محرم ۱۴۰۴: نشانه شناسی پرچم ایران-پرچم حسین(ع) – از عزاداری تا مقاومت ملی ایرانیان

سید سلمان صفوی

آکادمی مطالعات ایرانی لندن – LAIS

مقدمه:

«محرم در ایران، اوج تبلور هویت‌های مذهبی-اجتماعی-سیاسی در آیین‌های جمعی و بازتاب فرهنگ شیعی است. در سال ۱۴۰۴شمسی، ظهور پدیده‌ای نوین: اهتزاز همزمان پرچم ایران و پرچم حسین(ع) در عزاداری‌ها را شاهدیم. این هم‌نشینی نمادین، نیازمند تحلیل نشانه‌شناختیِ ژرفی است، چرا که دگرگونی آگاهی جمعی ایرانیان را عیان می‌سازد؛ آمیزه‌ای از نمادهای ملی و مفاهیم دینی که گفتمان «عزاداری مقاومت» را می‌آفریند.

در نشانه شناسی فرهنگ، نماد انتقال دهنده هویت و معنا است، به ویژه زمانی که در آیین های جمعی به کار گرفته شود. آنچه در محرم ۱۴۰۴ در ایران شاهد آن هستیم، درهم تنیدگی نمادین بین هویت ملی و هویت مذهبی، از طریق وحدت پرچم ایران و پرچم حسین (ع) و شعرهای حماسی ملی-مذهبی در بستر عزاداری حسینی است.

حاج محمود کریمی، مداح سرشناس ایران که همیشه شب اول محرم را با مدح امیرالمؤمنین(ع) آغاز می‌کرد، محرم امسال را با سرود «ای ایران» استاد نوری گشود. این نوآوری با استقبال مردمی و انتشار گسترده در فضای مجازی همراه شد، تا جایی که مصراع «در روح و جان من، می‌مانی ای وطن» از مداحی او حتی در خیابان‌ها طنین‌انداخته است.ⁱ

در شهرهای مختلف ایران، به پیروی از محمود کریمی، قطعه‌ی «ای ایران» بازخوانی می‌شود. اقدام او در شب اول محرم، آغازی بر جریانی ملی-مذهبی در پی جنگ ۱۲روزه بود.

خوانش اشعار میهنی بر منبر هیئت‌ها تنها به تهران محدود نماند؛ رفته‌رفته شعرهایی با مضامینی چون دفاع از وطن و رجزخوانی‌های حماسی در فضای مجازی منتشر شد. هیئت‌ها دریافتند که پرداختن به ایران باید در دستور کار قرار گیرد و نمی‌توانند نسبت به تهاجم دشمن خارجی در جنگ اخیر بی‌تفاوت بمانند.

آثار خلق‌شده در روزهای نخست محرم، بخشی از سخنرانی‌ها و مداحی‌ها را به موضوع میهن اختصاص داد.

اسرائیل و آمریکا مرتکب اشتباهی مهلک شدند: حمله به ایران در آستانه‌ی محرم. مردم در جست‌وجوی مصداقی برای عاشورا بودند و دشمن صهیونیستی، خود آن را به دست آنان داد.

این تحلیل نشان می‌دهد که چگونه هر لحظه از مقاومت ۱۲روزه با مفهوم عاشورا پیوند خورده و همین امر، عزاداری امسال ایران را از سال‌های پیش متمایز ساخته است. اکنون روضه‌های حسینی مصداق ملی عینی یافته‌اند.

مداح مجتبی رمضانی در شهر کرمان در محرم ۱۴۰۴‌ نوحه خواند: «اینجا ایرانه! سرزمین شیرانه.»

«اینجا خاک اسطوره‌های دورانه/ خاک آرش، کوروش، رستم دستانه/ خاک چمران و باکری و دورانه/ اینجا ایرانه»

«پشت سر کشور من دعای سلمانه/ این مردم پناهشون امام رضا(ع) جانه/ حالا دیگه حرف از دشمن ایرانه/ بسم‌الله هر کس که مرد میدانه»

«پرچم کشور من دست ابوالفضل علمداره/ معنای قدمتیم آریایی هستیم/ وقت نبردها کربلایی هستیم/ فارغ ز هر شعار بگو یا علی مدد/ با هر قوم و تبار بگو یا علی مدد/ تا آخرین نفس بمون پای پرچمت/ ایستاده در غبار بگو «یا علی مدد».»ⁱⁱ

مداحی حماسی او تلفیقی از میهن پرستی ایرانی و تشیع است.

