مقالات

موقعیت فلسفه اسلامی در دانشگاه های غرب

Posted on by admin
10
Jan

سید سلمان صفوی

آکادمی مطالعات ایرانی لندن

(وبینار دانشکده الهیات دانشگاه تهران، ۲۰ دی ۱۴۰۰)

موقعیت فلسفه اسلامی در غرب با رویکرد تاریخی بطور فشرده بیان می شود. مطالعه فلسفه اسلامی در اروپا سابقه نهصد ساله  و در آمریکا صد ساله دارد. تاریح حضور فلسفه اسلامی در غرب را می توان به سه دوره تقسیم کرد. دوره قرن ۱۱-قرن ۱۶. قرن ۱۹. قرن ۲۰-۲۱.

دوره قرن ۱۱-قرن ۱۶:

از اواخر قرن یازده میلادی آثار فلسفه اسلامی به خصوص نوشته های ابوعلی سینا، فارابی و کندی در شهر طُلیطُله[i]-TOLITU  (تولدو، اسپانیا)به زبان لاتینی ترجمه شد. از آن زمان به بعد گروهی از متفکران اروپایی به تفحص در آثار فلاسفه مشائی اسلامی، مخصوصاً ابوعلی سینا و ابن رشد پرداختند. فلسفه مسیحی قرون وسطی  بخصوص تومیسم تحت تاثیر فلسفه ابن سینا و ابن رشد واقع شد.

قرن ۱۹:

در دوران جدید، علاقه به مطالعه فلسفه اسلامی از قرن نوزدهم در اروپا آغاز شد. در قرن ۱۹ اول آلمانی ها و سپس فرانسویان و انگلیسی ها، رشته «تاریخ فلسفه» را به معنای جدید آن افتتاح کردند؛ البته منظورشان تاریخ فلسفه غربی بود که در آن فصولی نیز به فلسفه اسلامی که آن را «فلسفه عربی» می نامیدند اختصاص داده شده بود، ولی این برداشت از فلسفه اسلامی به حکمای مشائی از کندی تا ابن رشد محدود شده بود یعنی همان مکتبی که در فلسفه غربی نفوذی فراوان از خود به جای گذاشته بود. آنها تا نیمه دوم قرن بیستم از فلسفه ملاصدرا غافل بودند.

در اروپا یک سنت قدیمی بررسی «فلسفه عربی» وجود دارد و در دانشگاه هایی مانند پاریس و بولونیا[ii] (ایتالیا)، مون پلیه[iii] (فرانسه)و اکسفورد(انگلیس)، سابقه هفتصد یا هشتصد ساله دارد.

قرن ۲۰-۲۱:

در آمریکا و کانادا حتی در دانشگاههای قدیمی مانند هاروارد و ییل، که در قرن هفدهم تأسیس شدند توجه به فلسفه اسلامی از قرن بیستم آغاز می شود و این توجه، با جهانگیر شدن بینش اسلامی در دانشگاه های آمریکایی و مهاجرت گروه کثیری از مسلمانان از جمله برخی از دانشمندان به آمریکا فزونی یافت و در دانشگاه هایی مانند مک گیل کانادا و  هاروارد دروس فلسفه و اندیشه اسلامی آغاز شد.

برداشت از فلسفه اسلامی تا نیمه اول قرن بیستم به همین شکل ناقص تاریخی ادامه یافت، سپس از نیمه دوم قرن بیستم بخاطر کوشش های هانری کربن فیلسوف و اسلام شناس معروف فرانسوی، توشیهیکو ایزوتسو از ژاپن و فضل الرحمن از پاکستان، سید حسین نصر، مهدی حایری و مهدی محقق، به تدریج در غرب آگاهی حاصل شد که فلسفه اسلامی با ابن رشد ختم نشد بلکه فقط فصلی از فصول تاریخ فلسفه اسلامی با او پایان یافت.

