مقالات

تعامل هنر اسلامی با اذکار و کلمات قصار قرآنی

Posted on by admin
11
Jan

سید سلمان صفوی

آکادمی مطالعات ایرانی لندن – LAIS

مقدمه

اذکار و کلمات قصار قرآنی باعث “ارتباط بین اذهانی” مسلمین جهان شده است و در قوام بخشی هویت جمعی مسلمانان در سراسر جهان نقش مهمی ایفا کرده است. مسلمانان غیر عرب زبان در غرب و شرق جهان، نیز این کلمات مقدس قرآنی را در محاوره های روزانه خود استفاده می کنند.

 اذکار و کلمات قصار قرآنی منبع الهام هنرمندان جهت خلق آثار هنری بدیعی بخصوص در خوشنویسی، کتیبه سازی در هنر معماری، نقاشیخط( یا خط- نقاشی)، گرافیک، شعر، تواشیح و موسیقی عرفانی در جهان اسلام شده است.

کلمات قصار قرآنی در خوشنویسی و معماری و نگارگری با اسلیمی ها تلفیق شده اند، خصوصا با بن مایه های گیاهی که با نماد درخت عالم، شاخ و برگ های آن با کلمات مقدس و منور قرآن متناظرند.

« بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم » مهمترین و مشهورترین جمله مشترک مسلمان جهان در آسیا، افریقا، اروپا، اقیانوسیه و آمریکا است.علاوه بر «بسم الله» کلمات و جملات قرآنی متداول بین مسلمان جهان بر اساس مطالعات میدانی[i] عبارتند:

  • الله
  • لا اله الا الله
  • لا اله الا هو
  • إن شاء الله
  • ماشاءالله
  • ان الله مع الصابرین
  • حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ
  • لَا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ
  • استغفرالله
  • آیت الکرسی
  • و ان یکاد
  • ۴ قل
  • سوره حمد
  • اسماءالحسنی
  • هوالرزاق
  • هو
  • هوالحق
  • هوالشافی
  • هوالباقی
  • الحمدلله
  • سبحان الله

خوشنویسی

جمله مقدس «بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیمِ» در تاریخ خوش­نویسی بسیار خوش درخشیده و بین آیات قرآن کریم، بیشترین کاربرد را  در خوش­نویسی داشته است.

(بسم الله، اثر، حسین غلامی، حوزه هنری تهران):

*

بسم الله، اثر محمد سعید نقاشیان:

تصویر خط مینیاتور «هو»[ii]:

لا اله الا الله اثر مسعود نحابتی:

«لا اله الا هو»، اثر محمد سعید نقاشیان:

«هوالاول والاخر والظاهروالباطن»، اثر محمد سعید نقاشیان:

تصویر خوشنویسی هوالشافی:

کتیبه هوالرزاق:

هوالباقی:

کتیبه

کلمه مقدس «الله»، و جمله مقدس «بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیمِ» در تاریخ کتیبه نویسی در معماری اسلامی در جهان بسیار خوش درخشیده و بین آیات قرآن کریم، بیشترین کاربرد را در کتیبه های معماری داشته است.

گنبد الله، الله، بقعه شیخ صفی الدین اربیلی:

کتیبه بسم الله در مسجد جامع قزوین:

*

(کتیبه «لا اله الا الله» در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی)

لااله الا الله بر گنبد مسجد گوهرشاد مشهد:

کتیبه سوره توحید، دوره صفویه، خط کوفی بنایی، مدرسه نیآورد اصفهان، ایوان شمالی:

نگارگری

نگارگری ایرانی (Persian Miniature) به نوعی نقاشی ظریف و ریزنقش ایران گفته می‌شود که در گذشته بیشتر برای کتاب‌آرایی ادبی، علمی و پزشکی و یا به گونه جداگانه (مرقع) ساخته می‌شده است.[iii] دور صفویه مهمترین دوره مینباتور ایران است و رضا عباسی مشهورترین هنرمند این هنر متعالی است. در دوره اخیر استاد فرشچیان و استاد رضا بدرالسما چهره های نامی آن هستند.

