بررسی تطبیقی شیوه ها  و کارکردهای عزاداری درسیره معصومین  ع وسنت های جاری در میان شیعیان

                                                                                                                       

دکتر محمد علی ربانی [۱]

رئیس مرکز مطالعات فرهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی

چکیده

            بررسی سیر تاریخی عزاداری مسلمانان برای شهدای کربلا یادآوراین نکته اساسی است که ,پیشینه عزاداری به  آغازین روزهای پس از عاشورا بازگشته  و امامان شیعه ع علاوه بر اینکه خود اهتمام بسیاری نسبت به  برپایی عزاداری داشتند دیگران را نیز به انجام آن تشویق وترغیب می نمودند. از دیگر سوی , در سیره امامان معصوم ع ؛ برپایی عزاداری برای شهدای کربلا صرفا یک واکنش احساسی وعاطفی نبوده بلکه امامان معصوم ع سعی داشتند تا از طریق برپایی مجالس عزا ؛ریختن اشک واظهارحزن واندو ه  وهمچنین تشویق وترغیب شاعران به سرودن شعر و مرثیه ؛ضمن تبیین اهداف وپیام نهضت عاشورا وتبدیل کردن آن به عنوان یک مکتب سیاسی  ؛زمینه های بیداری واصلاح جامعه نسبت به انحرافات وبی عدالتی های حاکم برجامعه را فراهم سازند .اهمیت واکاوی وپرداختن به این موضوع امروزه از آنرو حائز اهمیت است که  ؛ علیرغم  گذشت بیش از هزار سال از حادثه خونین کربلا ؛هر ساله  شاهدیم که در ایام محرم وصفر ؛میلیونها مسلمان بویژه شیعیان در گوشه وکنار دنیا  ؛با برپایی مراسم عزاداری واکنش خود را درقبال این حادثه خونین وتلخ نشان می دهند .بنظر می رسد با رشد قدرت سیاسی  وهمچنین جمعیتی شیعه در جهان ؛امروزه بیش از هرزمان دیگر  بر دامنه و وسعت مراسم عزاداری و تنوع آن افزوده گردیده  ورسانه های خبری جهان هرساله در ایام عاشورا واربعین ؛موج عظیمی از اجتماع میلیون ها انسان  را درعراق ؛ایران ؛پاکستان وسایر مناطق جهان نشان می دهد که در آن شیعیان  به گونه های متفاوت ؛حزن واندوه خود را درقبال حادثه  کربلا بنمایش می گذارند .بررسی این پدیده حائز اهمیت مذهبی ؛که رکنی از هویت مذهبی وشیعه نیز محسوب می گردد ؛همواره  مورد توجه پژوهشگران ,جامعه شناسان وشیعه پژوهان بوده  است از اینرو تحلیل وبررسی ریشه های مذهبی ؛سیاسی وفرهنگی سنت های عزاداری  و میزان تطبیق این سنت های مذهبی  با سیره معصومین ع  می تواند ما را در درک هرچه بهتر تحولات فکری وسیاسی  تشیع و همچنین فهم  ویژه گی های  فرهنگی وجامعه شناختی تاثیرگذار سنت های عزاداری بر شیعه  کمک نماید.

کلید واژه ها :عزاداری ؛عاشورا ؛سیره معصومین ع ؛ شیعیان ؛سنت ها ؛کارکردها

مقدمه :

شهادت حسین ابن علی ع  برای بسیاری از  مسلمانان  بزرگترین فاجعه ومصیبتی  تلقی می شودکه درطول  تاریخ اسلام  رخ داده است. بی شک در میان آن بخش ازجامعه اسلامی که حقیقت وجودی آنها برپایه محبت به اهل البیت ع شکل گرفته است ؛این حادثه بیش از سایر فرق تاثیرگذار بوده و  سبب برانگیختن عواطف وهمچنین الگوپذیری از این حادثه در مسیر  هویت فردی و جهان بینی اسلامی آنان  شده است .خاک کربلا از لحظه ای که حسین ع آخرین نمازش را بر روی ماسه های آن خواند تا به امروز پیوسته اثرش را بر روی چهره شیعه برجای  گذاشته است واز نظر  شیعه با ریخته شدن خون حسین ع در کربلا ؛فاجعه عظیمی رخ داده که  منجر به ایجاد اخلال در رسالت نبوی ص و ظهور انحرافات وبدعت ها در اسلام گردیده است . امری که موجب گردید تا شیعیان در واکنش به این فاجعه به  حمایت از نهضت وقیام اصلاحی  حسین ع که با شعار امربعروف ونهی از منکر در برابر انحرافات بعمل آمده از سوی دستگاه بنی امیه صورت  گرفته بود بپردازند وهویت مذهبی خود را با این حادثه پیوند زنند.

از اینرو ؛ حادثه کربلا وقیام عاشورا  از مؤلفه های تاثیر گذار و مهم در هویت فرهنگی ومذهبی شیعه بشمار می رود.این ویژه گی در طول تاریخ تشیع در قالب قیام ها وجنبش های سیاسی ومذهبی ؛  سنت ها ؛آداب ؛ رسوم ؛شعائر ؛مناسک ؛نگرش ها ونمادها که بنوعی واکنش حمایتی و ابراز محبت به خاندان اهل البیت عصمت وطهارت ع وشهدای کربلا بشمار می رود نمود یافته است . این سنت ها  که طی قرون گذشته از نسلی به نسلی دیگر منتقل شده است امروزه نیز بخش لایتجزاء از آیئن های مذهبی وسنت های فرهنگی شیعیان وبخشی از اهل سنت بشمارآمده وهر ساله در ماههای محرم وصفر میلیو نها نفر در نقاط مختلف جهان در پاسداشت یاد وخاطره شهدای کربلا مراسمی را  برگزار می نمایند.نکته حائز اهمیت دیگر اینکه ؛عزاداری وجهی تاریخی ؛اجتماعی ؛سیاسی ومذهبی دارد ویکی از حوزه های اصلی جامعه شناختی شیعه بشمار می رود.در طول تاریخ ؛علاوه بر کارکردهای سیاسی عزاداری وتاثیر آن در شکلگیری جنبش های سیاسی شیعه ؛ عزاداری توانست به عنوان شاخص ترین نمود مناسک شیعی در قالب اشکال مختلفی از سنت ها وباورها ظهور وبروز یابد .مناسکی که این قابلیت را دارد که  بخوبی میان همه طبقات اجتماعی جامعه شیعه وهمچنین همه گرایشات موجود در آن پیوند ایجاد نماید  وفرصت ماندگاری وقوام تشیع بویژه تشیع فرهنگی را فراهم سازد.اهمیت این موضوع بگونه ای است که  محققین بسیاری را واداشته تا ضمن  بازخوانی حادثه کربلا به  واکاوی فرهنگ عزاداری  وتاثیرات آن در  پایایی و پویایی حیات شیعه در طول تاریخ بپردازند وبه سنت های عزاداری در میان شیعیان به عنوان بخشی از شیعه پژوهی توجه نمایند. علیرغم اعمال محدودیت وتنگناهایی که دستگاه اموی وعباسی برای امامان معصوم ع ایجاد می نمودند ؛ائمه معصومین ع از هرفرصتی برای زنده نگاهداشتن یادوخاطر شهدای کربلا وتبیین وتشریح اهداف نهضت حسینی بهره می جسته وشیعیان را به اقامه عزا تشویق وترغیب می نمودند.

