محمد اسدی
آکادمی مطالعات ایرانی لندن (LAIS)
کامران فانی از جمله محققانی است که در حوزه کتابداری به عنوان چهره ای شناخته شده تلقی می گردد. وی در سال ۱۳۵۲ از دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تهران فوق لیسانس علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی دریافت کرده است. از سال ۱۳۵۰ در مرکز خدمات کتابداری و از سال ۱۳۵۹ در کتابخانه ملی مشغول به کار است. همچنین فانی جزء هیئت علمی کتابخانه ملی، مشاور ریاست کتابخانه و عضو شورای عالی مشاوران کتابخانه نیز هست. در این گفتگو، فانی به اظهار نظر درباره کتابخانه مجازی و تاثیر آن در فضای کشورمان پرداخته است.
***
موضوع کتابخانه های مجازی و کتابداری الکترونیک از چه زمانی در جهان مطرح شد و با چه فاصله زمانی در ایران مورد توجه قرار گرفت؟
من به طور کلی باید بگویم که الان از کتاب دوگونه استفاده می شود. یکی اینکه کتاب را برای کار تحقیقی استفاده می کنند و دیگر آنکه از کتاب برای اوقات فراغت و لذت بردن استفاده می شود. با وجود کتابهایی که در فضای جازی ایجاد شده این دو موضوع هم به تبع تحت تاثیر قرار گرفته اما تاثیر آن چندان مورد توجه نیست. فرض کنید شما هیچ وقت رمان را در محیطهای مجازی نمی خوانید چرا که هنوز هم برای خواندن رمان باید کتاب را در دست گرفت و از آن استفاده کرد. بسیاری از افراد موقع خواندن رمان حتی در رختخواب دراز می کشند حالا شما ببینید اگر فردی بخواهد کتاب را الکترونیکی بخواند باید حتما پشت کامپیوتر باشد. از سوی دیگر اوایل که بحث جامعه بدون کاغذ طرح شد معلوم شد که این ایده چندان مقبول نیست و اغلب افراد برای رجوع کردن به کتابها به فضای مجازی مراجعه می کنند و در این مورد تقریبا فضای مجازی حرف اول را می زند. برای کسی که قصد مطالعه و یا حتی لذت بردن را داشته باشد هنوز هم چیزی جای کاغذ را نگرفته و در جامعه آمر یکا هم نشر کاغذی همچنان رشد دو درصدی خودش را دارد. از سال ۹۰ میلادی که جامعه بدون کاغذ طرح شد در کشور ما هم این مسئله کم کم رشد پیدا کرد البته در ابتدا عده ای تصور می کردند که نشر کتاب به زودی کاهش پیدا می کند و یا اینکه به مرور از بین می رود. اما خود من شاهد بودم که عده ای به کتابخانه می آمدند و کتابی را از فضای مجازی می گرفتند همانجا پرینت هم می گرفتند و این یعنی هنوز کاغذ حرف اول را می زند. البته در کتابخانه های معتبر و به نام جهان مانند کنگره ملی آمریکا، کتابهای قرنهای گذشته و آثار قدیمی را در فضای مجازی قرار دادند. کنگره ملی آمریکا کتابهایش را تا سال ۱۶۰۰ در فضای مجازی قرار داده است. کنگره از سال ۱۴۵۰ که اولین کتابهای چاپی منتشر شده تا قرن نوزدهم را در فضای مجازی قرار داده است. الان کتابخانه ملی هم این کار را انجام داده و حدود ده هزار کتاب را در فضای مجازی قرار داده است. اما اشکال کار این است که این آثار باید قابل جستجو باشد. اگر قرار باشد کتابی در فضای مجازی قرار گیرد و عینا خود کتاب باشد و آن را فقط ورق زد چه فرقی با کتاب کاغذی می کند. البته این کار هنوز امکان پذیر نیست. چرا که در زبان فارسی واژگان ما استاندارد نیست بنابراین این کار پاسخ نمی دهد.
به نظر شما کتابخانه مجازی در ایران قابل گسترش هست؟
در حدی که بخواهد جایگزین کتاب بشود امکانش اصلا محیا نیست.
به نظر شما کتابخانه مجازی می تواند برای خودش یک هویتی داشته باشد و اصلا بحث جایگزینی نباشد؟
به این شیوه امکانش هست. الان فضای مجازی برای نشریات خوب توانسته عمل کند و خیلی ها سعی کردند به این سو بروند. چون خیلی از نشریات سعی کردند آبونمانشان را در فضای مجازی ایجاد کنند و در فضای مجازی به شما مجله را می فرستند. اما من هنوز ندیدم که فضای مجازی باعث شده که تیراژ کتاب پایین بیاید. به طور مثال این افرادی که به شعر علاقمندند با خرید یک سی دی صدها دیوان شعر را تهیه می کنند و یا حتی دایره المعارفها هم به این سمت می روند که مدخلها را در فضای مجازی ایجاد کنند. این کار یعنی اینکه رجوع به فضای مجازی برای جستجو بوده تا کار تحقیقی.