تصویرنگارگری «بِسمِ الله الرَّحمَنِ الرَّحِیمِ» اثر استاد رضا بدرالسماء:

  • «الیس الصبخ بقریب»، اثر استاد رضا بدرالسماء:

نماد سازی مرغ بسمله

  • («بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیمِ»، مرغ بسمله اثر محمد سغید نقاشیان»

شعر عرفانی فارسی

کلمات قصار قرآنی به صورت اقتباس، تلمیح و تضمین در شعر فارسی مثل مثنوی معنوی مولوی، دیوان حافظ و سعدی تجلی یافته اند.

  • «بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیمِ** هست کلید در گنج حکیم»(نظامی گنجوی، مخزن الاسرار)
  • « بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیمِ ** هست صلای سر خوان کریم»(عبدالرحمان جامی، هفت اورنگ)
  • «شب وصل است و طی شد نامه هجر** ” سلام فیه حتی مطلع الفجر”»(حافظ، غزل ۲۵۱):(سوره قدر)
  • «عشق، جان طور آمد عاشقا** طور مست و خرّ موسی صاعقا»(مولانا، مثنوی،د۱، بیت۲۶)«وَلَمَّا جَاءَ مُوسَىٰ لِمِیقَاتِنَا وَکَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ ۚ قَالَ لَنْ تَرَانِی وَلَٰکِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِی ۚ فَلَمَّا تَجَلَّىٰ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَخَرَّ مُوسَىٰ صَعِقًا»(اعراف، ۱۴۳)
  • «به نام خداوند جان و خرد** کزین برتر اندیشه برنگذرد
  • خداوندِ نام و خداوندِ جای** خداوندِ روزی ده رهنمای
  • خداوندِ کیوان و گردان سپهر** فروزنده ی ماه و ناهید و مهر»(فردوسی، شاهنامه)؛ «ذلِکُم اللهُ رَبُّکُم لا اِلهَ اِلّا هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیءٍ فَاعبُدُوهُ و هُوَ علی کُلِّ شیءٍ وَکیل» (انعام، ۱۰۲) و آیه : «وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ اللَّیلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمسَ وَ القَمَرَ کُلُّ فی فَلَکٍ یَسبَحُونَ» (انبیا، ۳۳)
  • «به نام آن که جان را فکرت آموخت** چراغ دل به نــور جان برافروخت»(محمد شبستری، گلشن راز)
  • «بس که ما فاتحه و حرز یمانی خواندیم** وز پی اش سوره اخلاص دمیدیم و برفت»(حافظ شیرازی، غزل۸۵)
  • «بنى آدم اعضاى یکدیگرند** که درآفرینش زیک گوهرند» (سعدی) تضمین«یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَهٍ »(نسا،۲) «یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَٰکُم مِّن ذَکَرٍۢ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَٰکُمْ شُعُوبًا وَقَبَآئِلَ لِتَعَارَفُوٓاْ »(حجرات،۱۳)
  • «کوه و دریا و درختان همه در تسبیحند** نه همه مستمعى فهم کنند این اسرار»(سعدی) اشاره دارد به : « تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِیهِنَّ ۚ وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَٰکِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ ۗ…»، هفت آسمان و زمین و هر که در آنهاست همه به تسبیح خدا مشغولند و موجودی نیست در عالم جز آنکه ذکرش تسبیح و ستایش حضرت اوست و لیکن شما تسبیح آنها را فهم نمی‌کنید.
  • چون در افکندت دریغ آلوده روذ ** دم به دم می‌خوان و می‌دم قل اعوذ
  • تا رهی زین جادوی و زین قلق ** استعاذت خواه از رب الفلق
  • زان نبی دنیات را سحاره خواند ** کو به افسون خلق را در چه نشاند
  • هین فسون گرم دارد گنده پیر ** کرده شاهان را دم گرمش اسیر»

(مولوی، مثنوی، د۴، ابیات۳۱۹۱-۳۱۹۸): سوره فلق.

  • «به نام خداوند جان آفرین** حکیم سخن در زبان آفرین»(سعدی، بوستان)

این بیت تضمین آیات ۳ و ۴  سوره «الرحمان» است. « خَلَقَ الْإِنْسَانَ، عَلَّمَهُ الْبَیَانَ »؛انسان را آفرید و به او تعلیم نطق و بیان فرمود.

