مسجد و تمدن سازی – گفتگو با دکتر سید سلمان صفوی، رییس آکادمی مطالعات ایرانی لندن 

کلید واژگان: مسجد، تمدن اسلامی، هنر اسلامی، هنر ایرانی.



فاطمه فرامرزی، ستاد هماهنگی کانون های فرهنگی مساجد کل کشور:

آیت الحق سید سلمان صفوی تحصیل کرده حوزه علمیه قم و دارای دکترای فلسفه و پُست دکترای فلسفه هنر از سواس- دانشگاه لندن و صاحب حدود پنجاه کتاب به زبانهای انگلیسی و فارسی است. برخی آثار او به زبانهای عربی، روسی، اندونزیایی، ترکی و آلبانیایی ترجمه شده است. ایشان از موسسین «مرکز اسلامی انگلیس»، باتفاق آیت الله محسن اراکی است. وی برنده حایزه جهانی کتاب سال(ساختار معنایی مثنوی معنوی) و سردبیر مجله بین المللی انگلیسی زبان «ترانسندنت فیلوسوفی»(Transcendent Philosophy) است. وی از سال ۱۳۷۶ در لندن زندگی میکند و به عنوان یک فیلسوف نوصدرایی و عارف، پل گفتگوهای فلسفی- عرفانی بین جهان غرب و جهان اسلام است.

این گفنگو ناظر بر جایگاه تمدنی مسجد در گذشته، چگونگی احیای آن در زمان حاضر و در وهله سوم بررسی جایگاه نهادهای درون مسجد از جمله کانون های فرهنگی هنری مساجد کشور است. اشاره ما به ویژه به کانون های فرهنگی مساجد در روزگار کنونی است، به ویژه پس از تأکید مقام معظم رهبری که فرمودند: «سفارش می کنم کانون های فرهنگی هنری مساجد را فراموش نکنید، البته با همکاری بسیج. بـد است بین روحانی مسجد و بسیج مسجد اختلاف به وجود بیاید. با همکاری بسیج، کانون های فرهنگی هنری مساجد را مؤثر کنید، کار کنید. فکر کنید، مطالعه کنید و سخن متناسب با نیازِ جوانی که آنجا حضور پیدا می کند، فراهم کنید. کتاب هایی را که می شود استفاده کرد، مطالعه کنید. تحقیق کنید؛ از کسانی که اهلش هستند. خودتان را مجهز و مسلح کنید به سلاح معرفت و استدلال؛ بعد به کانون های فرهنگی هنری بروید و پذیرای جوان ها باشید. با روی خوش پذیرا باشید؛ با سماحت و مدارا.»

جنابعالی با توجه به تجربه حضور در اروپا و مراوده با مراکز مختلف گفتگوی ادیان و اندیشمندان مسیحیت و یهودیت،  توضیحاتی درباره جایگاه مسجد در تمدن اسلامی بفرمایید. اساساً چه فرایندی سبب شده همه امور از علم آموزی تا قضاوت و برگزاری مراسم ازدواج درگذشته تاریخ اسلام، در مسجد تبلور یابد؟

مسجد نخسستین نهاد مدنی فرهنگ و تمدن اسلامی است. مسجد در روند تاریخ به عنوان مهم ترین نهاد مدنی جامعه مسلمانان، براساس نیازهای اجتماعی مسلمین، دارای کارکردهای مختلف شده که در ادوار مختلف یکسان نبوده است. برخی از کارکردهای مسجد در طول تاریخ عبارتند از: جایگاه «تهجد و راز و نیاز با خدا»، «محل اسکان مجاهدین بی خانه و کاشانه مانند ایوان صفه مسجد النبی که مدتی با حمایت پیامبر خدا(ص) محل سکونت ابوذر، سلمان فارسی و بلال بود.»، «مکان فراگیری علوم دینی»، «محل وعظ»، «جایگاه جمع‌آوری نذورات و کمک‌های خیریه و توزیع آن بین نیازمندان»، «محل فراخوان های دفاعی»، «جایگاه قضاوت» و «محل حل و فصل اختلافات خانوادگی، محلی و ملی.»

متأسفانه نقش اجتماعی مساجد به تدریج کاهش یافت و صرفاً به محلی برای اقامه نمازهای یومیه و برگزاری مراسم دعای کمیل و دعای ندبه بدل شد و نهادهای مدرنیته جای کارکرد اجتماعی مساجد را گرفتند. البته امروز در جامعه ایران که جمهوری اسلامی به نام دین حکومت می کند، مردم به حق انتظار دارند مساجد نقش فعال اجتماعی ایفا کنند، بدون آن که برای اهداف جناحی از آنها استفاده ابزاری شود.

