عدالت و احسان از منظر تصوف در شرایط سیاسی – اجتماعی امروز جهان

سید سلمان صفوی

آکادمی مطالعات ایرانی لندن

مقدمه

در این گفتار کوتاه ابتدا شرایط سیاسی، امنیتی و اقتصادی جهان امروز شرح و تبیین شده، سپس به بیان برخی پیام ها و راهکارهای تصوف برای مقابله با مشکلات امروز جهان می پردازیم.

شرایط جهان تاریک امروز

جهان امروز سرشار از نامهربانی، ظلم و خشونت است. جهانیان از شکاف طبقاتی  فقیر و غنی رنج می برند. مهاجرین اغلب با مشکلات زیادی برای ساختن زندگی جدید روبرو هستند. در حالی که سود کارخانه های اسلحه سازی از جنگ ها میلیاردها دلار است، مادران بسیاری فرزندان خود را از دست می دهند. بحران محیط زیست خطر جدی برای حیات بشر شده و از جانب دولت ها و شرکت های بزرگ اقتصادی اقدام اساسی صورت نمی گیرد. تعارضات دولت ها با همدیگر و دولت ها با ملت ها، سبب بروز آسیب های جبران ناپذیری برای ملت­ ها شده است.

تحریم کشورهای غربی علیه دولت های رقیب، موجب رنج ملت های کشورهای مورد تحریم شده است. تحریم ها به تعییر رفتار دولت ها منجر نمی شود، اما شمار بسیاری به خاطر فقدان دارو، جان خود را از دست می دهند و با تعطیلی کارخانه ها بیکار و فقیر می شوند.

«سالانه حدود ۹ میلیون نفر در جهان بر اثر گرسنگی و بیماری های مرتبط با گرسنگی جان خود را از دست می دهند. هر ۱۰ ثانیه یک کودک از گرسنگی به کام مرگ می رود.»[۲]  اما شرکت های بزرگ ثروتمند اقدام اساسی برای مبارزه با گرسنگی نمی کنند. پیامد جنگ و تحریم در جهان امروز، افزایش قیمت ها به زیان مصرف کنندگان و به نفع کمپانی های جهانی انرژی و فشار فوق تحمل بر زندگی ملت هاست.

در چنین شرایط تاریک جهانی، پیام تصوف به جهان امروز؛ همبستگی اجتماعی، رحمت، عدالت و احسان است.

1. همه جهانیان ورای اختلافات و تفاوت های نژادی، ملی، دینی، سیاسی و فرهنگی؛ مخلوق خدا هستند و از یک پدر و مادر (آدم و حوا) متولد شده اند.
2. اختلاف و تفاوت در زندگی ناسوتی، امری ذاتی است.
3. مشابه سازی نژادی و فرهنگی ناممکن است.
4. جنگ؛ راه حل اختلافات نیست، بلکه با مدارا، دیالوگ و دیپلماسی می توان به کاهش اختلافات پرداخت.
5. با توجه به اصول فوق، از منظر تصوف؛ عدالت و احسان در زمینه رفتار فردی و اجتماعی، داروی بیماری های امروز جهان است.
6. احسان و مهربانی و عدالت با مردم باید ورای ملیت، نژاد، دین و فرهنگ آنها صورت گیرد.

نیازهای اساسی زندگی هر فرد گرسنه، بی خانمان یا بیکار به عنوان انسان، باید تأمین شود. تفاوت در ملیت و فرهنگ تأثیری در نیازمندی های اساسی انسان ندارد. شیخ صفی الدین اردبیلی بانی طریقت علویه صفویه فرموده است: «در نان دادن، بین دوست و دشمن وَ مؤمن و کافر فرق مگذارید، تا خالصاً لِوجه الله تعالی باشد.»[۳]  شیخ ابوالحسن خرقانی صوفی والای ایرانی نیز فرموده: «آن که در این سرا درآید؛ نانش دهید و از ایمانش مپرسید. چه، آن­که نزد باری تعالی به جان ارزد، البته بر خوان بوالحسن به نانی ارزد.» این کلام شیخ صفی­ الدین و خرقانی؛ قاعده طلایی مکتب عرفانی اجتماعی «طریقت علویه صفویه» و مبنا و بنیاد همبستگی اجتماعی به خصوص در دوره معاصر با جامعه ­ای موزائیکی و چندفرهنگی است.

در این نگاه عرفانی، عموم ابنای بشر شهروند درجه اول هستند. همگان شهروند شهر خدا و عیال­ الله ­اند و باید به آنها رسیدگی شود. جامعه به خودی و غیر خودی تقسیم نمی شود،­ تا تعاون اجتماعی و توزیع امکانات اقتصادی در انحصار یا در الویت خودی­ ها باشد و دگراندیشان از دریافت خدمات اجتماعی به خصوص امکانات اقتصادی محروم شوند. زندگی هیچ کس حتی کافر و دشمن  مصادره نمی­شود، بلکه نیازش به نان تأمین می­شود. البته در مقابل آن­که به جنگ مسلحانه اقدام کند، براساس فطرت و شریعت، سالک از خود، وطن و ایمانش دفاع می­کند.