نکتخ اساسی اینکه عزاداری های رایج   در میان شیعیان ریشه های تاریخی داشته وعلیرغم اینکه دچار افزوده گی ها وتغییرات بسیاری گشته است ولی یک عمل مستحبی مورد تاکید  وسنت  مذهبی بشمار می رود وشیعیان این سنت ها را  برگرفته از سیره وتقریر امامان معصوم ع می دانند .نکته دیگر اینکه ؛ برپایی عزاداری برای شهدای کربلا صرفا یک اظهار تاثر عاطفی نبوده و هم معصومین ع و هم شیعیان اهداف وانگیزه هایی را در برپایی عزاداری دنبال می کنند و در طول تاریخ نیز قیام امام حسین ع وحادثه کربلا منشاء تحولات وتاثیراتی فرهنگی وسیاسی بسیار بوده است .

تحلیل وبررسی  سنت های  مذهبی که امروزه در تحت عنوان سنت ها ومراسم محرم وعاشورا در جوامع شیعی جریان دارد ؛مستلزم بررسی ریشه های تاریخی ؛انگیزه ها و شیوه های برپایی آن  و نسبت آن با سیره معصومین ع دارد. مسئله این مقاله  بررسی سیره معصومین ع در  برپایی نحوه وشیوه عزاداری ؛زمان ؛مکان ؛اهداف وکارکردهایی که امامان معصوم ع در برپایی عزاداری  شهدای کربلا دنبال می کردند  ؛وهمچنین میزان تطبیق سنت های جاری مربوط به عزاداری در میان شیعیان با سیره معصومین ع به عنوان الگوی رفتاری آنان ؛ودیگر موضوعات مربوط به  موضوع مسئله تحقیق می باشد.

-ائمه معصومین ع از چه روشی وبا چه هدفی عزاداری می کردند وعزاداری هایی که امروزه توسط شیعیان برپا می شود تا چه حد با سیره معصومین ع تطبیق دارد ؟

-عزاداری در شیعه از چه پیشینه ای برخوردار می باشد ؟

-امامان معصوم ع در چه زمان ومکانی وبا چه روشی برای امام حسین ع عزاداری می کردند ؟

-اهداف وکارکردهایی که امامان معصوم ع از برپایی عزاداری دنبال می کردند چه می باشد؟

-سنت ها وآدابی که شیعیان دردوره های تاریخی گذشته در برپایی عزاداری بکارمی بستند چه بوده است ؟

-عزاداری شیعیان چه تاثیرات وکارکردهایی داشته وچه تغییرات ودگوگونی هایی در شیوه ها واهداف عزادری در بین شیعیان صورت گرفته است ؟

 

مفهوم شناسی واژه های کلیدی:

عزاداری ؛مرکب از واژه “عزا” بمعنی ماتم ؛مصیبت ؛سوگواری ولفظ   “داشتن “یا ” گرفتن”می باشد که بعنای سوگواری کردن وحالت ماتمزدگی حاصل از رخداد یا در شرایط از دست دادن چیزی با ارزش در نزد شخص است .[۲]آنچه که در این مقاله از عزاداری مورد نظر است سنت ها وسیره  معصومین ع وشیعیان در برپایی مراسم سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین ع می باشد.

سیره و سنت در لغت یعنی راه، روش، طریقه و آیین و در اصطلاح فقهی به معنی قول، فعل و تقریر معصوم علیه السلام که  دومین منبع استنباط احکام بشمار می رود.[۳]آنچه در این مقاله مورد نظر ماست سنت وسیره معصومین ع در برپایی مراسم سوگواری حضرت اباعبدالله ع واهداف و تاثیراتی که در برپایی این مراسم دنبال می کردند می باشد.

پیشینه عزاداری

انسانها به  دلیل روابط وتعلقات عاطفی که نسبت به یکدیگر پیدا می نمایند ؛ازفقدان واز دست دادن عزیزان خود متاثر وسوگوارگشته واین حالت ماتمزد گی حاصل از رخداد یا از دست دادن چیزی با ارزش را نیز از طریق نمایش حالات حزن وگریه ابراز می دارند.در طول تاریخ ؛ملت ها در فقدان عزیزان خود به روش های مختلف عزاداری وسوگواری می کردند وبسیاری از این روش ها امروزه نیز در قالب آئین های مذهبی ویا سنت های فرهنگی واجتماعی رایج می باشد .فردوسی شاعر حماسه سرای ایرانی در اثر ارزشمند خود شاهنامه  به برخی از آداب ورسوم ایرانیان عهد باستان در برپایی عزاداری وسوگواری اشاره می کند .وی با اشاره به عزاداری کیومرث در مرگ سیاوش [۴] عزادری فریدون در مرگ فرزندش [۵] عزاداری سیاوش در مرگ مادرش [۶] به نحوه عزاداری ایرانیان ونمادها ومدت سوگواری آنان همانند  گریستن وبرسروروی زدن [۷]؛موی  کندن[۸] ؛خاک بر سر ورو ریختن [۹]روی خراشیدن وکندن گوشت بازو با دندان [۱۰] ؛سیاه پوشیدن [۱۱]؛نوحه خوانی [۱۲]؛عزاداری زنانه [۱۳]؛دادن خیرات [۱۴]؛برگزاری تعزیه وشبیه خوانی  [۱۵] ؛یاد می کند

قرآن کریم در   آیاتی به  سوگواری بعضی از انبیاء  یا دیگر اولیای الهی ،همانند گریه و سوگواری حضرت یعقوب(ع) در فراق حضرت یوسف(ع) اشاره می کند.[۱۶]روایاتی  نیز در این باره وجود دارد که دلالت بر جواز گریه و عزاداری از سوی معصومین ع می کند . امام صادق(ع) می فرماید: «(انّما تحتاج المرأه فی الماتم الی النوح لتیل دمعتها و لاینبغی اَن تقول هجراً..)؛[۱۷] بانوان در مصیبت ها، نیاز به نوحه سرایی و شیون و زاری دارند و باید اشکهایشان جاری شود، اما نباید سخنان باطل و بیهوده بگویند

 عزاداری  در میان مسلمانان نیز  دارای سابقه بوده است.  پس از  جنگ احد مردم  مدینه برای بستگان شهید خود گریه  کردند و پیامبر(ص) از اینکه بر کشته عمویش حمزه کسی نمی گرید اندوهگین شد وفرمود : «… اما عمویم حمزه گریه کننده ندارد.»[۱۸] پیامبر(ص) در سوگ حمزه بسیار گریه کرد، جنازه حمزه را رو به قبله نهاد و ایستاد و با صدای بلند گریه کرد و صفات خوب حمزه را برشمرد. [۱۹]    اسماء، همسر جعفر ابن ابیطالب که از زن های با ایمان و فداکار صدر اسلام بوده است، می گوید: جعفر در جنگ موته به شهادت رسید. بر رسول خدا(ص) وارد شدم، ایشان فرمودند: ای اسماء، فرزندان جعفر کجا هستند آنان را پیش آن حضرت آوردم، آنها را در آغوش کشید و گریه کرد و گفت جعفر امروز به شهادت رسید.[۲۰]همچنین  در سوگ فرزندش ابراهیم فرمود ؛  «قلبم از شدت اندوه می سوزد، اما سخنی بر خلاف رضای حق نمی گویم.» [۲۱]   و نیز هنگامی که پیامبر(ص) رحلت کردند، مردم مدینه، از زن و مرد، به گریه و ندبه پرداختند و بنا بر قول عثمان بن عفان، برخی از اصحاب چنان اندوهگین شدند که چیزی نمانده بود به وهم دچار آیند.[۲۲] و بنا بر نقل عایشه زنان به عزاداری پرداختند و به سینه و صورت خود می‏زدند.[۲۳]در شهادت علی(ع) فرزندان آن حضرت و مردم کوفه به شدت می‏گریستند.[۲۴] و هنگامی که امام حسن(ع) به شهادت رسید، برادرش محمّد حنفیه مرثیه و نوحه‏سرایی کرد.[۲۵]