  • «حضورِ خلوتِ اُنس است و دوستان جمعند** وَ اِنْ یَکاد بخوانید و در فَراز کنید»(حافظ، غزل ۲۴۴): «وَإِن یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَیَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ * وَمَا هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِّلْعَالَمِینَ»(قلم،۵۱-۵۲)،البته نزدیک است که کافران به چشمان (بد) خود (چشم زخمت زنند و) از پایت در آورند، آن گاه که آیات قرآن بشنوند و (چون در فصاحتش حیرت کنند از شدت حسد) گویند که این شخص عجب دیوانه است. در حالی که این کتاب الهی جز ذکر و پند و حکمت برای عالمیان نیست.
  • «صبر کن حافظ به سختی روز و شب**عاقبت روزی بیابی کام را» (حافظ): «إنّ الله مَعَ الصّابرینَ» (به درستی که خدا با شکیبایان است).
  • «در عشق خانقاه و خرابات فرق نیست** هر جا که هست پرتو روی حبیب هست»(حافظ): «فَأینَما تَوّلَوا فَثّمَ وَجهُ الله، إنَّ الله واسِعٌ علیمٌ»(بقره، ۱۱۵) (پس هر کجا روی آورید آنجا وجه خداست به درستی که خدا فراخ رحمت داناست).
  • «سواد زلف تو جاعل الظلمات** بباض روی تو تبیان فالق الاصباح»(حافظ): « وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ»(انعام،۱)، «فَالِقُ الْإِصْبَاحِ»(انعام، ۹۶)
  • «آسمان بار امانت نتوانست کشید** قرعه ی فال به نام منِ دیوانه زدند»(حافظ): « إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَهَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ ۖ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا»(احزاب، ۷۲)، ما بر آسمانها و زمین و کوههای عالم (و قوای عالی و دانی ممکنات) عرض امانت کردیم (و به آنها نور معرفت و طاعت و عشق را ارائه دادیم) همه از تحمّل آن امتناع ورزیده و اندیشه کردند و انسان (ناتوان) آن را بپذیرفت، انسان هم (در مقام آزمایش و اداء امانت) بسیار ستمکار و نادان بود (اکثرا به راه جهل و عصیان شتافت).
  • «تکیه بر تقوی و دانش در طریقت کافری است**راهرو گر صد هنر دارد توکّل بایدش»(حافظ): « مَن یَتَوکَّل عَلَی الله فَهُوَ حَسبَهُ»(طلاق،۳)

نقاشیخط

نقاشی‌خط  یا خط- نقاشی، شیوه‌ای است در نقاشی مدرن و خوشنویسی معاصر ایرانی که به تدریج در دهه ۱۳۳۰-۱۳۴۰ خورشیدی توسط برخی از خوشنویسان و نقاشان ایرانی شکل گرفت. شاید بتوان گفت مکتب سقاخانه در نقاشی معاصر ایران خاستگاه اصلی زیباشناسی و نوآوری معاصر، در خوشنویسی و پیدایش نقاشی‌خط بوده‌است. فرامرز پیلارام، رضا مافی، حسین زنده‌رودی، نصرالله افجه‌ای و محمد احصایی در پیدایش و پیشبرد این هنر در ایران مؤثر بوده‌اند؛با این حال مطابق با شواهد،صادق تبریزی را باید نخستین هنرمندی دانست که در سال ۱۳۳۸ شمسی نقاشیخط را ابداع و پایه گذاری کرد.البته رضا مافی نیز در هنر نقاشی‌خط پیشگام بود و در این زمینه به موفقیت بزرگی نائل آمد.او از نخستین کسانی بود که به هنر نقاشی‌خط روی آورد. مافی تحت تأثیر مکتب سقاخانه اولین خطاطی بود که با رعایت اصول سنتی خط،آن را در نقاشی مدرن ایران مورد استفاده قرار داد.[iv]

در دوران پس از انقلاب، نقاشی‌خط رشد بیشتر کمی و کیفی کرد.