به نظر شما کتابخانه الکترونیک باید چه زیر ساختی داشته باشد؟
مسئله اصلی و هدف کتاب مخاطب محور است و باید نیاز مخاطب را برطرف کند ما باید ببینیم که نیازهای جامعه را از چه طریقی و به چه نحوی برطرف کنیم و این باید برنامه ریزی شود. متاسفانه در بسیاری از کشورها و از جمله در ایران برای این کار برنامه ریزی صورت نگرفته است. ما در ایران در فضای گذار قرار داریم و بنابراین باید نسل بعدی برای این کار تصمیم بگیرد چون نسل قبلی به کتاب عادت داشت و هر کاری نیز می کردند به این شیوه تن نمی داد بنابراین در جوامع حتی غربی که اهل کتاب بودند این کار تا حدودی سخت بود برای جوامع جهان سومی و عقب افتاده این کار خیلی سریعتر جواب می دهد چون به کتاب عادت نداشتند البته الان بسیاری از کتابخانه های معتبر که محققان برای کارهای تحقیقی مراجعه می کنند فقط سرویس مجازی می دهند یکبار مرحوم افشار که به کتابخانه کنگره امریکا مارجعه کرده بود اصل کتاب را به او ندادند و از اینکه باید در فضای مجازی از کتاب استفاده کنه عصبانی شده بود و اطمینانی به کتاب مجازی نداشت . البته باید گفت که کتابهای الکترونیکی هر روز زیادتر می شود.
در حوزه آموزش کتابداری، آیا موضوع کتابخانه الکترونیک و شیوه کتابداری در این نوع کتابخانه‌ها به متون درسی راه یافته یا نه؟
نخیر هنوز این امکان وجود ندارد. یک درس اختیاری وجود دارد. کتابداری الکترونیک باید یک هویت جداگانه داشته باشد و این در صورتی امکان پذیر می شود که ما نشر الکترونیک داشته باشیم. اما اصلا در ایران آیا ناشری به نام نشر الکترونیک داریم؟
آن بخش از کتابخانه‌هایی که نسخه‌های خطی یا اسناد را نیز نگهداری می کنند، همواره برای در اختیار گذاشتن آنها موانعی را پیش پای پژوهشگران قرار داده‌اند. آیا با این رویه و روحیه امکان تحقق کتابخانه‌های الکترونیک و دسترسی سریع و آسان به اسناد وجود دارد؟ در نمونه‌ای مشخصٍ کتابخانه ملی بسیاری از اسناد و مدارک خود را اسکن کرده و در سایت کتابخانه نیز امکان دانلود آنها وجود دارد، اما این امکان تعمدا مسدود شده و به نظر می‌رسد جدا از مشکلاتی نظیر بودجه، منابع انسانی و غیره، اراده هایی برای تحقق کتابخانه الکترونیک وجود دارد. نظر شما چیست؟
در ایران این کار نیازمند قوانین است. در خارج اگر حتی شما کتابی را نمی خرید برای استفاده مجازی هم باید پول بپردازید. البته این یکی از عوامل است. وقتی ناشری کتابی را چاپ می کند و شما می خواهید از فضای مجازی آن کتاب را بخرید باید مبلغی را بپردازید اگر خواستید بروید و پرینت هم بگیرید و این کار البته از اصل کتاب هم گرانتر تمام می شود. مشکل جالبی در کشور ما به وجود آمده که کتاب چاپی را به الکترونیک تبدیل می کنند بعد دوباره از فضای مجازی تبدیل به کاغذ می کنند و پرینت می گیرند. با این کار چطور می خواهند جامعه بدون کاغذ شود. ما باید ناشر الکترونیک داشته باشیم. در بسیاری از کشورها فرهنگهای لغت را به صور ت الکترونیکی منتشر می کنند اما در کشور ما به محض این که این کار صورت بگیرد سریع کپی می شود و در اختیار عموم قرار می گیرد و با این کار اگر ناشری هم بخواهد سرمایه گذاری کند درجا شکست می خورد. نمونه آن “فرهنگ معاصر هزاره” بود که دچار ورشکستگی شد. به نظر من مشکل ما بیتش قوانین و برنامه ریزی است و این به اراده هایی که بخواهد از تحقق کتابخانه الکترونیک جلوگیری کند ربطی ندارد. ما نمی توانیم جلوی پیشرفت تکنولوژی را بگیریم باید به آن جهت و خط بدهیم که بر اساس نیازهای ما باشد.
بین سه عبارت کتابخانه الکترونیک، مجازی و دیجیتال تفاوتی هست یا همه اینها برای موضوع واحد بخ کار می‌روند. در این صورت کدام درست تر است؟
هر کدام یک معنی دارد. دیجیتال یک زمانی در رقابت با آنالوگ بود. اکنون آنالوگ از بین رفته و الان همه دیجیتال است. کتاب الکترونیک اولین بار بود یعنی کتابهای ای بوک بود الان نشر الکترونیک بیشتر به کار می رود اما فضای کار مجازی است. فضای مجازی هر نوع فضایی است که جای مشخصی ندارد ما الان نمی توانیم بگویم فلانجا مرکز اینترنت است. برای این موضوع باید یک واژه درستی جایگزین کنیم. این اصطلاحات دنیای کار را نشان می دهد حاصل کار چیزی دیگری است که باید برای آن اسمی را انتخاب کرد. البته باید بگویم که حوزه نشر الکترونیک هیج تغییر جدی در هیچ حوزه ای اعمال نکرده من هنوز ندیدم که بگویند کتابخانه مجازی باعث پیشرفت علم و دستاوردهای جدید علمی شده است. البته برای جهان سوم دسترسی را به آثار بهتر کرده که نمی توانند به راحتی کتابهایی را تهیه کنند. البته با این اینترنت کم سرعتی که داریم بحث کتابخانه مجازی فعلا شوخیه. من هنوز ندیدم که این همه اثر درمورد حافظ در فضای مجازی اعم از دیوان و مقالات و کتابها هست سطح حافظ شناسی را در کشور افزایش داده باشد.