همانگونه که اشاره شد در آغازین سالهای ظهور اسلام ؛عزاداری در بین مسلمانان  به شیوه های مختلف برگزار می شد که عمدتا گریه کردن ؛ذکر احولات ؛سوگواری توسط  زنان ؛لطمه زدن برسرصورت ونوحه سرایی بود.بنظر می رسد تا قبل از حادثه کربلا عزاداری ها عمدتا بصورت واکنش های احساسی واظهار تاثر در سوگ از دست رفتگان بود که با هدف ابراز همدردی با بازماندگان و بزرگداشت یاد وخاطر از دست رفته و  در قالب سنت های قبیله ای و خانواده گی صورت می گرفت و بار سیاسی واجتماعی چندانی نداشت .سنت های عزاداری در این دوره ادامه همان شیوه های جاری در میان مردمان قبل از اسلام بوده است .

الف :سیره معصومین ع در نحوه  برپایی عزاداری

یکی از منابع اصلی در مشروعیت وجواز برپایی عزاداری شهدای کربلا ؛قول وفعل وتقریر معصومین ع بوده و علیرغم افزوده گی ها وتغییرات صورت گرفته در این سنت  ها ؛شیعیان با ادعای تبعیت وپیروی از امامان معصوم ع ,واظهاروفاداری به امام حسین ع  و دیگر امامان شیعه ؛هرساله   به روش ها ی گوناگون به عزاداری می پردازند .امامان معصوم ع علیرغم محدودیت ها و فشارهای سیاسی وتبلیغی  بسیاری که بر علیه آنان وجود داشت از هر فرصتی بویژه در ایام محرم استفاده می کردند تا با زنده نگاه داشتن یاد ونام شهدای کربلا ؛بطرق گوناگون مردم را با پیام نهضت عاشورا آشنا نموده وآنان را نسبت به  فساد وظلم دستگاه اموی وعباسی آگاه نمایند.

سیره وسنت امامان معصوم ع در خصوص عزاداری از سه طریق قابل استناد است :

-عزاداری ها یی  که در حضور امامان معصوم ع انجام می گرفت و با تایید  ویاعدم مخالفت معصومین ع همراه بوده است .

-اخبار واحادیثی که دلالت  بر  برپایی عزاداری توسط خود معصومین ع دارد.

– اخبار واحادیثی که از معصومین ع در تشویق وترغیب مسلمانان به برپایی عزاداری وارد شده است.

شواهد  و منابع تاریخی دلالت دارد  که در دوره  های مختلف عصر ائمه ع یعنی همزمان با حوادث کربلا ؛  سالهای آغازین پس از آن همانند دوران امام سجاد ع ؛دوره امام صادقین علیماالسلام ؛ وهمچنین در دوره امام هفتم ع ؛دوره امام هشتم ع ؛و سایر امامان معصوم ع , بر اساس شرایط سیاسی ؛امکان یا عدم امکان برپایی اجتماعات ومراسم ؛ائمه معصومین ع با بهره گیری از   روش های متفاوت اقدام به برپایی عزاداری برای شهدای کربلا می نمودند .

مورخان سابقه نخستین  عزاداری شهدای کربلا را مربوط به همان لحظات و روزهای آغازین پس از شهادت حضرت اباعبدالله ع در سرزمین کربلا می دانند .گزارش طبری وبرخی دیگر از مورخان که عمدتا برگرفته از مقتل ابن مخنف [۲۶] می باشد یادآور می شود ؛ چون اسب خونین حضرت به خیمه ها برگشت ؛زنان وخواهران ودختران بر سروصورت زنان به ناله وسوگواری پرداختند.[۲۷] همچنین بوقت عبور قافله اسراء از محل قتلگاه [۲۸]ودر شهرهای دمشق و مدینه [۲۹] خاندان عترت وطهارت که امام سجاد ع نیز در جمع آنان بود به سوگواری وعزاداری پرداختند.

یعقوبی نیز در کتاب خود چنین گزارش می دهد :”امام سجاد ع وزنان خاندان رسول ص در مدینه همواره در حال سوگواری بسر می بردند وچون مختار ثقفی ؛طی قیام علیه امویان سر عبیدالله بن زیاد را به مدینه فرستاد ؛به شکرانه آن ؛خاندان پیامبرص از عزادرآمدند “.[۳۰]

امام صادق ع در باره سوگواری واندوه مدام جدش امام سجاد ع برای شهدای کربلا  فرمود:”او چهل سال برپدرش گریه کرد .روزها را روزه می گرفت وهنگام افطارکه برایش غذا می آوردند می فرمود ؛فرزند رسول خدا ص گرسنه وتشنه شهید شد .این کلام را تکرار کرده واشک می ریخت “.[۳۱]

از امام رضا علیه‏السلام نقل شده است که فرمود: «چون ماه محرم فرا مى‏رسید، کسى پدرم را خندان نمى‏دید و این وضع ادامه داشت تا روز عاشورا؛ در این روز، پدرم را اندوه و حزن و مصیبت فرا مى‏گرفت و مى‏گریست و مى‏گفت: در چنین روزى حسین را – که درود خدا بر او باد – کشتند».[۳۲]همچنین  آنحضرت در علت گریه شدید خود فرمود : «همانا روز مصیبت امام حسین علیه‏السلام ، پلک چشمان ما را مجروح نموده و اشک ما را جارى ساخته است …پس باید برکسی مثل حسین ع گریه کنند گریه کنندگان ».[۳۳]

 دیگر امامان معصوم بویژه  امام باقر ع ؛امام صادق ع و امام رضا ع  ؛که به دلیل   زوال بنی امیه وآغازین سالهای حکومت عباسیان از شدت فشارها ومحدودیت ها بر شیعیان کاسته شده بود ؛ هر ساله در ایام محرم خود اقدام به برپایی مجالس عزای جد بزرگوارشان می کردند.شیخ مفید[۳۴] ؛ابن قولیه [۳۵]؛شیخ صدوق ؛[۳۶]شیخ حرعاملی[۳۷] ؛ابن شهرآشوب [۳۸]؛ابن اثیر  [۳۹]؛ابوالفرج اصفهانی [۴۰]؛طریحی [۴۱]؛غامدی [۴۲]ابن کثیر[۴۳] ؛طبری [۴۴]؛شهرستانی [۴۵]وبسیاری  دیگر از بزرگان ومحدثین ومورخین شعیی وسنی ؛اخبار وشواهدی را بر اهتمام ائمه معصومین ع در برپایی مراسم عزاداری نقل کرده اند. دراین  منابع  علاوه بر شرح چگونگی برپایی مراسم عزاداری توسط معصومین ع ؛احادیثی نیز در منزلت وپاداش برپایی عزاداری  که بعضا دال بر نحوه عزاداری نیز می باشد منعکس شده است .