مسجد و امام مسجد در چشم مردم؛ نماینده حکومت اند، از این رو مسجد و امام مسجد نمی توانند در مقابل مشکلات مردم منفعل باشند. امروز مساجد و امام مساجد با ایفای نقش فعال در حلِّ مشکلات اجتماعی مردم می توانند نقش مهمی در بهبود جایگاه مساجد داشته باشند. حتی خانواده های مخالفان سیاسی یا زندانیان هم باید این اطمینان را داشته باشند که با رجوع به امام مسجد، از مشکلاتشان کاسته می شود. امامان مساجد باید برای همه گرفتاران نقش پدری داشته باشند و هرگزنگویند مشکل شما مشکل من نیست.

متاسفانه برخی از روحانیون، ناآگاهانه فریب مدرنیته را خورده اند و به غلط فکر می کنند که مسجد فقط محل نماز و دعا است، این نگاه باید اصلاح شود، تا مساجد به ایفای نقش فرهنگ و تمدن سازی گذشته خود قبل از مدرنیته بازگردند. اجرایی شدن دیدگاه مقام معظم رهبری پیرامون فعال شدن مساجد، نقش کارگشایی در تعالی حیات احتماعی سالم میتواند داشته باشد.

امروز مساجد چه ظرفیت هایی برای تمدن سازی دارند؟ از این جهت که به ویژه در کشورهای دیگر شاهد رشد و ارتقای سطح کارکرد مساجد هستیم و بسیاری از مسلمانان مساجد را در حکم محلی برای حل امور و مشکلات خود می دانند.  در جامعه ما چگونه می توان این نقش را پر رنگ کرد؟

برای پر رنگ شدن نقش اجتماعی مساجد، «بایدها» و «نبایدها»یی باید صورت گیرد. نبایدها: ۱- امام جماعت مسجد نباید نسبت به هنر و موضوعات روز جاهل باشد. ۲- مساجد نباید وارد دسته بندی های سیاسی داخل خانواده انقلاب شوند. ۳- در مساجد نباید به شخصیت های ملی، سیاسی، فرهنگی، علمی، اقتصادی و هنری کشور توهین شود و از تکفیر و تفسیق گروهها و جریانات سیاسی باید جداً اجتناب شود. ۴- مداحان هتاک و جاهل باید از مساجد اخراج شوند.

بایدها: ۱- باز بودن باب مساجد برای همه اقشار و طیف های فکری و مذهبی جامعه. ۲- تجهیز کتابخانه مساجد به کتب اصلی دین شناسی و هنر دینی. ۳- فعال بودن صندوق قرض الحسنه مساجد. ۴-  پیشگام بودن مساجد در امر تعاون اجتماعی و اعطای بورس تحصیلی به دانش آموزان و دانشجویان کم بضاعت. ۵- پیشگامی مساجد در تأمین هزینه جهیزیه و درمان نیازمندان. ۶- تأسیس کلینیک درمانی مجهز در کنار هر مسجد و سرویس دهی به بیماران نیازمند با هزینه اندک، شبیه مسجد فرشته تهران. 

۷- برگزاری مداوم شب های شعر و نقد ادبی، شاهنامه خوانی و نقالی. ۸- ارائه «وای فای» مجانی در مساجد. ۹- ایجاد مرکز مشاور خانواده در مساجد.۱۰-  مسجد باید محل رجوع همه گرفتاران باشد، وقتی همه درها به روی آنها بسته است. امام مسجد و اصحاب مسجد با به کارگیری همه توان و ارتباطاتشان باید تلاش کنند مشکلات گرفتاران را حل و فصل کنند و در انجام این وظیفه دینی، به درجه ایمان و ظاهر مراجعه کننده ننگرند. مسجد خانه خداست و همه مردم باید بتوانند از طریق خانه خدا مشکلاتشان را از طریق ایادی الله حل کنند.

۱۱- مساجد هنگام وقوع بلایای طبیعی و اجتماعی نظیر سیل، زلزله و جنگ باید پیشگام کمک به گرفتاران و حمایت از خانواده مجاهدین و لجستیک دفاع مقدس باشند. ۱۲-  مسجد محله باید محور کمک به خانواده های محتاج از طریق همکاری خیرین باشد. ۱۳- امکان اسکان موقت مسافران بی بضاعت (ابن السبیل) را فراهم کند. 

۱۴- مساجد باید به طور مداوم برنامه های جامع سرگرمی سالم برای کودکان و نوجوانان داشته باشند. ۱۵- در مسجد یا کنار آن حداقل واحد کودکستان تأسیس شود، زیرا دوره کودکستان حساس ترین دوره شخصیت دهی مثبت به کودکان است. 

در اروپا بسیاری از کلیساها با سرویس بهتر از واحدهای دولتی و هم طراز با واحدهای آموزشی غیردینی خصوصی، واحد کودکستان، دبستان و دبیرستان دارند.