1. «و تَعَاوَنُوا عَلَى البِرِّ وَ التَّقوَى وَ لا تَعَاوَنُوا عَلَى الإثمِ وَ العُدوان»(سوره مائده: آیه۲): «در نیکوکارى و پرهیزگارى با یکدیگر همکارى کنید و در گناه و تعدى دستیار هم نشوید و از آنها حمایت نکنید.»
2. «تعاملات اجتماعی»[۴] اساس «روابط اجتماعی»[۵] است. روابط اجتماعی پدیده گریزناپذیر جامعه و زندگی اجتماعی است. روابط اجتماعی شامل تعاملات مثبت و منفی، ایجابی – تخریبی و رقابتی بین افراد جامعه یا نهادهای اجتماعی است. محتوای جامعه و سیستم اجتماعی، براساس کیفیت روابط اجتماعی شکل و قوام می ­یابد.
3. هدف تئوری سیستم‌ مدل‌سازی دینامیک عرفان اجتماعی، ساختن جامعه­ای سالم است. جامعه سالم، جامعه­ای است مبتنی بر آزادی، عدالت، برابری، برادری، تعاون، امنیت، صلح، عشق، اخلاق و معنویت.
4. مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی­ الدین، برخورد مثبت و سازنده را راه برون ­رفت از چرخه تخریب و منفی ­گرایی اجتماعی وَ هم­ افزایی را راه برون ­رفت از واگرایی اجتماعی می­داند. در نظام اجتماعی، همواره تعارض منافع و اندیشه و تعارض خیر و شر وجود دارد و قابل حذف نیست. راه برخورد با اختلافات و تعارضات اجتماعی، برخورد پلیسی و امنیتی نیست. بدی را با بدی پاسخ دادن، گرفتار شدن در چرخه رشد بدی، تخریب، کینه ­ورزی، انزجار و واگرایی است. پاسخ بدی با خوبی و سعه صدر در برخوردهای اجتماعی، موجب آموزش عفو و گذشت در جامعه می­شود.
5. شیخ «عقلانیت ابزاری» را در مقابل «عقلانیت عرفانی»، مبنای روابط اجتماعی طرح نمود. «عقلانیت عرفانی»، به روابط اجتماعی در سطح کلان هستی­شناسیک می­ نگرد. از این رو همه ابنای بشر را عضو یک خانواده الهی می­ داند که به میزان افزایش دانش و توانایی هر عضو این خانواده، مسئولیتش در قبال سایر اعضا سنگین­ تر می شود. در عقلانیت عرفانی به عنوان مبنای روابط اجتماعی؛ استخدام­ طلبی افراد جهت منافع شخصی مجاز نیست، بلکه روابط اجتماعی براساس خیر و رشد جامعه و برطرف نمودن مشکلات اجتماعی است. عقلانیت عرفانی، منافع جامعه را بر منافع فرد ترجیح می­دهد و بدی با خیر و امر مثبت پاسخ داده می­شود.
6. «وابستگی متقابل اجتماعی»، از مؤلفه­های اصلی هر جامعه است. با برخورد مثبت اجتماعی، تقابل اجتماعی به تدریج به تعاون اجتماعی برای ساختن جامعه توحیدی تبدیل می­ شود. عرفان اجتماعی زیربنای سیاست­ ورزیِ مردم­ سالاری دینی است. سیاستمداری که در مقام عمل، فاقد خصیصه عرفان اجتماعی است، از خدمت به خلق و خالق محروم است. او تنها خادم نهاد قدرت و ابزاری برای چپاول خلق است.
7. در تعارض بین عدالت و مهربانی؛ عفو و احسان، بر عدالت مقدم است. مولی الموحدین امام علی(ع) فرموده اند: «إذَا قَدَرتَ عَلَى عَدُوِّکَ فَاجعَلِ العَفوَ عَنهُ شُکراً لِلقُدرَهِ عَلَیهِ»: «اگر بر دشمنت دست یافتى، بخشیدن او را سپاسِ دست­یافتن بر او بساز.»(نهج البلاغه، حکمت ۱۱)
8. عفو: قَالَ الصَّادِقُ(ع‌) :العَفوُ عِفدَ القُدرَهِ مِن سُنَنِ المُرسَلِینَ وَ أسرَارِ المُتَّقِینَ وَ تَفسِیرُ العَفوِ ألا تُلزِمَ صَاحِبَکَ فِیمَا أَجرَمَ ظَاهِراً وَ تَنسَى مِنَ الأَصلِ مَا أُصِیبَ مِنهُ بَاطِناً وَ تَزِیدَ عَلَى الاختِیَارَاتِ إحسَاناً وَ لَن تَجِدَ إلَى ذَلِکَ سَبِیلاً إلا مَن قَد عَفَا اللهُ تَعَالَى عَنهُ وَ غَفَرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ عَنهُ وَ زَیَّنَهُ بِکَرَامَتِهِ.»[۶] امام جعفرصادق(ع) در تعریف عفو فرمودند: «عفو کردن و از تقصیر گذشتن با وجود قدرت و انتقام، طریقه پیامبران و متقیان است. معنی عفو آن است که هر گاه از کسی جرمی و تقصیری نسبت به تو واقع شود، در پی او نروی و به او اظهار نکنی. در ظاهر و باطن فراموش کنی و زیاده‌تر از پیش به او احسان کنی.» رسول خدا(ص) فرمودند: «گذشت زمامدار سبب ابقای حکومتش می شود.»[۷]
9. با احسان می توان از حق خود برای خیر بزرگ تر گذشت. تعارض عدل و مهربانی از طریق احسان قابل حل است. احسان به معنای انجام کار نیک و اعمال و رفتار صالح، نیکی به دیگران و انجام نیکو و شایستۀ کار به طور کامل و وجه نیکوست. احسان بدین معناست که قبل از در خواست کمک، به یاری کسی بشتابند. «وَ اعبُدُوا اللهَ وَ لا تُشرِکُوا بِهِ شَیئًا وَ بِالوَالِدَینِ إحسَانًا وَ بِذِی القُربَى وَ الیَتَامَى وَ المَسَاکِینِ وَ الجَارِ ذِی القُربَى وَ الجَارِ الجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالجَنبِ وَ ابنِ السَّبِیلِ وَ مَا مَلَکَت أیمَانُکُم إنَّ اللهَ لا یُحِبُّ مَن کَانَ مُختَالاً فَخُورًا»(سوره نساء: آیه ۳۶): «و خدا را بپرستید و چیزى را با او شریک نگردانید و به پدر و مادر احسان کنید و به خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و همسایه خویش و همسایه بیگانه و همنشین و در راه‏ ماندگان و بردگان خود نیکى کنید که خدا کسى را که متکبر و فخرفروش است، دوست ندارد.» * «إنَّ اللهَ یَأمُرُ بِالعَدلِ وَ الاحسَانِ وَ ایتَاءِ ذِی القُربَى وَ یَنهَى عَنِ الفَحشَاءِ وَ المُنکَرِ وَ البَغیِ یَعِظُکُم لَعَلَّکُم تَذَکَّرُونَ»(سوره نحل: آیه ۹۰): «همانا ‏خدا به دادگرى و احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان مى­دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز مى­دارد به شما اندرز مى‏­دهد. باشد که پند گیرید.»[۸] براساس آیات قرآن؛ احسان به معنای نیکی کردن به دیگران است.