۱-زمان عزاداری در سیره معصومین ع

در فقه اسلامی ؛بحث زمان ومحدوده زمانی عزاداری وسوگواری برای میت ؛ در ذیل بحث حداد [۴۶] مطرح شده است .شهید ثانی؛شیخ طوسی ؛شیخ مفید وبیشتر متاخرین با استناد به روایتی از رسول اکرم ص [۴۷]ودیگر معصومین ع [۴۸]مجلس عزا ومصیبت را به سه روز تحدید کرده اندویادآورشده اند که برای متوفی از روزی که فوت کرده است سه روز مجلس عزا و مصیبت برپا کنند و جایز نیست بر زنی که به خدا و روز جزا ایمان واعتقاد دارد برای مرده ای بیش از سه شب ترک زینت کند مگر برای شوهر خویش که باید چهارماه وده روز ادامه دهد.  [۴۹]

حکم فقهی فوق در خصوص مدت زمان عزا بر میت بوده وبه استناد روایات گوناگون این حکم نسبت به عزاداری سیدالشهداء جاری نمی باشد.؛ از اینرو شواهد متعددی وجود دارد بر اینکه معصومین ع در مناسبت ها وفرصت های متعددی به عزاداری شهدای کربلا می پرداختند. این شواهد تاریخی و روایات را می توان به چند دسته تقسیم نمود.دسته اول روایاتی که مقید به زمانی خاصی نمی باشد[۵۰] .

دسته دوم ؛روایاتی که دلالت بر  ایام خاصی دارد.این دسته از روایات که عمده منابع را شامل می شود حکایت از آن دارد که ائمه معصومین ع همزمان با ایام محرم وبویژه عاشورا به عزاداری  شهدای کربلا می پرداختند .

امام رضا ع به دعبل فرمود :”ای دعبل دوست دارم که برایم شعری بسرایی وبخوانی ؛چرا که این روزها (ایام عاشورا )روز اندوه وغمی است که بر ما خاندان رفته است”[۵۱] .

ابن قولویه قمی وشیخ صدوق  چنین نقل می کنند که امام باقر ع در ایام محرم اندوهگین ومحزن بود واز شاعران می خواست برای جدش امام حسین ع مرثیه سرایی کنند.[۵۲] وامام رضا ع در ایام محرم مجالس عزاداری برپا می داشت و می فرمود :”محرم ماهی بود که اهل جاهلیت نیز در آن احرام می دانستند وبا این حال خون مارا در آن ماه حلال شمردند وحرمت ما را هتک کردند وزنان ما را اسیر نمودند وآتش بر خیمه های ما زدند ودر امرما رعایتی از رسول خدا نکردند .”[۵۳]

بنابر روایات متعدد، حضرت امام صادق(ع) در روز عاشورا بستگان و اصحاب خود را جمع می­کرد و برای امام حسین(ع)  عزاداری می­کرد.  ایشان شاعران را به سرودن شعر در مورد اهل بیت و مصائب کربلا تشویق می­کردند.[۵۴]

امام رضا ع فرمود:”   من کان یوم عاشورا یوم مصیبته وحزنه وبکائه جعل الله عزوجل یوم فرحه وسروره  “؛هر کس که عاشورا روز مصیبت واندوه وگریه اش باشد خداوند روز قیامت را برای او روز شادی وسرور قرار می دهد.[۵۵]

  از روایت ابن قولویه نیز برمی‏آید که در زمان امام صادق (ع)  مردم اطراف کوفه و نواحی دیگر، از زن و مرد، برای زیارت قبر امام حسین (ع)  و یارانش به کربلا می‏رفتند و به قرائت قرآن، ذکر مصائب و نوحه‏گری و مرثیه‏سرایی می‏پرداختند.[۵۶]

مالک جهنی می گوید امام باقر ع در باره روز عاشورا فرمود:”ولیندب الحسین ویبکیه ویامر من فی داره البکاء علیه ...”[۵۷] “در روز عاشورا برای امام حسین ع زاری کنید وبگرییدواهل خانه راهم امر به گریستن به حضرت کنید..”

 هرچندویژه گی محرم وبویژه روز عاشورا به دلیل ظرف زمانی وقایع کربلا موضوعیت بیشتری برای برپایی عزاداری دارد واکثر اخبار وارده از معصومین ع نیز مربوط به برپایی مراسم عزا در ماه محرم وروز عاشوراست ولی در سیره معصومین ع عزاداری امام حسین ع اختصاصی به این ایام نداشت وآنها از هر فرصت مناسبی که پیش می آمد  ؛ به عزاداری وتبیین اهداف قیام امام حسین ع وجنایات بنی امیه می پرداختند.

۲-مکان عزاداری در سیره معصومین ع

بنا بر گزارش مورخان   [۵۸]؛اولین مکان های عامی که  اهل بیت رسول الله ص و کاروان اسرای کربلا به اقامه عزاد پرداخته اند در قتلگاه وهنگام  عبور از کنار اجساد پاک شهدا بود.[۵۹] همچنین در مسیر عبور و توقف اسرا ء در شهرها از جمله در کوفه [۶۰]؛منازل مختلف تا شام [۶۱]؛در دربار یزید [۶۲]؛ وهنگام بازگشت به مدینه[۶۳] ؛ امام سجاد ع واهل بیت رسالت ص در جمع مردم و مکانهای عمومی ودرقالب خطبه خوانی ویا برپایی سوگواری ونوحه سرایی ؛به عزاداری پرداختند .[۶۴]احادیثی نیز از معصومین ع واردشده که بر برپایی عزاداری در میان جمع ومکانهای عمومی تاکید داشتند .[۶۵]

عمده اخبار و روایاتی که از معصومین ع وارد شده است  دلالت دارد که  امامان شیعه به دلیل شرایط سیاسی وفشارهای حکومتی مجالس عزاداری را عمدتا در منازل وخانه های خود ودر جمع دوستان واهل منزل برگزار می کردند وبه شیعیان نیز توصیه می کردند در صورت عدم امکان حضور در مجامع عمومی وبویژه در کنار مرقد امام حسین ع ؛عزاداری را  در خانه هاشان ودر کنار یکدیگر انجام دهند .[۶۶]

امام باقر ع ؛امام صادق ع و امام رضا ع در ایام محرم ضمن دعوت از شاعران برای مرثیه سرایی ؛از اهل بیت خود می خواستند تا از پس پرده به مرثیه سرایی شاعران گوش دهند وبه عزاداری بپردازند. [۶۷]

همچنین برخی روایات بررضایت وتوصیه معصومین ع در برپایی عزاداری سر مزار وتربت امام حسین ع دلالت دارد .ابن قولیه به نقل از عبدالله ابن حماد بصری از امام صادق ع نقل می کند فرمود:”به من خبر رسیده که در نیمه شعبان گروهی از نواحی کوفه ومردمی دیگر بر سر مزار حسین ع می آیند ونیز زنانی برای آن حضرت نوحه گری می کنند …سپاس خدای را که در میان مردم گروهی را قرار داد که به نزد ما می آیند و ما را می ستایندوبرای ما مرثیه می خوانند “[۶۸]

ازبرخی روایات نیز چنین استنباط می شود که علیرغم محدودیت هایی که شیعیان در برپایی مراسم عزاداری داشتند ولی  توصیه وسفارش معصومین ع براین بود که شیعیان سوگواری خود را  علنی کنند وبرای فراگیرساختن آن به یکدیگر یادآورشوند. 