تصویر«بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیمِ» اثر محسن دایی نبی:

تصویر خط-نقاشی هوالرزاق، اثر غلانرضا راهپیما:

«بِسمِ الله» در فرم انار اثر محمدسعید نقاشیان:

تصویر خط-نقاشی «لا اله الا الله»، اثر روح الله حسین زاده:

هوالحق:

اوست حق؛ اوست خدا. درویشان «هو حق» می‌گویند. معادل ابجد:۱۵۰. شیخ محمود شبستری در گلشن راز سروده:‌ «جز از حق نیست دیگر هستی الحق**هوالحق گو و گر خواهی انا الحق»

تصویر هوالحق:

طلسمات، حرز و تعویذات: گرافیک سنتی ایران:

طلسمات و تعویذات، ترکیب اسمای الهی، آیات قرآنی(عموما آیت الکرسی، وان یکاد و ۴ قل) شکلهای هندسی و اعداد است که بر روی پوست آهو، فلز یا کاغذ برای دفع شرور، یا غلبه بر دشمن و محافظت[v] و یا موفقیت می نویسند.[vi] مثلا تعویض رزق شامل شکل هندسی مستطیل که تقسیم بر ۱۶ مستطیل کوچک شده است که معالدا ابجدی اسمای الهی مبوط به رزق دران نوشته شده و اسم «هوالرزاق» به صورت دایره در وسط مستطیل و نوشتن آیه مبارکه: وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا (سوره طلاق آیه ۲ و ۳) در سه ضلع مستطیل(بال، چپ و راست) و اسمای: یا الله، یا رازق، یا خسیبو یا قدیر، هوالرزاق در پایین مستطیل. شکل تعویذ رزق در پایین نشان داده شده است.

حرز در لغت به معنای پناهگاه و چیزی است که باعث حفاظت می‌شود، و در اصطلاح به دعایی گفته می‌شود که برای حفظ از شیاطین، جن، ظلم ستمگران، و … است. برخی از حرزها قبل از وقوع ناگواریهای خاصی که ممکن است واقع شوند، خوانده می شود و برخی دیگر برای در امان بودن از تمام ناگواریها نوشته شده و به گردن آویخته یا در جیب گذارده می‌شود. از اکثر پیشوایان معصوم شیعه (چون امام علی (علیه ‌السلام)، امام سجاد و امام رضا (علیهما السلام) حرزهایی روایت شده که سید بن طاووس در کتاب مهج ‌الدعوات مقدار قابل توجهی از آنها را نقل نموده است و در باب پنجم از حاشیۀ مفاتیح نیز مقداری از آنها به نقل از همان کتاب آورده شده است.

علمای سلف ۱۵ لوح مربعات تصنیف کرده اند که حاوی اسمای الهی و یا آیات قرانی است. لوح اول که شامل ۹۹ اسم خداست و در ۱۶ خانه درج شده است بنام «کثیر الخواص للسایلین» مشهور است و هروی در بحر الغرایب گفته است: «به هرنیت که انرا وضع کنند میسر گردد.»[vii] ۹۹ نام حدا به روایت سنی و شیعه کمی متفاوت است. در روایت شیخ صدوق، «الله»، اولین نام و «الشافی» آخرین نام است، اما  درروایت سنی، «الرحمن»، اولین نام و آخرین نام «الصبور» است.

۹۹ نام خدا به روایت شیخ صدوق از نبی اکرم(ص):

«حق تعالی را نَود و نُه اسم می‌باشد که اگر کسی آن‌ها را برشمارد، وارد بهشت می‌شود و آن اسامی از این قرار است: «الله، الواحد، الأحد، الصّمد، الأوّل، الآخر، السّمیع، البصیر، القدیر، القاهر، العلی، الأعلی، الباقی، البدیع، الباریء، الأکرم، الظّاهر، الباطن، الحیّ، الحکیم، العلیم، الحلیم، الحفیظ، الحقّ، الحسیب، الحمید، الحَفِی، الرّبّ، الرّحمن، الرّحیم، الذّاری، الرّازق، الرّقیب، الرّؤوف، الرّائی، السّلام، المؤمن، المهیمن، العزیز، الجبّار، المتکبّر، السید، السبوح، الشهید، الصّادق، الصانع، الطّاهر، العدل، العَفُوّ، الغفور، الغنی، الغیاث، الفاطر، اَلفرد، الفتّاح، الفالق، القدیم، الملک، القدّوس، القوی، القریب، القیوم، القابض، الباسط، قاضی الحاجات، المجید، المولی، المنّان، المحیط، المبین، المقیت، المصوّر، الکریم، الکبیر، الکافی، کاشف الضّر، الوتر، النّور، الوهاب، النّاصر، الواسع، الودود، الهادی، الوفی، الوکیل، الوارث، البرّ، الباعث، التّواب، الجلیل، الجواد، الخبیر، الخالق، خیر النّاصرین، الدّیان، الشکور، العظیم، اللطیف، الشافی.»[ صدوق، التوحید، ص۱۹۴، ح۸.]