احسان؛ عمل نیک ایثارگرانه اجتماعی است که در تصوف شیخ صفی الدین اردبیلی حائز اهمیت است. احسان برتر از نیکی معمول و والاتر از عدالت است. عدالت بدین معناست که آدمی آنچه را بر عهده اوست انجام داده، آنچه را متعلق به اوست بگیرد. اما مفهوم احسان این است که بیش از آنچه وظیفه اوست، انجام دهد و کمتر از آنچه حق اوست، بگیرد . احسان و ایثار نشان دهندۀ تعالی روح  عامل و فاعل آن (محسن) است.

دعای سیاسی عارفانه طریقت علویه صفویه

پروردگارا؛ به من قدرت بخشش عطا فرما تا کینه خواهی.

پروردگارا؛ به من قدرت عشق عطا فرما، تا نفرت.

 پروردگارا؛ مرا وسیله صلح بگردان، نه جنگ.

پروردگارا؛ مرا وسیله عدالت قرار ده، نه ظلم.

پروردگارا؛ مرا وسیله وحدت قرار ده، نه تفرقه.

فرجام سخن

در جهان سرشار از آشوب و ظلم و ستم امروز؛ همکاری بین المللی در راه صلح، امنیت و عدالت، احسان و عدالت جویی؛ راه برون رفت از چرخه تخریت و نفرت است. احسان در روابط اجتماعی، افضل از عدل و داد است.

والسَّلام.

منبع:

صفوی، سید سلمان، مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی، لندن، ۱۴۰۱.

[۱]. Mercy and Justice and Sufism in the context of today’s socio-political situation

Seyed Salman Safavi, IPSC, 20 June 2022, NCF, UK, ZOOM WEBINAR.

[۲]. https://www.theworldcounts.com/challenges/people-and-poverty/hunger-and-obesity/how-many-people-die-from-hunger-each-year/story

[۳]. ابن­بزاز، صفوه الصفا، صص ۹۳۶ – ۹۳۷.

[۴] . Social interactions.

[۵] . Social relations.

[۶]. امام جعفرصادق(ع)، مصباح الشریعه، الباب الخامس و السبعون فی العفو.

[۷]. حویزی، علی ابن جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج۴، ص۲۱۰.

[۸]. صفوی، سید سلمان، مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی، لندن، ۱۴۰۱.