در جامعه امروز ایران کارکرد رهایی بخش اجتماعی، بهداشتی و اقتصادی مسجد می تواند مجدداً مساجد را احیا کند. کلیساها در امریکای لاتین و افریقا اغلب از این طریق متنفذ و معتبرند در جامعه.

کانون های فرهنگی هنری مساجد چگونه می توانند با تکیه بر پشتوانه خود در عرصه فعالیت های فرهنگی هنری و حضور جوانان، جایگاهی جریان ساز در کشور شوند و نقش تمدن ساز خود را احیا کنند؟

با توجه به نیازهای انسان تمدن امروز  مناسب است فعالیت های ذیل در مساجد صورت گیرد: ۱- در مساجد به طور مرتب و مداوم کلاس های داستان نویسی، شعر، نمایشنامه نویسی، فیلمنامه نویسی، نقد شعر، داستان، موسیقی و فیلم برگزار شود.

۲- با برگزاری مسابقات هنری در انواع رشته ها، با کمک خیرین، جوایز قابل توجه قابل به برندگان اعطا شود. 

۳- از آثار اولیه خالقان آثار هنری، حمایت مادی و معنوی شود. 

۴- به طور مستمر سمینارهای علمی و هنری در مساجد برگزار شود.

۵- کلاس های کمک آموزشی دروس دبیرستانی و دانشگاهی برگزار شود.

۶- مساجد در معرفی شخصیت های برجسته حکمت، عرفان و ادبیات ایران از طریق برگزاری مراسم سالیانه بزرگداشت و سمینار برای شخصیت هایی نظیر حکیم فردوسی، ناصر خسرو قبادیانی، حکیم  سنایی، عطار، نظامی، مولوی، سعدی، حافظ، شیخ صفی الدین اردبیلی، شاه نعمت الله ولی، جامی، عراقی، ابن سینا، سهروردی، و صدرالمتألهین مشارکت نمایند.

۷- در مساجد صندوق حمایت مادی از نوآوری های علمی جوانان با کمک خیرین ایجاد شود. مساجد می توانتد کانال وثیقی بین مبتکرین علمی - هنری و حامیان مالی از بخش خصوصی شوند.

تقویت رویکرد فعالیت های کانون های فرهنگی هنری مساجد، با توجه به این که عموم مخاطبان آنها از گروه سنی نوجوان و جوان هستند، چگونه محقق می شود ؟ سالهاست کلیساها فعالیت های مختلفی برای این گروه سنی ترتیب داده اند. ما به عنوان مسلمان چگونه باید عمل کنیم؟

متولیان مساجد باید به بازبینی و بازخوانی ذهنیت خود نسبت به مسأله هنر بپردازند. امروز جوانان به موسیقی، آواز، فیلم، تئاتر، نقاشی، شعر داستان و ورزش علاقه مندند. دینی که نتواند از طریق هنر تعالیم خود را ارائه کند و مقابل هنر بایستد، در عرصه اجتماعی منزوی می شود. لذا باید برنامه های متنوع آموزش و نقد هنرهای مذکور در این نهاد برای نوجوانان و جوانان فراهم شود تا علاوه بر فراگیری این هنرها در فضایی سالم، نقد هنر صواب و ناصواب را با روش جذاب علمی بیاموزند و با فضای معنوی مسجد و امام جماعت مرتبط شوند. امام مسجد نقش مهمی در جذب جوانان از طریقت رفاقت و هم سخنی با آنها دارد.

در سطح جهانی در همه هنرهایی که برشمردم، سبک مفهومی (conceptual art) و گرایش ضد امپریالیستی، نقد کمیت گرایی و نقد خشونت گرایی وجود دارد. بنابراین با توسل به این هنرها می توان جوان را جذب ارزش های مثبت انسانی و ارزش های الهی نمود و شیوه زندگی صحیح را بطور غیر مستقیم به او آموخت. توجه شما را به مثالهایی از هنرهای معاصر و فعایتهایی اجتماعی- فرهنگی موثر دعوت می نمایم:

1. موسیقی: برای مثال موسیقی باخ، موتسارت، بتهوون، واگنر، چایکوفسکی، جان کیج و آروو پرت؛ دعوت به بیداری و تعالی و بهجت ناب است. شور امیرف، موسیقی سنتی و نواحی ایرانی وَ موسیقی سماع مولویه؛ همه عرفانی و انسانی است. 

2. نمایشنامه: نمایشنامه های ویلیام شکسپیر (هملت، تاجر ونیزی) برتولت برشت و اوژن یونسکو (کرگدن)؛ انسانی و الهی و نقادانه است.