وَ رَوَى الصَّدُوقُ أَیْضاً بِإِسْنَادِهِ إِلَى سُلَیْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى تِسْعَهً وَ تِسْعِینَ اسْماً مِائَهً إِلَّا وَاحِداً مَنْ أَحْصَاهَا دَخَلَ الْجَنَّهَ [صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ ص] وَ هِیَ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ الْأَوَّلُ الْآخِرُ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ الْقَدِیرُ الْقَاهِرُ الْعَلِیُّ الْأَعْلَى الْبَاقِی الْبَدِیعُ الْبَارِئُ الْأَکْرَمُ الظَّاهِرُ الْبَاطِنُ الْحَیُّ الْحَکِیمُ الْعَلِیمُ الْحَلِیمُ الْحَفِیظُ الْحَقُّ الْحَسِیبُ الْحَمِیدُ الْحَفِیُّ الرَّبُّ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ الذَّارِی الرَّازِقُ الرَّقِیبُ الرَّءُوفُ الرَّائِی السَّلٰامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبّٰارُ الْمُتَکَبِّرُ- السَّیِّدُ السُّبُّوحُ الشَّهِیدُ الصَّادِقُ الصَّانِعُ الطَّاهِرُ الْعَدْلُ الْعَفُوُّ الْغَفُورُ الْغَنِیُّ الْغِیَاثُ الْفَاطِرُ الْفَرْدُ الْفَتَّاحُ الْفَالِقُ الْقَدِیمُ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ الْقَوِیُّ الْقَرِیبُ الْقَیُّومُ الْقَابِضُ الْبَاسِطُ قَاضِی الْحَاجَاتِ- الْمَجِیدُ الْوَلِیُّ الْمَنَّانُ الْمُحِیطُ الْمُبِینُ الْمُقِیتُ الْمُصَوِّرُ الْکَرِیمُ الْکَبِیرُ- الْکَافِی کَاشِفُ الضُّرِّ الْوَتْرُ النُّورُ الْوَدُودُ الْوَهَّابُ النَّاصِرُ الْوَاسِعُ الْهَادِی الْوَفِیُّ الْوَکِیلُ الْوَارِثُ الْبَرُّ الْبَاعِثُ التَّوَّابُ الْجَلِیلُ الْجَوَادُ الْخَبِیرُ الْخَالِقُ خَیْرُ النَّاصِرِینَ الدَّیَّانُ الشَّکُورُ الْعَظِیمُ اللَّطِیفُ الشَّافِی.(ابن فهد حلی، عُدّهُ الدّاعی و نَجاحُ السّاعی » ،ص۳۱۸)

تصویر لوح مربع ۹۹ اسم خدا:

تصویری از نسخه خطی یک طلسم، مربوط به دوران قاجاریان:

·       تصویر تعویذ رزق:

موسیقی عرفانی:

برخی اسماالحسنی مثل:{الله، تهلیل، تسبیح، لا اله الا هو، حی}را صوفیان و قوالان با ادوات موسیقی مثل تنبور، نی، دف و سه تار می خوانند. نصرت فتاح علیخان[viii](۱۳۲۷-۱۳۷۶ش)، سید خلیل عالی نژاد[ix] (۱۳۳۶-۱۳۸۰ش)، و سامی یوسف در ژانر موسیقی عرفانی مشهور هستند. سامی یوسف، ۹۹ نام نکوی خدا را با موسیقی خوانده است.[x] سید سلمان صفوی، اذکار «الله، الله»[xi]، «یا هو، یا هو، یا من هو، یا من لیس الا هو»[xii]، «حی»[xiii]، «الرحمن»[xiv]، «لا اله الاهو»، «لا اله الا الله»[xv]،«حسبنا الله و نعم الوکیل، نعم المولی و نعم النصیر»[xvi]،  را به صورت ذکر مجالس عرفانی خوانده است که در یوتیوب موجود است.