زمانی که پروفسور سید حسین نصر معاون دانشگاه تهران بود(دهه پنجاه شمسی) قراردادی با مک گیل کانادا منعقد کرد که طبق آن دکتر مهدی محقق را هر سال برای یک ترم به کانادا اعزام شد تا با پروفسور ایزوتسو به تدریس فلسفه میرداماد و ملاصدرا و سبزواری و دیگران بپردازند. از این برنامه استقبال فراوان شد.

 به هرحال در مک گیل، هاروارد، شیکاگو و دانشگاه کالیفرنیا در لوس آنجلس و چند مرکز دیگر فلسفه اسلامی و مخصوصاً مکتب ملاصدرا مورد توجه قرار گرفت و این علاقه هر روز فزونی می یابد.اکنون علاقه به فلسفه اسلامی و تصوف در آمریکا و کانادا خیلی زیاد شده است.

یکی ار نشانه های آن انتشار سلسله کتب فلسفه و عرفان اسلامی از سوی انتشارات دانشگاه نیویورک( سانی) (حدود ۲۵ کتاب تا کنون) و انتشارات دانشگاه بریگم یانگ[iv] (BYU)در یوتا است.

مثل: فلسفه اسلامی از آغاز تا امروز[v] سید حسین نصر،  ساختار مثنوی رومی(مولانا) تالیف سید سلمان صفوی، مبانی معرفت شناسی فلسفه اسلامی: علم حضوری مهدی حایری یزدی، طریق معرفت صوفی:متافیزیک خیال از دیدگاه ابن عربی[vi] ویلیام چیتیک و.. از سوی انتشارت سانی منتشر شده است.

دانشگاه کلمبیا در آمریکا نیز در سال ۱۹۷۰ میلادی کتاب تاریخ فلسفه اسلامی تالیف ماجد فخری را منتشر کرد. انتشارت معتبر رتلیج در سال ۲۰۰۱ میلادی تاریخ فلسفه اسلامی به سرویراستاری لیمن و نصر را منتشر کرد.

تاکنون «تهافه الفلاسفه» و «مشکوه الانوار» غزالی و «حکمه الاشراق» سهروردی از سوی «بی وای یو»  چاپ شده است.

متأسفانه تاکنون دپارتمان های فلسفه در آمریکا علاقه چندانی به فلسفه اسلامی نداشته اند.

دلیل این عدم توجه، فلسفه تحلیلی و ضد متافیزیکی است که بعد از جنگ جهانی دوم از آکسفورد به آمریکا سرایت کرد و اکنون نیز بر دانشگاه های آمریکا و بریتانیا کم و بیش حکمفرماست و به همین جهت هر فلسفه ای که با الهیات و متافیزیک سروکار دارد از نظر فلاسفه ای که در این نوع مکاتب تربیت یافته اند مطرود است و مورد توجه قرار نمی گیرد و آن را اصلاً فلسفه نمی دانند.

در عرض بیست و پنج سال گذشته این وضع به تدریج در حال تغییر است و اکنون چندی از استادان و مدرسان فلسفه به فلسفه های شرقی و  فلسفه اسلامی علاقه مند شده اند.

تا چندی پیش هنگامی که از فلسفه های غیر غربی سخن به میان می آمد، مقصود فلسفه های هند و چین و ژاپن بود ولی اکنون به فلسفه اسلامی و مخصوصاً فلسفه صدرایی توجه بیشتری می شود و این امر بیشتر به خاطر دسترسی به آثار کربن،ایزوتسو، فضل الرحمن، سید حسین نصر و مجله «ترانسندنت فیلوسوفی» است.

فلسفه اسلامی در دانشگاههای آمریکا:

در دانشگاههای ذیل در دپارتمان های مطالعات اسلامی، خاورمیانه شناسی، ادیان. فلسفه و عرفان اسلامی تدریس میشود:

دانشگاههای عمومی: فلوریدا، مینه سوتا، میشیگان، پنسیلوانیا، واشنگتن، ملی: جورج واشنگتن، نیویورک، هاروارد، بوستون، کلمبیا، کارولینای شمالی.

