سید سلمان صفوی
آکادمی مطالعات ایرانی لندن
«المنه لله که در میکده باز است *** زآن رو که مرا بر در او روی نیاز است»[۱]
مقدمه
اعتکاف، نوعی خلوت نشینی و ریاضت و سنت معنوی کهن در همه ادیان است. در دین حنیف اسلام، فرم و شرایط خاصی برای ریاضت نفس و تمرین انس با حضرت محبوب توصیه شده است.
چیستی اعتکاف
اعتکاف نوعی خلوت نشینی و ریاضت عرفانی است. خلوت نشینی اسباب بیداری و فعال شدن قوای باطنی می گردد. در خلوت نشینی، لذت های غیر قابل وصفی با رهایی از اسارت دنیازدگی و روزمرگی نصیب سالک الی الله می گردد. لذت و ابتهاج دوره خلوت نشینی، قابل وصف نیست، چرا که حال است، نـه قال و هر کس باید خود آن را تجربه کند.
آرامش روحانی، معرفت ربانی و بهجت مینوی از ثمرات خلوت نشینی است. «رغبت الی الله تعالی» و «ذکر» دو رکن سلوک عرفانی است. «إِنَّا إِلَى اللهِ رَاغِبُونَ»(سوره توبه: آیه ۵۹): «ما تنها به خدای تعالی مشتاقیم.» * «وَاذکُر رَبَّکَ کَثِیرًا»(سوره آل عمران: آیه ۴۱): «… و پیوسته به یاد خدا باش …» * «وَ ِللهِ الأَسمَاءُ الحُسنَى فَادعُوهُ بِهَا …»(سوره اعراف: آیه ۱۸۰): (و خدا را نیکوترین نامهاست، به آنها خدا را بخوانید.)
اعتکاف در سیر و سلوک عرفانی، مراقبت خالصانه حداقل سه روزه از خویشتن است، تا باطن سالک از این طریق به آمادگی لازم جهت دریافت حکمت ناب الهی از طریق دل مصفا به نور الهی نائل آید. مدت اعتکاف حداقل سه روز است. مکان اعتکاف مسجد یا مکانی خلوت است. اعتکاف اثر عمیقى در تصفیه روح و توجه مخصوص به پروردگار دارد.
عبادت اعتکاف در شریعت ذاتاً از مستحبات است، اما در سلوک عرفانی شکل وجوب به خود مى گیرد. طالب تا به اعتکاف ننشیند، سالک طریق حق تعالی به شمار نمیآید. اعتکاف تمرین اُنس با حق تعالی و همنشینی با حضرت محبوب از طریق توسل به اسماء الله الحسنی است. اعتکاف فرصتی برای تهی کردن دل از غیر حق و چشیدن لذت خلوت با حضرت محبوب است.
ایام اعتکاف
بهترین ایام اعتکاف ۱۳-۱۵ ماه رجب و دهه آخر ماه مبارک رمضان است. در اوقات دیگر نیز مثمر ثمر است. انشاءالله تعالی.
شرایط اعتکاف
دوام طهارت، خلوت نشینی، بیان ذکر جلی «لا الـه الا الله»، «الله، الله»، «ذکر یونسیه»، دوام سکوت «اِلاّ عن ذکر الله»، نفی خواطر، دوام روزه، مراقبه، تسلیم، ذکر و فکر، تضرع و ابتهال از شرایط اعتکاف است. اعتکاف باید قربـهً الی الله و با هدف اتصال به حضرت حق باشد.
در دوره اعتکاف؛ ذکر و فکر و تضرّع و ابتهال و زاری بسیار رهگشاست. «وَ اذکُرِ اسمَ رَبِّکَ وَ تَبتَّل اِلیهِ تَبتیلاً»(سوره مزمل: آیه ۸): «و دائم شب و روز نام خدا را یاد کن و به کلی از غیر او علاقه ببُر و به او بپرداز.» * «وَاذکُر رَبَّکَ فی نَفسِکَ تَضَرُّعاً وَ خُفیَهً.»(سوره اعراف: آیه ۲۰۵): «خدای خود را با تضرع و پنهانی یاد کن.»
اهمیت اعتکاف در روایات
روایات متعددی در اهمیت و تأثیر اعتکاف از معصومین(علیهم السَّلام) صادر شده است. از جمله: «مَنِ اعتَکَفَ إیمانا وَ احتِسابا غُفِرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ.»:[۲] «همه گناهان گذشته کسى که از روى ایمان و براى رسیدن به ثواب الهى معتکف شود، آمرزیده مى شود.» * «اَلْمُعتَکِفُ یَعکِفُ الذُّنُوبَ وَ یَجری لَهُ مِنَ الاَجر کَاَجرِ عامِلِ الحَسَناتِ کُلِّها»:[۳] «معتکف گناهان را متوقف نموده، از بین می برد و اجری به سان اجر انجام دهنده تمام نیکیها دریافت می کند.