موسیقی قَوّالی یکی از شاخه های موسیقی عرفانی است که بیشتر در کشور پاکستان، هند و افغانستان رواج دارد. ریشه موسیقی قوالی به ۶ سده پیش در دهلی، آگرا و لاهور بازمی گردد. «قوالی» د در ابتدا توسط صوفیان در سلسله صوفیه «چشتیه» اجرا می‌شد که زبان‌های «عربی ، فارسی، سانسکریت» را در برمی‌گرفت ولی آرام آرام مهارت قوالی خوانان اردو زبان آن را به هنر بومی پاکستان تبدیل کرده است. و مهمترین قوالان معاصر مثل نصرت فتاح علیخان[xvii]،«عزیز میان قوال»(۱۰۴۲-۲۰۰۰) از پاکستان هستند که اشعاری همراه با موسیقی در وصف خدا و مدح نبی اکرم(ص) و امام علی(ع) می خوانند.

تواشیح:

تواشیح گونه‌ای آواز دینی است که « اسماء الله الحسنی» مهمترین موضوع آن است و سپس اشعار مذهبی، دعا یا در مدح و نعت پیامبر اسلام و اهل‌بیت پیامبر هستند. زبان آن معمولاً عربی است و اغلب بدون همراهی ساز موسیقی است. تواشیح دارای تک‌خوان است و گروهی وی را همراهی می‌کنند. این آواز دینی مملو از هنرهای زیبای تنغیمی است و عموماً آهنگین است. تواشیح دارای اسلوب خاصی است که آن را از مناجات، قوالی، مولودخوانی و مداحی متمایز می‌کند. خاستگاه تواشیخ بنا بر معروف مصر است. شیخ علی محمود مصری (۱۸۷۸ – ۱۹۴۶م) چهره نامی تواشیح است و «طه الفشنی» و «محمد رفعت» از شاگردان او هستند. تواشیح پس از انقلاب اسلامی در ایران رشد کرد. به گفته بسیاری از قاریان و فعالان این عرصه بانی آن مرحوم «ایرج عبدالغنی قیم»(۱۳۰۱-۱۳۸۶) است. از تواشیح های معروف قرآنی می توان به تواشیح  {اسماء الحسنی ، الله یا الله، مولا یا مولا، یا علی و یا عظیم، هو الله الذی لا اله الا هو، الله اکبر، الله الله[xviii]، یا رب، یا رب، لا اله الا الله ، سبحان الله،}[xix] اشاره کرد.

تصویر ایرج قیم، بانی تواشیح در ایران:

جمع بندی

کلمات قصار قرآنی در هنر اسلامی اسلامی تجلی ژرف یافته است و اسباب پویایی و رشد آن شده است. همچنین کلمات قصار قرآنی از طریق هنری نقش مهمی در هویت بخشی مسلمانان و جوامع اسلامی در شرق و غرب عالم داشته است.

والسلام

۳۰ خرداد۱۴۰۲، لندن

کتاب شناسی:

بورکهارت، تیتوس، هنر اسلامی، تهران، سروش، ۱۳۹۲.

 تناولی، پرویز، طلسم: گرافیک سنتی ایران، نشر بن‌گاه، تهران ۱۳۸۵.

حلی، ابن فهد، عُدّهُ الدّاعی و نَجاحُ السّاعی، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.

صفوی، سید سلمان، مهر تابان: بسم الله الرحمن الرحیم، تهران، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۷.

صفوی، سید سلمان، ارکان فلسفه هنر اسلامی، تهران، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۷.

صفوی، سید سلمان، هشت رساله صفوی، تهران، انتشارات سلمان آزاده، ۱۴۰۰.

لینگز،مارتین، هنر خط و تذهیب قرآنی، ترجمه مهرداد قیّومی بیدهندی، تهران، گروس، ۱۳۷۷ش ؛

نصر، سید حسین، هنر و معنویت اسلامی، تهران، حکمت، ۱۳۹۴.

هروی، محمد، بحرالغرایب، پژوهش و تصحیح: زهیر طیب، تهران، سفینه، ۱۳۸۳.

Hillenbrand, Robert, Islamic Art and Architecture, London,Thames and Hudson Ltd; Second edition 2021.

Safavi, Hasti, Philosophy of Islamic Art and Architecture 2018: Sheikh Safi al-Din Ardabili’s Khanqah and Shrine Ensemble & Gawharshad Mosque in Mashhad, London, London Academy of Iranian Studies Press (LAIS), 2018.