معروفترین اساتید فعلی عبارتند سید حسین نصر، ویلیام چیتیک، جیمز موریس، کارل ارنست، مهدی امین رضوی، محمد حسن فغفوری.

چاپ کتب فلسفی در آمریکا:

انتشارات سانی(دانشگاه نیویورک)، دانشگاه شیکاگو، دانشگاه پرینستون، انتشارات دانشگاه «بی وای یو»،  هارپر، کتب فلسفه و عرفان اسلامی را در آمریکا منتشر میکنند.

در بریتانیا:

دانشگاه لندن، اکسفورد، کمبریج، دورهام، اکسیتر، ادینبور، ساسکس، آکادمی مطالعات ایرانی لندن و  فلسفه و عرفان اسلامی را تدریس و تحقیق می کنند.

معروفترین اساتید فلسفه اسلامی در بریتانیا:  سید سلمان صفوی،کالین ترنر، سجاد رضوی، احمد رضا شاه کاظمی هستند.

برنامه درس فلسفه اسلامی دانشگاه ساسکس[vii]، انگلیس: متافیزیک اسلامی، معرفت شناسی ابن سینا، تصوف، فلسفه زبان ابن رشد، فلسفه کندی، اخلاق عزالی.[viii]

چاپ کتب فلسفی در بریتانیا و هلند:

انتشارات دانشگاه اکسفورد، کمبریج، ادینبورو، روتلج[ix]، و آکادمی مطالعات ایرانی لندن، انتشارات Oneworld در بریتانیا و بریل در هلند کتب مربوط به فلسفه و عرفان اسلامی را منتشر میکنند. روتلج کتاب تاریخ فلسفه اسلامی هانری کوربن را در سال ۲۰۱۴ چاپ مجدد کرد. چاپ اول آن در ۱۹۹۳ توسط ناشر[x] دیگری بود.

تعدادی از کتب اصلی فلسفه اسلامی به زبان انگلیسی ترجمه شده است مانند آثار کندی ، فارابی، ابن سینا ، حکمت الاشراق شیخ شهاب الدین سهروردی[xi]، المشاعر [xii]صدرالمتالهین ، الحکمت العرشیه صدرالمتالهین[xiii] ، اکسیر العارفین صدرالمتالهین[xiv] ، المظاهرالالهیه[xv]، اسفار جلد ۸- [xvi]۹.

چاپ دوره پنج جلدی «گلچینی از فلسفه در ایران[xvii]»: از زرتشت تا قرن بیستم اثر سید حسین نصر و مهدی امین رضوی گامی مهم در معرفی فلسفه اسلامی-ایرانی به جامعه غربی است.

سه کتاب مهم ملا صدراشناسی به زبان انگلیسی:

فلسفه ملاصدرا تالیف فضل الرحمن[xviii].

 صدرالدین شیرازی و حکمت متعالیه[xix] تالیف سید حسین نصر

زندگی و فلسفه ملاصدرا[xx] تالیف سید سلمان صفوی

در این سه کتاب با رویکردهای متفاوت فلسفه ملاصدرا به دانشجویان غربی معرفی شده است.

مروجان فلسفه اسلامی در غرب:

سه نسل قرن ۲۰-۲۱:

از مروجان فلسفه اسلامی در نسل اول می‌توان به پروفسور هانری کربن، رنه گنون، سید حسین نصر، فضل الرحمان، مهدی حائری، مهدی محقق، ایزوتسو و جواد فلاطوری  اشاره کرد.

این اساتید برجسته به غیر از کربن و گنون شرقی‌هایی هستند که به دنیای غرب مهاجرت کرده و رونقی به فلسفه اسلامی در غرب بخشیدند. البته باید گفت که کربن و گنون و شووان یک استثنا در جهان غرب هستند.

نسل دوم اغلب تربیت‌شدگان نسل اول‌اند. اینها اغلب کسانی‌اند که به ایران آمدند و با تفکرات فلسفی و عرفانی آشنا شدند و نزد استادان ایرانی تلمذ کردند. افرادی مانند پروفسور ویلیام چیتیک، جیمز موریس، حسین ضیایی، پرویز مروج، جان والبریج[xxi]،  آلب ارسلان اچنیک.