امام باقر ع در ادامه روایت منقول از مالک جهنی فرمودند :  “… ویقیم فی داره مصیبته باظهارالجزع ویتلاقون بالبکاء بعضهم بعضا فی البیوت ولیعز بعضهم بعضا بمصاب الحسین ع .. :”[۶۹]  “..مجلس مصیبت را با آشکار نمودن جزع بر آن بزرگوار در خانه اش برپا کند واهل مجلس همدیگر را در مصیبت امام حسین ع تعزیت وتسلیت گویند…”

نکته دیگراینکه  ؛ در مراسمی که از سوی معصومین ع برگزار می گردید ضمن حضور زنان وفرزندان ؛با وضع ساتر وپرده ؛ فضای زن ومرد را از هم جدا می نمودند  .دعبل خزاعی نقل می کند :دخلت علی سیدی ومولای علی ابن موسی الرضا ع فرایته جالساجلسه الحزین الکئیب واصحابه من حوله .ثم انه علیه السلام نهض وضرب سترا بیننا وبین حرمه واجلس اهل بیته من وراء الستر لیبکوا علی مصاب جدهم الحسین علیه السلام ..”[۷۰]

۳-معصومین ع و نوع  پوشش در عزاداری

از دیرباز بشر  از رنگ ها وپوشش های خاص در اظهار و نمایش شادمانی ویا سوگواری بهره می جست .پوشیدن لباس سیاه در مرگ عزیزان سنتی رایج در میان بسیاری از جوامع بشمار می رفت .فردوسی در شاهنامه از سیاهپوشی ایرانیان در عزای قهرمانان خود همچون مرگ فریدون [۷۱]سهراب  [۷۲]وسیاووش [۷۳]خبر می دهد.[۷۴]

هر چند در اسلام از کراهت پوشیدن لباس سیاه سخن گفته شده است[۷۵] و مشهور فقهاء نیزپوشیدن لباس مشکی را جز در مواردی که استثناء  شده است را مکروه می دانند.[۷۶]ولی اخبار وشواهد تاریخی هر چند محدودی  بر استفاده معصومین ع از لباس سیاه در هنگام مصیبت وعزا دلالت دارد.ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از اصبغ بن نباته نقل می کند که پس از شهادت امیرالمومنین ع  وارد مسجد کوفه شدم ودیدم  “ان الحسنین لبسا السواد علی ابیهما فی الکوفه بعد شهادته ….”به درستی حسن وحسین عیلهماالسلام در کوفه در عزای پدرشان مشکی پوشیدند .[۷۷]ودر جای دیگر نیز در ذیل وصیت نامه امام علی ع به امام حسن ع یاد آور می شود که حسن ابن علی ع پس از درگذشت پدرش بر فراز منبرمسجد  کوفه در جامه سیاه برای مردم خطبه خواند.[۷۸]ابن مخنف نیز در مقتل الحسین وهمچنین طبری به نقل از او می نویسد که اندکی قبل از بازگشت اهل بیت ع از دمشق ؛با اجازه حکومت سه روز برای امام حسین ع در آن شهر عزاداری کردند وهیچ زن قریشی نماند تا اینکه سیاه پوشید.[۷۹]

همچنین  امام سجاد ع پس از پایان خطبه تاریخی خود در مسجد دمشق ؛در پاسخ به سئوال منهال که پرسیده بود ای فرزند رسول خدا ص چگونه صبح کردی ؟فرمود:”….کیف حال من اصبح وقد قتل ابوه وقل ناصره ……قد کسیت انا واهل بیتی ثیاب الاسی وقد حرمت علینا جدیدالعری “؛ چگونه است حال کسی که پدرش به قتل رسیده ویارانش اندک واهل وعیالش اسیر …همانا من واهل بیتم لباس عزا پوشیدیم وپوشیدن لباس نو برماروانیست .[۸۰]

علاوه بر آن خاندان اهل بیت ع در ایام سوگواری از استفاده از آرایش وشانه زدن و رنگ کردن پرهیز می نمودند .  یعقوبی  در این خصوص می نویسد  ؛تاقبل از قیام مختار ثقفی علیه بنی امیه از روز شهادت حسین ابن علی زنی شانه نزده ورنگ نبسته بود ند.[۸۱]

۴-شیوه معصومین ع در سوگواری 

۱-۴-مصیبت خوانی ونوحه گری

اولین مصیبت خوانان ونوحه گران حضرت اباعبدالله الحسین ع؛زنان اهل بیت ع  بودند .ام کلثوم پس از شهادت امام حسین ع وبازگشت اسب خونین حضرت به خیمه هاچنین ناله سرداد: “وامحمدا واجداه وانبیاه ؛واحسناه ؛این حسین است که برزمین افتاده ودر کربلانقش زمین شده ؛سرش از قفا بریده شده وعمامه وردایش به غارت رفته ..”[۸۲]

حضرت زینب کبری نیز به هنگام عبور کاروان اسراء به طرف کوفه وبه هنگام عبور از قتلگاه  فریاد برآورد “یا محمدا  این حسین است که بر زمین افتاده وبه خون خود آغشته گشته است واعضایش قطعه قطعه شده اند.یا محمدا اینها دختران تو هستند که اسیر شده اند؛اینها فرزندان توهستند که بر بدنهاشان باد می وزد”.[۸۳]

هنگامی که قافله اسراء وارد کوفه شد حضرت امام سجاد ع و حضرت زینب س ودیگر زنان اهل البیت ع آنگونه جانسوز به نوحه گری واقامه عزا پرداختند که شیون زنان ومردان کوفه بلند شد وبر سرخود خاک می ریختند.[۸۴]

امام باقر ع فرمود :”ولیندب الحسین ویبکیه ویامر من فی داره بالبکاء علیه ویقیم فی داره مصیبته باظهارالجزع علیه …”[۸۵]در روز عاشورا برای امام حسین ع زاری کرده وبگریید واهل خانه را هم امر به گریستن کنید.درخانه خود برای حضرت مجلس عزا برپا کنید..

امام رضا ع فرمود :”هرکس عاشورا را روز مصیبت وحزن وگریه قرار دهد ؛خداوند روز قیامت را روز خرسندی وشادما نیش سازد..”[۸۶]

۲-۴-گریه کردن وگریاندن

گریه کردن در طول تاریخ بشر یکی از بارزترین شیوه های عزاداری وسوگواری وعملی فطری واحساسی بشمار می آمده است .شیوه ای که در سیره معصومین(ع) و سیره مسلمانان نیز  دارای سابقه بوده است و احادیث فراوانی از معصومین ع وارد شده است که هم بر سیره خود معصومین ع در گریستن بر مصائب حضرت اباعبدالله الحسین ع دلالت دارد و هم گریه کردن وگریاندن در عزای حسین ابن علی ع را تشویق وترغیب نموده وبرایش پاداش متصورشدند. امام زین العابدین ع هر زمان که به یاد حادثه کربلا می افتاد می گریست [۸۷]. امام باقر علیه‏السلام در روز عاشورا براى امام حسین علیه‏السلام مجلس عزا برپا مى‏کرد و بر مصایب آن حضرت گریه مى‏کرد. در یکى از مجالس عزا، در حضور امام باقر علیه‏السلام، کمیت شعر مى‏خواند. وقتى به این‏جا رسید که: «قتیل‏بالطف…»، امام باقر علیه‏السلام گریه زیادى کرده، فرمود: «اى کمیت! اگر سرمایه‏اى داشتیم در پاداش این شعرت به تو مى‏بخشیدیم؛ اما پاداش تو همان دعایى است که رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏وآله درباره حسّان‏بن‏ثابت فرمود که همواره به جهت دفاع از ما اهل‏بیت علیهم‏السلام، مورد تأیید روح‏القدس خواهى بود».[۸۸]