Grabar, Oleg, Formation of Islamic Art, London, Yale University Press, 1973.

[i]مسموعات و مشاهدات فقیر از محاوره های فقیر در اروپا، افریقا و آسیا. پرسشنامه از مسلمانان افریقا و هند.

[ii] نک  صفوی، سلمان، هشت رساله صفوی، هو در قرآن و میراث عرفان اسلامی، ص۲۵-۵۵.

[iii] پاکباز، دائرهالمعارف هنر، ۵۹۸.

[iv] محمد احصایی خوشنویس و پیشگام هنر نقاشیخط، مجله کیهان فرهنگی، مرداد ۱۳۶۵ شماره ۲۹ ص ۴۸.

[v] Gruber, Christiane (2016). Power and Protection: Islamic Art and the Supernatural. Oxford: Ashmolean Museum.

[vi] نک تناولی، پرویز، طلسم: گرافیک سنتی ایران، نشر بن‌گاه، تهران ۱۳۸۵.

[vii] هروی، بحر الغرایب، ص۳۰۵-۳۰۶.

[viii] https://rasekhoon.net/media/show/643856/%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D9%88-%D9%85%D9%86%D9%85-%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%B9%D9%84%DB%8C

[ix] هو حق مددی: https://www.google.com/search?rlz=1C5CHFA_enGB690GB697&q=%D8%B3%DB%8C%D8%AF+%D8%AE%D9%84%DB%8C%D9%84+%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C+%D9%86%DA%98%D8%A7%D8%AF&tbm=vid&sa=X&ved=2ahUKEwjYhvaVxMz_AhVARUEAHVHEB74Q0pQJegQIChAB&biw=1195&bih=978&dpr=1#fpstate=ive&vld=cid:e52edb42,vid:-nsQ-8Fa5kg

[x] 99 اسم خداوند- سامی یوسف: https://www.aparat.com/v/PmAed/99_%D8%A7%D8%B3%D9%85_%D8%AE%D8%AF%D8%A7%D9%88%D9%86%D8%AF-_%D8%B3%D8%A7%D9%85%DB%8C_%DB%8C%D9%88%D8%B3%D9%81

[xi] https://www.youtube.com/watch?v=xFGiJvRzIJE

[xii] https://www.youtube.com/watch?v=MSj-yoGxtCE

[xiii] https://www.youtube.com/watch?v=9el6cBUgZ9Y

[xiv]https://www.google.com/search?q=%D8%B0%DA%A9%D8%B1+%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%85%D9%86+%D8%B3%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86+%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C&rlz=1C5CHFA_enGB690GB697&oq=%D8%B0%DA%A9%D8%B1+%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%85%D9%86+%D8%B3%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86+%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C&aqs=chrome..69i57j69i64j0i546l4.425431273j0j15&sourceid=chrome&ie=UTF-8#fpstate=ive&vld=cid:3eed69c7,vid:oLNUSaLuFbQ

[xv] https://www.youtube.com/watch?v=_oM7LZVRhx4

[xvi]https://www.aparat.com/v/ILfbO/%D8%B0%DA%A9%D8%B1%26laquo%3B%D8%AD%D8%B3%D8%A8%D9%86%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87_%D9%88_%D9%86%D8%B9%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%84%D8%8C_%D9%86%D8%B9%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D9%84%DB%8C_%D9%88_%D9%86%D8%B9%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B5%DB%8C%D8%B1%26raquo%3B%D8%A8%D8%A7?t=%7Bseek_to_second_number%7D

[xvii]از ترانه‌های مشهور نصرت فتاح علیخان می‌توان به «دل لگی»، «دم مست قلندر»، «حق عل، علی، مولا، علی علی»،  اشاره کرد. https://www.google.com/search?rlz=1C5CHFA_enGB690GB697&q=%D8%AD%D9%82+%D8%B9%D9%84%DB%8C+%D8%B9%D9%84%DB%8C&tbm=vid&sa=X&ved=2ahUKEwjqqoi88M7_AhVIh1wKHXZKD6IQ0pQJegQIBRAB&biw=1195&bih=978&dpr=1#fpstate=ive&vld=cid:4aab22f1,vid:lZYkoOkr7cA

[xviii] http://dl.aviny.com/voice/tavashih/GHADR_18.mp3

[xix] https://old.aviny.com/voice/tavashih/tavashih_01.aspx