مداح مجتبی رمضانی، روی شانه پرچم ایران را انداخت، شاید این اولین باری است که یک مداح در هیئتش پرچم ایران بر شانه، مداحی می‌کند.ⁱⁱⁱ

واژه های کلیدی: نشانه شناسی، محرم، عاشورا، ایران، پرچم ایران، علم الحسین، قاسم سلیمانی، چنگ ۱۲ روزه، هویت شیعی، مقاومت، نمادهای بصری، ادبیات آیینی.

۱. چارچوب نظری و روش شناختی:

این مقاله از روش تحلیل نشانه شناختی^iv برای تحلیل نشانه های بصری، زبانی و کالبدی در فضای آیینی محرم ۱۴۰۴ ایران تمرکز دارد. مقاله بر مفاهیمی مانند: نشانه، دلالت، مفسر، اسطوره معاصر و فضای معنایی استوار است.

۲. پرچم به مثابه نشانه مرکب (Double Sign):

پرچم ایران و پرچم حسین (ص) نمایانگر رمزگان نمادین هستند. ادغام آنها در فضای عاشوری هر کدام را به نشانه ای دوگانه تبدیل می کند:

پرچم ایران: نماد حاکمیت، کرامت ملی و شهدا.
پرچم حسین (ص): نماد ظلم ستیزی، فداکاری و عدالت. در محرم ۱۴۰۴، هیچ کدام به در انزوا نبود، بلکه با هم ادغام شدند تا مفهوم جدیدی ایجاد کنند که هویت مقاومت شیعه-ایرانی را تجسم می بخشد.

۳. زبان شاعرانه به مثابه رمز معنایی:

سرودهایی که امسال خوانده شده است، مانند « ایران، ایران» و « یا علی مدد»، »حیدر، حیدر»، «خیبر، خیبر»، دارای کارکردهای معنایی هستند:

بار معنایی عالی میهن پرستی و نبرد با الهام از قهرمانان ملی و مذهبی را نشان می دهد. کلمات نه تنها برای خدمت به حال و هوای عزاداری، بلکه برای تفسیر مجدد واقعیت سیاسی جدید نیز به کار می روند.

«ایران» به مفهومی عاطفی، سیاسی، ملی و فرهنگی تبدیل می شود.

«علی مدد» » نه تنها یک فراخوان مذهبی است، بلکه یک رمز نمادین مقاومت و شجاعت است.
اصطلاح «خیبر» حافظه تاریخی را در بستر مقاومت معاصر در مقابل دشمن صهیونیستی بازتولید می کند.

۴. بدن به مثابه ابزار بیان(Embodied Signs):

در نشانه شناسی آیینی، بدن حامل دلالت است. سینه زنی، برافراشتن پرچم ایران و پرجم حسین، به دوش انداختن پرچم ایران،، گریه کردن و شعار دادن، همگی اعمالی هستند که بدن را به وسیله ابراز تعلق تبدیل می کنند. مداخ رمضانی وقتی پرچم ایران بر شانه هایش می افتد، یک عمل فیزیکی را به یک نمایش نمادین تبدیل می کند.

۵. رنگ ها به عنوان نشانه های بصری (نشانه شناسی کروماتیک) (Chromatic Semiotics):

رنگ قرمز: به عنوان نمادی مشترک بین خون حسینی و خون شهدای ملی تکرار می شود. در نشانه شناسی، قرمز رنگ شهادت و مقاومت است.
سیاهی: رنگ عزاداری باقی می ماند، اما در این زمینه با قرمز ادغام می شود تا معنایی جدیدی ایجاد کند: عزاداری مقاومت. تا گفتمان «غم مقاومت» را شکل دهد.

رنگ قرمز که در پرچم ایران و خون شهدا مشترک است، برای نشان دادن شهادت و مقاومت به کار می رود.

سیاهی نماد غم باقی می ماند، اما در این زمینه با قرمز همذات پنداری می کند تا گفتمان «غم مقاومت» را شکل دهد.

۶. شخصیت های نمادین (Iconic Personalities):

شمایل نگاری چهره هایی مانند قاسم سلیمانی، باقری، رشید، سلامی، حاجی زاده، آنها را در موقعیتی شبیه به حسین (ص) و یارانش به عنوان شهدای الهام بخش قرار می دهد. در این شباهت نمادین، حسین(ع) و یارانش مثل قمر بنی هاشم، قاسم، علی اکبر، علی اصغر(علیهم السلام) از یک نماد مذهبی به یک مرجع مبارز تبدیل می شوند.