3. فیلم: فیلم های «تارکوفسکی» (استاکر / Stalker)، «کلیموف» (بیا و بنگر / Come and See)، «میخالکوف» (آفتاب‌ سوخته / Burnt by the Sun)، «پاول لونگین» (جزیره / Island)، «کوروساوا» (هفت سامورایی، سریر خون، ریش قرمز و درسو اوزالا)، «اوزو» (داستان توکیو، اواخر بهار، یک بعد ازظهر پاییزی و اوایل تابستان)، «الساندرو بلازتی» (چهار قدم در ابرها)، «روبرتو روسلینی» (رم شهر بی‌دفاع)، «ویتوریا دسیکا» (دزدان دوچرخه / Bicycle Thieves)، «استنلی کوبریکو» (اسپارتاکوس) و غیره. 

4. شعر: اشعار »مایستر اکهارت»، «ویلیام بلیک»، «رابیندرات تاگور»، «پابلو نرودا»، «اقبال لاهوری» و «لنگستون هیوز»، «گونتر گراس»؛ در زمینه عشق الهی، نقد اجتماعی و کاپیتالیسم است. 

5. داستان:  در داستان: «دانته» (کمدی الهی)، «فئودور داستایوفسکی» (جنایت و مکافات، برادران کارامازوف)، »توماس مان»(زوال یک خانواده)، رومن رولان (ژان کریستف)، الکسی تولستوی (گذر از رنجها)، شولوخوف (دُن آرام)، «میخائیل بولگاکف» (مرشد و مارگریتا)، «جان اشتاین بک»(خوشه های خشم)، «میگل آنخل آستوریاس» (آقای رئیس‌جمهور)، «هانریش بُل»(عقاید یک دلقک)، «هرمان هسه» (سیذارتا، بازی مهرهٔ شیشه‌ای، گرترود، گرگ بیابان)، «پرل باک»(نسل اژدها، ماندلا) «پائولو کوئلیو» (کیمیاگر)، «گونتر گراس»(طبل حلبی، سال های سگی) و... . 

6. برگزاری کلاسهای آموزش دفاع شخصی و ورزش های رزمی اسباب تقویت و جذب نوجوانان می شود. 

7.  برگزاری اردوهای طبیعت گردی برای شناخت جلال و جمال خداوند در طبیعت. 

8.  برگزاری تورهای بازدید کمربند معنوی ایران از بقعه شیخ صفی الدین (اردبیل) تا شاه نعمت الله ولی (ماهان)، بقعه شیخ کلوران، بقعه شهید شیخ حیدر،  آرامگاه حکیم فردوسی، عطار، خیام، جامی، بابا رکن الدین، شیخ خرقانی، ، بقعه عرفای بزرگ در شیراز (خواجه حافظ، لاهیجی و...).

9.  برگزاری تورهای معماری با محوریت مساجد تاریخی از قبیل: مسجد شیخ لطف الله، مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع یزد، مسجد جامع قزوین، مسجد جمعه اردبیل، مسجد قاضی روستای شیشوان عجب شیر، مسجد جامع سمنان، مسجد نصیرالملک شیراز، مسجد کبود گنبد، مسجد گوهرشاد و مسجد جامع بروجرد.

10.  برگزاری تورهای زیارتی ارزان قیمت همراه با سرویس فرهنگی از قبیل زیارت امام رضا(ع)، حضرت معصومه(س) و حضرت احمد بن موسی شاهچراغ(ع). 

11. برگزاری تورهای پیامیر شناسی در ایران با هزینه ارزان و سرویس فرهنگی. به استناد سازمان اوقاف و امور خیریه ۳۳ تن از پیامبران الهی دارای آرامگاه در ایران هستند که در ۱۵ استان؛ به تفکیک در استان‌های اصفهان و سمنان پنج تن، در قزوین چهار تن، در آذربایجان شرقی سه تن، در فارس، گلستان، همدان، خوزستان و مازندران هر کدام دو تن و در تهران، خراسان رضوی، خراسان شمالی، زنجان، لرستان و مرکزی هر کدام یک پیامبر مدفون هستند. 

در اروپای غربی به خصوص در ایتالیا همواره کلیسا مهم ترین حامی هنر بوده است. در دوره پست مدرن مساجد باید با ایفای  نقش حامی اصلی  هنر، در احیای هنر معنوی و پیوند دین وهنر؛ حضور سازنده ای متناسب با مقتضیات نیازهای انسان و تمدن امروز داشته باشند. برای مثال در گذشته سنت صله دادن به اشعار متعالی توسط شخصیت های مذهبی رایج بوده، امروز نیز این سنت باید به روز شود و شامل کلیه هنرهای تأثیرگذار به خصوص در حوزه فیلم سازی، سناریو نویسی و داستان نویسی شود.