نسل سوم مروجان فلسفه اسلامی در غرب کسانی هستند که پل گفتمان بین فیلسوفان اولیه و قرن بیستم را پدید آوردند. اینها اغلب تربیت‌شدگان پروفسور نصر و استادان ایرانی‌اند.

چهره‌هایی نظیر پل هاردی، جوزف لمبارد، ماریا داکیک، شهاب الدین مصباحی، احمدشاه کاظمی، مهدی امین‌رضوی، بلال کاسپینار، یاتیس اشوتس، نادر البذری، جانر دگلی، ابراهیم کالین، دیوید باکمن، دیوید داکیک، ژیسلا وب، سیدسجاد رضوی، محمد رستم و  سید سلمان صفوی که در موسسات علمی امریکا، کانادا و بریتانیا تحقیق و تدریس میکنند.

نقطه عطف ملاصدراشناسی در قرن ۲۱:

در سال ۲۰۰۰ میلادی اولین همایش بین المللی «ادراک از دیدگاه ملاصدرا» را طی دو روز در دانشگاه لندن با همکاری بنیاد حکمت صدرا و سواس برگزار نمودیم. در این همایش محققینی مانند نصر، چیتیک، جیمز موریس، اولیور لیمن، لمبارد، کالین، از آمریکا و از ایران منوچهر صانعی، شهرام پازوکی، سیدمحمد خامنه ای، دینانی، اعوانی و اکبریان شرکت کردند. دبیر علمی همایش سید سلمان صفوی، فلوی سواس دانشگاه لندن بود. برای اولین بار اساتیدی از دانشگاههای آمریکا، انگلیس، ترکیه، مصر و ایران را در لندن، حول موضوع ملاصدزاشناسی جمع نمودیم که ۱۹ مقاله پیرامون ملاصدرا و فلسفه اسلامی ارایه نمودند. این حرکت علمی آثار دامه دار مفیدی در دانشگاهای بریتانیاگذاشت و ملاصدراشناسی دربریتانیابطور جدی فعال شد.

در سال ۲۰۰۱دومین همایش بین المللی «علیت از دیدگاه ملاصدرا» در دانشگاه لندن بود. دبیر علمی همایش سید سلمان صفوی، فلوی سواس دانشگاه لندن بود. در این همایش نصر، چیتیک، جیمز موریس، اولیور لیمن، ولف گازو، بون ماریج، پیروانی، داگلی،امین رضوی،اشویتس، البذری،، کیکی کندی- دی[xxii]، جان بل، سجاد رضوی، سلمان صفوی و از ایران منوچهر صانعی، شهرام پازرکی، محسن اراکی و محمود خاتمی،  هفده مقاله ارایه نمودند. که در مجله ترانسندنت فیلوسوفی لندن منتشر شد.

پس از آن کتب متعددی راجع به ملاصدرا به انگلیسی تالیف یا آثار او ترجمه شده است.

تاسیس مجله ترانسندنت فیلوسوفی[xxiii] در لندن در سال ۲۰۰۰ میلادی به عنوان پل گفتگوهای فلسفی و عرفان بین جهان اسلام و غرب و شرق، نقش موثری در گفتگوهای فلسفی-عرفانی اسلام-ایران با جهان غرب ایفا کرده است. هیات علمی و ویراستاران مجله: سید حسین نصر، ویلیام چیتیک، جیمز موریس، اولیورلیمن، لندلوت، کالین ترنر، سجاد رضوی، شهرام پازوکی،  ابراهیمی دینانی، غلامرضا اعوانی، رضا داوری، سید مصطفی محقق داماد، سیدصدرالدین صفوی هستند. سردبیر مجله علمی ترانسندنت فیلسوفی، سید سلمان صفوی، است. این مجله علمی از سوی آکادمی مطالعات ایرانی لندن[xxiv] به زبان انگلیسی در لندن منتشر می شود و به صورت انلاین نیز قابل خواندن است.