امام صادق ع در باره گریه و اندوه مدام جدش فرمود :”او چهل سال بر پدرش گریه کرد “.[۸۹]امام صادق ع فرمود :”فلو علم الباکون ای اجریوجرون لتمنوا دوام هذه الحال حتی المال “.[۹۰]اگر گریه کنندگان بر حسین ع می دانستند چه اجری برای آنها درنظر گرفته شده هر آئینه تمنا وآرزوی این را می داشتند که تا آخرین نفس در گریه برآ بزرگوار باشند”. همچنین  از امام صادق ع حالت تباکی گرفتن وخود را شبیه گریه کننده ساختن  وارد شده  که فرمود :”اذا لم یجئک البکاء فتباک فان خرج مثل راس الذباب فبخ بخ “[۹۱] اگر گریه ات نمی آید ؛خودرا به گریه وادا رکن ؛زیرا اگر به اندازه سرمگسی اشک از چشم توبیرون آید؛مبارک است وجای خوشحالی دارد.

امام رضا ع فرمود :”ان البکاء علیه یخطالذنوب العظام “[۹۲].گریه بر امام حسین گناهان بزرگ را محو می کند.

 بیشترین شیوه ای که امامان معصوم ع در برپایی سوگواری برای شهدای کربلا بکارمی گرفتند ؛گریستن وابراز حزن واندوه  بوده است .هرچند گریه کردن حاکی از تاثرنفسانی معصومین ع نسبت به فجایع کربلا و ظلم بر خاندان اهل البیت ع بوده است ولی عمده هدف وکارکردی  که امامان معصوم ع از گریه کردن واشک بر شهدای کربلا بدنبال آن بوده اند ؛ مبارزه منفی با حاکمان جور و متوجه کردن جامعه نسبت به مظلومیت اهل البیت ع بوده است .توصیه و وصیت برخی امامان ع در وقف مال برای برپایی سوگواری و گریستن بر آنان حکایت از آن دارد که معصومین ع در صدد بودند تا با بهره گیری از جنبه های درونی وعاطفی گریه ؛ذهن جامعه را با  ماهیت وهدف  نهضت کربلا که همان عدالتخواهی واصلاح امر دین ودنیای امت اسلامی است پیوند دهند .

۳-۴-خطبه خوانی وسخنرانی

پس از حادثه کربلا؛ امام سجاد ع و زنان خاندان عترت وطهارت ع از هر فرصتی که در مسیر حرکت از کربلا به کوفه تا شام و بازگشت به مدینه پیش می آمد استفاده کرده وبا ایراد خطبه وسخنرانی سعی در اثبات حقانیت خود ورسوا کردن چهره دستگاه اموی می نمودند .در این خطبه ها وسخنرانی ها  ؛با ذکر مصائبی که بر خاندان پیامبر ص در کربلا گذشت مردم را نسبت به فاجعه کربلا و فساد دستگاه حاکم آگاه می ساختند .خطبه امام سجاد ع در کوفه ودرشام در محفل عبیدالله ابن زیاد و در قصر یزید[۹۳]؛خطبه حضرت زینب در کوفه وشام [۹۴] ؛خطبه ام کلثوم و فاطمه دختر امام حسین ع در کوفه[۹۵]  ؛حاوی عالی ترین مضامین در بیان مظالم حکام بنی امیه ومصائب خاندان اهل البیت ع وهمچنین تشریح اهداف قیام حضرت اباعبدالله الحسین ع می باشد.

 امام سجاد ع در کوفه چنین سخن گفت :”منم علی ابن الحسین بن علی ع؛پسر آن کس که در کنار فراتش چون گوسفندان سرببریدید؛با آنکه خونی از او نداشتیدوایشان را حقی نبود.آیا می دانیدکه شما خود او را بخواندید و بفریفتید وعهد وپیمان سپردید.عجب نیست اگر کشته شد حسین وحال آنکه پدرش بهتروبزرگوارتر از او بودواوهم کشته شد.ای کوفیان سرخوش نباشید از آنچه بر حسین گذشت که مصیبت اوبزرگترین مصیبتها بود..”[۹۶]

آنحضرت در مجلس یزید نیز در بخشی از خطبه خود به نحوه شهادت پدربزرگوارش واسارت اهل بیت آن حضرت پرداخت که علاوه بر اینکه خود نوعی عزاداری بود به رسوایی حاکمان بنی امیه وبیداری مردم انجامید.[۹۷]

سخنرانی ها وخطبه هایی که امام سجاد ع وسایر ائمه در تشریح ماهیت نهضت کربلا ایراد کردند ؛نقشه حکومت اموی را که قصد داشت با جنایات خود در کربلا رعب ووحشت را در میان مردم ایجاد نموده و جنبش های سیاسی را در سرزمین های اسلامی  سرکوب نماید خنثی نمایدوفضای سیاسی وتبلیغاتی منفی  شدیدی را که بر علیه امام حسین ع و اهل بیت پیامبر ص براه انداخته بودند را عوض کند وتاثیرگذارترین پیامدها را که همانا تغییر ذهنیت جامعه ؛برانگیختن احساس عمیق ندامت درمردم نسبت به کوتاهی که دردفاع از اهل البیت ع بعمل آوردند   ؛وزمینه سازیبیداری ظهور حنبش ها وقیام های مردمی درخونخواهی امام حسین ع  در سرزمین اسلامی بر علیه حاکمان اموی را موجب گردد.

۴-۴-شعرخوانی ومرثیه سرایی

به دلیل توجه واهمیت شعر در نزد عرب وهمچنین  ظرفیت های تاثیر گذار معنوی و عاطفی موجوددر آن  ؛ روایاتی بسیاری که در باب سیره معصومین ع در برپایی مراسم عزاداری وارد شده است چنین یادآور می شود که امامان معصوم ع  به هنگام  برپایی مجالس عزا از  شاعران ومرثیه سرایان دعوت می کردند و یا آنان را تشویق می نمودند تا  مصائب شهدای کربلا را به زبان شعر که ویژه گی فرهنگی عمده عرب نیز بشمار می آمد بازگونمایند .این ویژه گی که بر توجه امامان معصوم ع به سنت های جاری در میان اعراب وهمچنین بهره گیری از زبان هنر در عزاداری تاکید دارد ؛این امکان را فراهم آورد تا شاعران که بسیاری از آنان از شاعران بنام نیز محسوب می گردیدند ؛در قالب شعر به دفاع از اهل البیت ع و روشن کردن اذهان مردم نسبت به نهضت کربلا وظلم وجنایت اموی ها وعباسی ها درحق خاندان پیامبرص ؛بپردازند .