حسین(ع) و سرداران شهید(باقری، رشید، سلامی، حاجی زاده)، دانشمندان شهید و زنان و کودکان شهید بر روی یک محور معنایی قرار گرفته اند: شهادت برای ملت.

۷. مکان به عنوان یک فضای معنایی (نشانه شناسی فضایی) (Spatial Semiotics):

میدان ها، خیابان ها، حسینیه ها به فضاهای اشباع شده از دلالت تبدیل می شوند. گذار از خواندن متون سنتی به اشعار حماسی ملی-مذهبی، بیانگر تغییر در الگوی پذیرش است.

خیابان ها، منبرها، زیارتگاه ها به سکوهایی تبدیل شده اند که وطن و تشیع با هم همپوشانی دارند.
از تهران تا کرمان، از زنجان تا بابل، جغرافیا معنا و گفتمان ریشه دار در واقعیت ملی را بازتولید می کند.

۸. بازتولید هویت:

هویت شیعی ایرانی در محرم ۱۴۰۴ با پیوند دادن گذشته به آینده به صورت نشانه های نمادین، جلوه گر شده است. این دو پرچم نمایانگر وحدت نمادین بین حماسه حسینی و هویت ملی-سیاسی ایرانیان هستند.

۹. نشانه شناسی تکرار و جذابیت جمعی:

تکرار عباراتی چون

«ایران، ایران»
«یا علی مدد»،
«حیدر، حیدر»،
«حسین، حسین»،

«خیبر، خیبر»،

«شمشیر ذوالفقار»،
شکلی از بازتولید و وحدت بخشیدن به معنای هویت جمعی و مفاهیم مشترک بین الاذهای ملت ایران است.۱۰پایین فرم

۱۰. تحلیل نشانه شناختی نوحه مجتبی رمضانی در کرمان

تحلیل نوحه محرم ۱۴۰۴ که مجتبی رمضانی در کرمان خوانده از منظر نشانه شناختی، پوششی غنی از نشانه ها را نشان می دهد که دلالت های جدیدی را ایجاد می کند که مفهوم پیچیده ای از هویت ایرانی شیعی معاصر را منعکس می کند. در اینجا تحلیلی بر اساس مؤلفه های شعر آورده شده است:

عنوان رمز: “اینجا ایران است! سرزمین شیرها”

نشانه: سرزمین شیرها”
معنی: قدرت، شجاعت، غرور ملی.
تاویل: مردم ایران به عنوان یک ملت مبارز و استوار به تصویر کشیده می شوند. شیرها در اینجا نمادهای مردانگی و مقاومت هستند.

۱. نشانه شناسی مکان و قهرمانی افسانه ای:

«اینجا خاک اسطوره‌های دورانه/ خاک آرش، کوروش، رستم دستانه/ خاک چمران و باکری و دورانه/ اینجا ایرانه»
نشانه: آرش, کوروش, رستم
معنی: نمادهای تاریخی-اسطوره ای ایرانی، نمایانگر میهن پرستی و قهرمانی.
نشانه شناسی: متن توالی اسطوره ای را ایجاد می کند که شخصیت های باستانی (آرش و کوروش) را با چهره های مقاومت معاصر (چمران و باکری) پیوند می دهد.
کارکرد: سیالیت روایی بین گذشته اسطوره ای و مقاومت مدرن، یعنی «یک تاریخ واحد از شهادت و شکوه» ایجاد می کند.

۲. نشانه شناسی تقدس عامه پسند و بعد آیینی:

«پشت سر کشور من دعای سلمانه/ این مردم پناهشون امام رضا(ع) جانه/ حالا دیگه حرف از دشمن ایرانه/ بسم‌الله هر کس که مرد میدانه»
نشانه: سلمان و امام رضا دو شخصیت دینی قدسی، حامی ایران هستند
معنی: تقدیس ملی از طریق تقدیس دینی
تفسیر: در اینجا، وطن عنوان مرزهای جغرافیای سیاسی، به عنوان موجودیتی شایسته‌ی دعا و پناهگاهی برای مقدسات شیعه، در تجسمی از ایده‌ی «تقدس وطن از طریق بُعد علوی/امامی» تجسم می‌یابد.