مجله ترانسندنت فیلوسوفی از دانشچویان دوره دکترا و اساتید فلسفه و عرفان اسلامی برای چاپ مقالات علمی شان به زبان انگلیسی استقبال می کند. هر سال غالبا یک مقاله از اساتید ایرانی در این مجله چاپ میشود و بقیه مقالات از دانشگاههای شرق و غرب عالم هستند.

سایت آکادمی مطالعات ایرانی لندن به دو زبان فارسی[xxv] و انگلیسی[xxvi] مقالات حوزه مطالعات فلسفه اسلامی و ادبیات عرفانی را منتشر میکند.

برخی ترجمه های انگلیسی فلسفه ملاصدرا،  نیمه دوم قرن بیستم به بعد:

  • James W. Morris(1981) al-Hikma al-‘Arshiyya, tr. as The Wisdom of the Throne, Princeton: Princeton University Press.
  • William Chittick (2003), Iksir al-‘arifin, tr. as The Elixir of the Gnostics , Provo, Utah: Brigham Young University Press.
  • M. Dasht Bozorgi & F. Asadi Amjad(2008), Kasr asnam al-jahiliyya, trs. as Breaking the Idols of Ignorance, London: ICAS Press.
  • L. Peerwani(2008), al-Hikma al-muta‘aliya fi-l-asfar al-‘aqliyya al-arba‘a, vols. 8 & 9, tr. as Spiritual Psychology: The Fourth Intellectual Journey, London: ICAS Press.
  • M. Dasht Bozorgi and F. Asadi Amjadi (2010), al-Mazahir al-ilahiyya, trs. as Divine Manifestations Concerning the Secrets of the Perfecting Sciences, London: ICAS Press.
  • Seyyed Hossein Nasr, ed. Ibrahim Kalin(2014), al-Masha‘ir, tr. as The Book of Metaphysical Penetrations, Provo: Brigham Young University Press.

برخی اثار راجع به زندگی و فلسفه ملاصدرا به انگلیسی:

  • Fazlur Rahman(1976) The Philosophy of Mulla Sadra, New York ,State University of New York Pr.
  • Seyyed Hossein Nasr(1977), Sadr al-Din al-Shirazi and his Transcendent Theosophy, Tehran: Imperial Iranian Academy of Philosophy.
  • Seyed. G. Safavi (2002) (ed), Perception according to Mulla Sadra, London: Salman-Azadeh Publications.
  • Seyed. G. Safavi (2002) (ed), A Comparative Study on Islamic and Western Philosophy, London: Salman-Azadeh Publications- London Academy of Iranian Press.
  • ·Seyed G. Safavi (2003) (ed), Mulla Sadra & Comparative Philosophy on Causation, London, London, Salman Azadeh- London Academy of Iranian Studies Press.
  • Seyed G. Safavi (2011) (ed), Soul from perspective of Mulla Sadta’s philosophy,   London, London Academy of Iranian Studies Press.         
  • Zailan Moris(2003)Revelation, Intellectual Intuition and Reason in the Philosophy of Mulla Sadra: An Analysis of the al-hikmah al-‘arshiyyah (Routledge Sufi Series).
  • Christian Jambet(2007)The Act of Being: The Philosophy of Revelation in Mulla Sadra, Zone Books – MIT.
  • Sajjad H. Rizvi(2009)Mulla Sadra and Metaphysics: Modulation of Being (Culture and Civilization in the Middle East), London, Routledge
  • Ibrahim Kalin(2010)Knowledge in Later Islamic Philosophy: Mulla Sadra on Existence, Intellect, and Intuition, Oxford University Press(OUP).
  • Sayeh Meisami (2013), Mulla Sadra, Oxford: Oneworld Publications.
  • Seyed Salman Safavi(2018) Mulla Sadra: life and philosophy, London, London Academy of Iranian Studies Press.
  • Seyed Salman Safavi (2018 (ed), Mulla Sadra & Comparative Philosophy on Causation, London, London, London Academy of Iranian Studies Press.