امام سجاد ع در بدو ورود به شهر مدینه به بشیر بن جذلم فرمود :ای بشیر ؛پدرت شاعر بود ؛آیا تو هم از شاعری بهره ای داری ؟بشیر گفت بلی من خود نیز شاعرم .حضرت فرمود :ابیاتی را بگو وزودتر از ما به مدینه برو وخبر ورود ما ومصیبت شهادت حضرت اباعبدالله ع را به مردم اعلام کن .وبشیر با این ابیات به اهالی مدینه خبر رساند .[۹۸]

یا اهل یثرب لامقام لکم بها      قتل الحسین وادمعی مدار

الجسم منه بکربلا مفرج         والراس منه علی القناه بدار[۹۹]

کمیت اسدی ؛شاعر بزرگ شیعی نقل می کند که به مدینه خدمت امام باقر ع رسیده بودم  وهنگامی که چند بیت شعری که در باره خاندان اهل البیت ع سروده بودم خواندم آن حضرت همراه فرزندش گریستند وصدای گریه اهل حرم نیز بلند شد.[۱۰۰]   وقتى شعر کمیت به این‏جا رسید که: «قتیل‏بالطف…»، امام باقر علیه‏السلام گریه زیادى کرده، فرمود: «اى کمیت! اگر سرمایه‏اى داشتیم در پاداش این شعرت به تو مى‏بخشیدیم؛ اما پاداش تو همان دعایى است که رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏وآله درباره حسّان‏بن‏ثابت فرمود که همواره به جهت دفاع از ما اهل‏بیت علیهم‏السلام، مورد تأیید روح‏القدس خواهى بود».[۱۰۱]

بنابر روایات متعدد، حضرت امام صادق(ع) در روز عاشورا بستگان و اصحاب خود را جمع می­کرد و برای امام حسین(ع)  عزاداری می­کرد. ایشان شاعران را به سرودن شعر در مورد اهل بیت ع و مصائب کربلا تشویق می­کردند.[۱۰۲]امام رضا ع به دعبل خزاعی فرمود :بر حسین مرثیه بخوان ؛مادامی که توزنده ای ؛یاور ومدح کننده ما هستی ؛پس هرچه توانستی از یاری ما کوتاهی نکن “.[۱۰۳]

امام صادق ع   فرمود:”من انشدالحسین شعرا فتباکی فله الجنه“.[۱۰۴] هرکس برای حسن ع شعری بسراید وحالت گریه به خود گیرد براوست بهشت .

امام صادق ع فرمود : “اللهم ..وارحم تلک الاعین التی جرت دموعها رحمه لنا وارحم تلک القلوب التی جزعت واخترقت لنا ..“.خدایا  آن دیدگان را که اشک هایش ازروی رحمت وعاطفه بر ما جاری شده ودلهایی را که به خاطر ما نالان گشته مورد رحمت قرار بده .[۱۰۵]

۵-۴-حالات ظاهری ونحوه بروز غم واندوه

نوع حالات ظاهری افراد حکایت از ویژه گی ها ووضعیت داخلی واحساسی آنان دارد.شادبودن وغمگین بودن با بروز وضعیتی خاص از ظاهر تناسب دارد.یکی از شیوه های عزاداری رایج  بویژه در نزد عرب زدن بر سر وصورت وسینه است .برخی منابع تاریخی برسابقه این شیوه از عزاداری توسط زنان پیامبر ص در رحلت آنحضرت  اشاره کرده اند .[۱۰۶] در منابع فقهی و روایی شیعه نیزبا استناد به برخی روایات وهمچنین سیره وتقریر اهل البیت ع [۱۰۷] ؛چاک زدن گریبان ؛ولطمه زدن بر سروصورت وسینه را در عزای شهدای کربلا جایز شمرده اند .  [۱۰۸]  در ابتدای امر خانواده امام حسین (ع)  همچون زینب(س)و امّ­کلثوم و امام سجاد(ع) برای شهدای کربلا به نوحه‏سرایی پرداختند، به طوری که کوفیان که خود در قتل امام حسین (ع) و یارانش نقشی مستقیم داشتند، در کوی و بازار به عزاداری پرداختند . سید بن طاووس در این باره می‏نویسد:« زن­ها گیسو پریشان کردند و خاک بر سر پاشیدند و چهره‏های خویش را خراشیدند و سیلی به صورت زدند و فریاد «واویلا» و «واثبوراه!» بلند نمودند. مردها گریستند و موهای محاسن خود را کندند. هیچ موقعی دیده نشده بود که مردم بیش از آن روز، گریه کرده باشند ».[۱۰۹]

هر چند گزارشی از اینکه خود ائمه معصومین ع  برسروصورت می زدند وگریبان چاک می نمودند وارد نشده ومنابع صرفا برمحزون بودن ؛گریستن وخودداری نمودن حضرات معصومین ع از خوردن وآشامیدن ؛دلالت دارد ولی از آنجا که برخی از این واکنش ها که توسط زنان اهل البیت ع وبنی هاشم ودر محضر معصومین ع بویژه امام سجاد ع صورت گرفته ؛حکایت از تقریر معصومین ع نسبت به برخی از این شیوه  ها  که بر اساس مبنا و محدوده مشخص شده  یعنی رعایت حدود شرعی وپرهیز از اعمال باطل  , دارد.

  از امام رضا علیه‏السلام نقل شده است که فرمود: «چون ماه محرم فرا مى‏رسید، کسى پدرم را خندان نمى‏دید و این وضع ادامه داشت تا روز عاشورا؛ در این روز، پدرم را اندوه و حزن و مصیبت فرا مى‏گرفت و مى‏گریست و مى‏گفت: در چنین روزى حسین را – که درود خدا بر او باد – کشتند».[۱۱۰]

امام صادق ع فرمود :”کل الجزع والبکاء مکروه سوی الجزع والبکاء علی الحسین ع “.هر نالیدن وگریه ای مکروه است مگر ناله وگریه بر حسین ع .[۱۱۱]  هموفرمود “نفس المهموم لظلمنا تسبیح وهمه لنا عباه ..”.نفس کسی که بخاطر مظلومیت ما اندوهگین شود تسبیح است واندوهش برای ما عبادت ..[۱۱۲]

لهوف نقل می کند هنگامی که هنگامی که قافله اسرا ء وارد کوفه شد حضرت سجاد ع ؛زینب س وام کلثوم ودیگر اعضاء خاندان اهل البیت ع چنان جانسوز به عزاداری پرداختند که صدای شیون زنان ومردان کوفه بلند شدوخاک برسرخود می ریختند.[۱۱۳]

۵-تعطیل کردن کسب وکار

در فرهنگ ملت ها به دلیل اهمیت برخی وقایع ورخدادهای تلخ وشیرین وفراهم سازی امکان وفرصت پرداختن به ملزومات وتمهیدات برپایی یابزرگداشت آن مناسبت ویادبود ها ؛روزها وایامی را مردم دست از کارمی کشند تا فرصت پرداختن و بزرگداشت آن مناسبت برایشان فراهم آید.تعطیل کردن ایام بمناسبت ایام خاص همانند سال نو ویا زادروز ولادت ویا مرگ قهرمانان وشخصیت های برجسته امروزه نیز در بسیاری از جوامع مرسوم ورایج می باشد.در طول تاریخ گذشته نیز هر زمان که شیعه قدرت سیاسی یافته است ؛روز عاشورا را به عنوان روز تعطیل رسمی اعلام نموده ودر عمل بر این سنت اهتمام داشته اند. امروزه حتی در میان برخی از مسلمانان سنی وحتی غیر مسلمانان در کشورهایی همانند هند وپاکستان ؛برخی مناطق اندونزی وتایلند [۱۱۴]؛عاشورا روز تعطیل می باشد وکارکردن وآرایش وپرداختن به برخی امور را در آن نحس ونامیمون می پندارند.