۳. نشانه شناسی دشمن و هویت رزمی:

حالا دیگه حرف از دشمن ایرانه/ بسم‌الله هر کس که مرد میدانه»
نشانه: دشمن ایران، بسم الله، مرد میدان
معنی: مفهوم نبرد – شهادت در راه ایران بنام خدا
تاویل: مفهوم نبرد و مقاومت از یک هدف به دانش و آگاهی متعالی تبدیل می شود. در نشانه شناسی مقاومت در برابر «دشمن» نه تنها یک واقعیت نظامی، بلکه یک موتور هویتی برای فرموله سازی مجدد خود مقاومت است.

۴.نشانه شناسی علم و پرچم:

«پرچم کشور من دست ابوالفضل علمداره/ معنای قدمتیم آریایی هستیم/
نشانه: علم + ابو الفضل+ آریایی
معنی: وفاداری مذهبی ریشه در هویت ملی کهن آریایی دارد
تاویل: فرافکنی قهرمانانه: با پیوند دادن پرچم ایران به حضرت عباس (نمادی از شجاعت و وفاداری)، «دولت ایرانی تحت لوای حسین» به یک معادله نشانه‌شناختی ضمنی تبدیل می‌شود.

۵. نشانه شناسی نبرد و نداء:

وقت نبردها کربلایی هستیم/ فارغ ز هر شعار بگو یا علی مدد/ با هر قوم و تبار بگو یا علی مدد/
نشانه”کربلا”, “بگو، «یاعلی مدد»
معنی: تداوم نبرد حسینی
تفسیر: تبدیل هر لحظه معاصر به یک «کربلای جدید» و ندای « یاعلی مدد» یک رمز بسیج است که نشانه‌شناسی مردانگی و قهرمانی علوی را دوباره زنده می‌کند.
این عبارات به عنوان «نمادهای صوتی» عمل می‌کنند – هر چه بیشتر تکرار شوند، تأثیر جمعی آنها قوی‌تر می‌شود.

۶. نشانه شناسی استقامت و نتیجه گیری مشتاقانه:

تا آخرین نفس بمون پای پرچمت/ ایستاده در غبار بگو «یا علی مدد».»
نشانه خاک, آخرین نفس ها
معنی: فنا در هویت، شهادت در دفاع از میهن/دین
تفسیر: خودِ بدن به نمادی فداکارانه تبدیل می‌شود که در آخرین نفس‌هایش، در آمیزه‌ای ژرف از مرگ و تعلق، وفاداری به پرچم و بیرق را به همراه دارد.

تجزیه و تحلیل مصنوعی عمومی:

این شعر عناصر سه سیستم نمادین در هم تنیده را ترکیب می کند:

نظام اساطیری (ایران باستان): آرش، کوروش، رستم
نظام دینی (شیعه): ابوالفضل، امام رضا، علی مدد
نظام ملی مدرن (مقاومت معاصر): چمران، باکری، شهدا

این سیستم ها نشانه شناسی را برای ایجاد یک هویت ترکیبی، متحد و مبارز ادغام می کنند: ایران-حسین-شهید.

حمع بندی نشانه شناختی نوحه:

نوحه مجتبی رمضانی فقط عزاداری نیست، بلکه گفتمان هویتی رمزگذاری شده ای است که از طریق نمادها مرزهای تعلق ایرانی را از نو ترسیم می کند. هر بیت نمایانگر تعاملی بین نشانه، دال و مفسر است و صحنه ای بصری و شنیداری از مقاومت نمادین را تشکیل می دهد. این صورت بندی «عزاداری مقاومت» با تمام قدرت نشانه شناختی آن است.

نتیجه گیری:

محرم ۱۴۰۴ در ایران یک نقطه عطف معنایی است که در آن نمادهای قدیمی در زمینه های جدید فعال شده اند. پرچم دیگر فقط نشان دولت یا پرچم حسینی نیست، بلکه هر دو به نشانه وحدت احساسی مقاومت تبدیل شده اند. آنچه شاهد آن هستیم فقط ابراز سوگواری نیست، بلکه گفتمان تلفیقی از نمادها است که حافظه جمعی را در یک «روایت ملی-عاشورایی» شکل بندی می کند.

محرم ۱۴۰۴ در ایران را نمی توان تنها به عنوان یک رویداد مذهبی درک کرد، بلکه به عنوان یک تحول نمادین/نشانه شناختی درک می شود که در آن هویت شیعی ایرانی از طریق تلفیق نمادهای ملی و مذهبی بازتولید می شود. آنچه شاهد آن هستیم ظهور گفتمان جدیدی مبتنی بر «عزاداری مقاومت» است که در آن از نمادهای صوتی، تصویری و فیزیکی برای ساختن یک روایت مشترک ملی/عاشورایی استفاده می شود.