تاریخ فلسفه اسلامی به انگلیسی:

  • Seyed Hossein Nasr and Mehdi Aminrazavi(1999- 2015)An Anthology of Philosophy in Persia, London, I.B.Tauris Publishers.
  • Majid Fakhry(2005) A History of Islamic Philosophy, Columbia University Press; third edition.
  • Seyed Hossein Nasr(2006) Islamic Philosophy from Its Origin to the Present: Philosophy in the Land of Prophecy (Suny Series in Islam), New York, State University of New York Press.
  • Oliver Leaman and Seyyed Hossein Nasr(2015), History Of Islamic Philosophy, London, Routledge.
  • Henry Corbin(2014) History Of Islamic Philosophy, London, Routledge.
  • Peter Adamson(2018) Philosophy in the Islamic World: A history of philosophy without any gaps, Oxford, OUP.
  • این سخنرانی در وبینار نکوداشت آیت الله دکتر احمد بهشتی که از سوی أمور بین الملل دانشکده الهیات دانشگاه تهران در ۲۰ دی ماه ۱۴۰۰ به دبیری دکتر نادیا مفتونی برگزار شد، ارایه گردید.

[i] . طلیطله/ تولدو، شهری در شصت کیلومتری جنوب غربی مادرید (پایتخت اسپانیا) است.

[ii] Bologna. قدیمی‌ترین دانشگاه جهان، دانشگاه بولونیا در این شهر قرار دارد

[iii] Montpellier.

[iv] . Brigham Young University.( BYU)

[v] Islamic Philosophy from Its Origin to the Present.

[vi] The Sufi Path of Knowledge: Ibn Al-Arabi’s Metaphysics of Imagination.

[vii] https://www.sussex.ac.uk/study/modules/undergraduate/2021/V7089-islamic-philosophy

[viii] Islamic Metaphysics. the notion of Islamic Science. Ibn Sina’s epistemology. Sufism and mysticism. Ibn Rushd’s philosophy of language. the philosophy of Al-Kindi. Al-Ghazali on ethics.

[ix] Routledge.

[x] Kegan Paul International, 1993.

[xi] Suhrawardi (1998), Hikmat al-Ishraq/The Philosophy of Illumination, H. Ziai & J. Walbridge (eds./trs.), Provo: Brigham Young University Press.

[xii] al-Masha‘ir, tr. Seyyed Hossein Nasr, ed. Ibrahim Kalin as The Book of Metaphysical Penetrations, Provo: Brigham Young University Press. 2014.(A new translation of a critically important work on Mulla Sadra’s metaphysics.)

[xiii] The Wisdom of the Throne. (1981), al-Hikma al-‘Arshiyya, tr. as The Wisdom of the Throne by James W. Morris, Princeton: Princeton University Press.

[xiv] The Elixir of the Gnostics. University of Chicago Press; Bilingual edition (2003)

[xv] al-Mazahir al-ilahiyya, trs. M. Dasht Bozorgi and F. Asadi Amjadi as Divine Manifestations Concerning the Secrets of the Perfecting Sciences, London: ICAS Press. 2010،

[xvi] Spiritual Psychology: The Fourth Intellectual Journey in Transcendant Philosophy.

[xvii] An Anthology of Philosophy in Persia.

[xviii] Fazlur Rahman(1976) The Philosophy of Mulla Sadra, New York ,State University of New York Press.

[xix] Sadr al-Din Shirazi and His Transcendent Theosophy: Background, Life and Works.

[xx] Mulla Sadra” life and philosophy.

[xxi] John Walbridge.

[xxii] kiki kennedy-day.

[xxiii] Transcendent Philosophy Journal. https://iranianstudies.org/

[xxiv] https://iranianstudies.org/

[xxv] https://iranianstudies.org/fa/

[xxvi] https://iranianstudies.org/