برنامه اعتکاف
اعتکاف سفر انفسی سالک الی الله است. آغاز زمان اعتکاف، اذان صبح روز اول و انتهای آن بنا بر احتیاط واجب، اذان مغرب روز سوم است. شب اول قبل از اعتکاف، غسل کرده، پس از اَدای نماز توبه، هفتاد مرتبه ذکر شریف «اَستَغفِرُاللهَ رَبـّی وَ أتُوبُ اِلَیه» گفته شود.
- اعتکاف باید فقط به قصد تقرب الی الله تعالی باشد. «اَنتَ مَقصَدی وَ رِضاکَ مَطلَبی وَ بِرَحمَتِکَ استَغاثَتی»: «مقصدم تو هستی. هدفم رضای توست و به رحمت تو پناه می برم.»
- قبل از اعتکاف؛ حقّ النّاس اَدا شود و از کسانی که به آنها ظلم شده، طلب بخشش و حلالیّت شود.
- مکان اعتکاف، کوچک و دارای یک ورودی باشد.
- مکان اعتکاف، پاک و مباح و غیرغصبی باشد.
- مکان اعتکاف، حتی المقدور کم نور و هنگام ذکر و مراقبه و سکوت، تاریک باشد.
- برای خواندن قرآن و ادعیه، استفاده از نور مختصر و مفید بلامانع است.
- مکان اعتکاف، فاقد اشیا و وسایلی باشد که موجب انحراف ذهن و قلب و توجّه سالک شود.
- معتکف نباید از محل اعتکاف خارج شود، مگر برای تجدید وضو، غسل و امور اضطراری.
- گذاشتن تابلوی کلمه مقدس «الله» به یکی از خطوط سنتی نظیر نسخ، نستعلیق و ثلث در مکان اعتکاف مفید است.
- لباس معتکف از مال حرام، اجزای مُردار، اجزای حیوان حرام گوشت، ابریشم خالص و طلا در بافت نباشد.
- معتکف همیشه با وضو باشد.
- فرد دیگری به مکان اعتکاف وارد نشود، مگر در موارد ضروری.
- معتکف از اشتغال به امور دنیوی فارغ باشد.
- معتکف استفاده از وسایل تکنولوژیک را به حداقل برساند.
- گفتن اذکار فاطمیه با تسبیح تربت کربلا افضل است.
- در هنگام نماز وذکر و دعا، داشتن انگشتری عقیق و فیروزه مستحب است.
- روزه بر اساس احکام شریعت باشد.
- معتکف از خوردن انواع گوشت قرمز و سفید اجتناب کند.
- خوردن میوه ها و سبزیجات و حبوباتی که در قرآن ذکر شده است بلامانع است. مانند خوردن انار (سوره های انعام و الرحمن)، انجیر (سوره تین)، پیاز، خرمای تازه، خیار، زیتون (سوره تین)، عسل (سوره نحل)، سبزیجات، سیر، عدس، کدو (سوره صافات)، موز، میوه (۱۴ مورد در سوره های مومنون، یس، ص، …) نان و انگور (۱۱ مورد در سوره های بقره، انعام، رعد، نحل، کهف، …) .
- نماز شب و تهجد بین نیمه شب تا اذان صبح ترک نشود.
- افضل است معتکف هنگام ذکر، مراقبه و توجه الی الله تعالی، به سمت قبله باشد.
- بیان ذکر «لا اِلهَ اِلا اَنت سُبحَانَکَ اِنـّی کُنتُ مِنَ الظَّالِمِین» در سجده حداقل ۴۰۰ مرتبه.
- بیان ذکر جلیِ «الله» حدود یک ساعت پس از نماز عصر و عشا بین نیمه شب تا اذان صبح وَ بین اذان صبح تا طلوع آفتاب.
- بیان ذکر جلی «لا اله الا الله» به مدت چند دقیقه پس از هر نماز واجب.
- خواندن تعقیبات نمازهای یومیه که در مفاتیح الجنان ذکر شده است.
- ذکر صلوات به مدت چند دقیقه پس از هر نماز، مستحب است.
- ذکر باید با حضور قلب باشد.
- از علائم ذکر حقیقی، غایب شدن ذاکر از زمان و مکان است.
- رکوع وسجده های طولانی داشته باشد.
۳۰ دوام سکوت اِلاّ عن ذکر الله رعایت شود.
- مراقبت قلبی دائمی داشته باشد. بدین معنا که ظاهر و باطن را از غیر حق حفظ کند و به تمامیّت متوجه حق جلِّ جلاله گردد. مراقبه حضور دل با خدا و غیبت از مَاسِویَ الله است. در حال مراقبه چشمها بسته باشد. در مراقبه قلبی سالک با بستن چشم جزئی بین، با دیده کل، مراقب کل می شود.
- بعد از تعقیبات نماز بر سر سجاده نماز بنشیند و بدون بیان کلمهای، توجه قلبی الی الله تعالی داشته باشد.
- هر روز ۳۰ دقیقه با امام زمان حجه بن الحسن العسکری(عج) خلوت کند و ذکر «یا صاحِبَ الزَمان اَدرِکنی- یا صاحِبَ الزمان اَغثِنی» را ادا نماید.
- هر صبح خواندن دعای صباح مستحب است.
- هر روز خواندن زیارت عاشورا، دعای یستشیر دعای توسل و مکارم الاخلاق و دعای عشرات توصیه می شود.
- هر روز قرائت یک ثلث قرآن توصیه می شود.
- فرد معتکف تمرکز داشته باشد. اصل تمرکزِ واقعی، کیفیتی روحانی و روشی فراذهنی است که یکی از فواید آن پرورش روح و احساس آرامش پایدار در سالک است. تمرکز در آغاز با ذهن و خودِ نفسانی فرد سر و کار دارد. ابتدا با شکستن قفل ذهن، تن را از پرش ذهنی آزاد کرده، غرایز با تزکیه به حالت عادی خود بازمیگردد. سپس با ساختارشکنی ذهن، حواس فیزیکی تصفیه و کارآمدتر می شود و بدین ترتیب حواس به هماهنگی و وحدت می رسند. این امر عامل یگانگی حس درونی می شود. بدینترتیب با جهش های روحی در طول تمرکز، حس درون رشد کرده، با حواس فیزیکی همسو میشود. به خصوص بینایی نافذ شده، کیفیت و میدان دید با گشوده شدن چشم دل تغییر می کند.
- هر روز بعد از نماز صبح و عصر و عشا: ۱۰۰ مرتبه ذکر «لا الـه الا هُو»
- هر روز خواندن ذکر تسبیحات اربعه:«سبحان الله، والحمدلله، ولا اله الا الله، والله اکبر». و خواندن ذکر «حسبنا الله و نعم الوکیل فنعم المولی و نعم النصیر.» توصیه می شود.
- انجام «اعمال و دعای ام داوود» پس از نماز ظهر پانزدهم رجب.[۴]
- خواندن اشعار عرفانی مفید به طور مثال از عطار- مولانا- سعدی- حافظ و فخرالدین عراقی مفید است.
اشعاری از قبیل:
«رو به سوی کعبه و پا در ره میخانه دارم *** با خدا دست دعا در حسرت پیمانه دارم
بهر من کنج قفس با آشیان فرقی ندارد ***عاشقم، در وادی بی خانمانی خانه دارم»[۵]
—
«همه عمر بر ندارم، سر از این خمار مستی *** که هنوز من نبودم، که تو در دلم نشستی
برو ای فقیه دانا، به خدای بخش ما را *** تو و زهد و پارسایی، من و عاشقی و مستی
دل دردمند ما را که اسیر توست یارا *** به وصال مرحمی نِه، چو به انتظار خستی
نه تو مثل آفتابی، که حضور و غیبت افتد *** دگران روند و آیند و تو همچنان که هستی
چه حکایت از فراقت که نداشتم ولیکن *** چو تو روی باز کردی، درِ ماجرا ببستی»[۶]
اعتکاف علاوه بر آنکه در فقه الجوارح مراجع عظام به عنوان امر مستحبی بیان شده، از اصول سلوک عملی طریقت صفویه است که در کتاب «صفوه الصفا» ابن بزاز اردبیلی در احوالات حضرت شیخ صفیالدین اردبیلی و مریدانش به کرّات به آن اشاره شده است. (نک: «سلطان العارفین شیخ صفی الدین اردبیلی» * «عرفان ثقلین * «مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی»)
«دست از طلب ندارم تا کام من برآید- یا جان رسد به جانان یا جان ز تن برآید»[۷]
والسلام.
«وَالحَمدُ ِلله وَحدَهُ وَ صَلَّ اللهُ عَلی سَیّدِنا مُحَمَّد مُصطَفی وَ آلهِ وَ عِترَتهِ الطَّیِّبینَ الطَّاهِرین وَ حَسبُنا اللهُ وَ نِعمَ الوَکِیل فَنِعمَ المَولَى وَ نِعمَ النَّصِیر.»
منابع
صفوی، سید سلمان، عرفان ثقلین؛ مبانی نظری و عملی عرفان و طریقت صفویه، انتشارات سلمان – آزاده، ۱۳۹۶.
صفوی، سید سلمان، مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی، انتشارات سلمان – آزاده،۱۴۰۰٫
علوی، مهوش السادات، سلطان العارفین شیخ صفی الدین اردبیلی، انتشارات سلمان – آزاده، ۱۳۹۵
متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، محقق، بکری حیانی، صفوه السقا، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ پنجم، ۱۴۰۱ق.
[۱]. حافظ شیرازی- مطلع غزل ۴۰٫
[۲] . متقی هندی، کنزالعمّال، حدیث ۲۴۰۰۷.
[۳] . متقی هندی ،کنزالعمّال، ، حدیث ۲۴۰۱۲٫
[۴]. نحوه انجام و اعمال آن در بخش اعمال نیمه رجب در مفاتیح الجنان نوشته شده است. در «اقبال الاعمال» سید بن طاووس ماجرای بیان دعا و متن دعا ذکر شده است.
[۵] . تصنیف «رو به سوی کعبه» سروده: بهادر یگانه، با صدای استاد عبدالوهاب شهیدی.
[۶]. سعدی شیرازی. غزل ۵۲۳٫
[۷] . حافظ شیرازی. مطلع غزل ۲۳۳٫