سفارش وتوصیه امامان معصوم ع به تعطیل کردن کسب وکار در ایام شهادت حضرت اباعبدالله ع نیز تاکیدی است بر عظمت واهمیت این روز وضرورت توجه هر چه بیشتر جامعه اسلامی به نهضت کربلا وفراهم آوردن  فرصت وامکان هرچه بیشتر اجتماعات شیعه .روایات وارده از معصومین ع  در این زمینه نیز به دو گروه می باشد.دسته ای که برکراهت ونحس بودن کار در روز عاشورا دلالت دارد ودسته دیگر که تشویق به تعطیلی کسب وکار در این روز  نموده  است  .

عن ابی جعفر علیه السلام انه قال  :”یا علقمه واندبوا الحسین علیه السلام وابکوه ..وان استطاع احدکم ان لا یمضی یومه فی حاجه فافعلوه ؛فانه یوم نحس لاتقضی فیه حاجه مومن .وان قضیت لم یبارک ولم یرشد...”[۱۱۵]

عن ابی الحسن علی ابن موسی الرضا علیه السلام قال :”من ترک السعی فی حوائجه یوم عاشورا قضی الله له حوائج الدنیا والاخره ...”[۱۱۶]

۶-مخاطبین وترکیب عزاداران

هرچند به دلیل شرایط سیاسی حاکم بر عصر  ائمه ع وفشارها وتنگناههایی که از سوی حاکمان بنی عباس وبنی امیه نسبت به آنها اعمال می شد اکثر منابع وشواهدی که برنحوه عزاداری معصومین ع پرداخته مربوط به مجالسی است که در منازل ائمه ع و با حضور خاندان وبرخی صحابی معصومین ع برپا می شده است ولی هم گزارش هایی که در منابع تاریخی در خصوص برپایی عزاداری کاروان اسراء در کوفه ؛شام ومدینه که درملاء عام و درجمع مردم و در درباریزید وابن زیاد صورت گرفت [۱۱۷]وهمچنین توصیه ها ویا تقریری که  از معصومین ع درخصوص دعوت عام از  مردم بویژه شیعیان برای برپایی عزاداری وارد شده است [۱۱۸] حاکی از آنست که امامان معصوم ع از هرفرصتی که برایشان فراهم بود بهره می جستند تا پیام عاشورا را به گوش همه برسانند .لذا عزاداری امام حسین ع نیز منحصر به گروه وطبقه خاصی نمی باشد ؛هر چند  بسیاری از روایات ؛برشیعیان وخانواده های آنان تاکید دارد.[۱۱۹]

۷-مسائل مالی عزاداری وخدمت کردن در مراسم

بذل مال برای احیای  دین وشعائر مذهبی واخلاقی  ؛ همچنین اطعام در مراسم میت و دادن خیرات برای او مورد  تائید شارع وامری مطلوب ومورد قبول  در بسیاری از جوامع وبویژه در اسلام بشمار می رود .از آنجا که عزاداری شهدای کربلا عملی مستحبی ودینی بشمارمی آمده وبخش لاینفک از هویت مذهبی وفرهنگی شیعه نیز محسوب می گردد .لذا امامان معصوم ع ضمن سفارش وتاکید به  شیعیان نسبت به بذل مال در راه نهضت کربلا ؛اطعام ؛سقایی وسیراب کردن عزاداران , خود نیزاز طریق پذیرایی از عزاداران ,دادن صله به شعرا وقف مال خود برای برپایی مراسم عزاداری , بدان عامل بودند .

حضرت زین العابدین ع برای زنان عزادار فاطمی وعلوی غذا آماده می کردند .[۱۲۰]

 امام باقر ع ؛اموالی را وقف نمودند  تا  برای برپایی مجلس عزاداری ایشان در هنگام منی هزینه گردد.[۱۲۱]

امام صادق ع فرمودند :”اللهم اغفر لی ولاخوانی وزوار قبر ابی الحسین بن علی ؛الذین انفقوا اموالهم رغبه فی برنا ورجاء لماعندک فی صلتنا وسرورا ادخلوه علی نبیک …[۱۲۲]” بارالها ؛مرا وبرادران مرا که مال خود را از روی میل در راه نیکی به ما وامید به فضل تو وصله ما ومسرور نمودن نبی تو انفاق نموده اند بیامرز..

حرعاملی روایتی را از عمروبن علی بن الحسین در خصوص اطعام عزاداران چنین نقل می کند   :”لما قتل الحسین بن علی علیه السلام ؛لبس نساء بنی هاشم السوادوالمسوح؛وکن لایشتکین من حر ولابردکان علی بن الحسین علیه السلام یعمل لهن الطعام للماتم “.[۱۲۳]

۸-زیارت کردن وزیارت خوانی

زیارت یکی از بنیادی ترین داده های انسانشناسی دینی است که در بسیاری از ادیان فرهنگ ها وجود داشته ودارد.زیارت که از آن به دین درحال حرکت نیز تعبیر می شود از نظر لغوی از ریشه زور به فتح زا ؛بعنی قصد ودر لغت به دیدار ی گفته می شود که با قصد همراه باشد.[۱۲۴]در تشیع نیز زیارت عمدتا به مفهوم زیارت مزار ائمه معصومین ع ودیگر اماکن مقدس بوده وبه  متونی که در قالب دعا ویا عهدنامه که نوعی وفای به عهد ,ابراز وفاداری وادای احترام به اهل البیت ع می باشدنیز زیارت نامه می گویند.[۱۲۵]

حاکم نیشابوری در مستدرک علی الصحیحین نقل می کند که پیامبر ص با هزارنفر مسلح ,به هنگام بازگشت از میدان جنگ ,قبر مادرش را زیارت نمود و انچنان گریست که تا آن روز بیش از این گریه ای از اودیده نشد.[۱۲۶]  امام رضا ع فرمود :”هر امامی در گردن دوستان وشیعیانش عهدی دارد وزیارت قبورشان از مصادیق وفای به عهد وحسن ادای وظیفه به شمار می آید,لذا کسی که ازروی رغبت ومیل به زیارتشان رود,ایشان دذ روز قیامت شفیع او خواهند بود”.[۱۲۷]

زیارت قبر امام حسین ع وسایر شهدای کربلا بویژه در ایام اربعین ؛خواندن زیارت از راه دور ؛ مورد سفارش وتوصیه امامان شیعه بوده است .روایات زیادی از امام صادق ع  [۱۲۸]امام رضا ع [۱۲۹] وسائر ائمه ع وارد شده که شیعیان را تشویق به زیارت شهدای کربلا وبرپایی عزا در کنار مقبره حضرت اباعبدالله نموده اند .[۱۳۰]

فی حدیث حمادالکوفی ان الصادق ع قال :”بلغنی ان اناسا من اهل الکووفه یاتون قبر ابی عبدالله ع فی النصف الشعبان فبین من یقرا و یقص …“ ؛به من خبر رسیده که در نیمه شعبان گروهی از نواحی کوفه ومردمی دیگر بر سر مزار حسین ع می آیند ونیز زنانی برای آنحضرت نوحه گری می کنند وعده ای قرآن می خوانند …سپاس خدای را که میان مردم گروهی را قرار داد که به نزد ما می آیند و ما را می ستایند وبرای ما مرثیه می خوانند.[۱۳۱]

از اینگونه احادیث که مربوط به عصر امام باقر و امام صادق علیهما السلام می باشد جنین برمی آید که به دلیل  فضای نسبتا بازی که در این دوره برای شیعه فراهم آمده بود ؛  عزاداری امام حسین ـ ع ـ به عنوان یک مراسم مذهبی سالیانه در میان مردم رواج یافته بود . از روایت ابن‌قولویه برمی‌آید که در زمان امام صادق ـ ع ـ مردم اطراف کوفه و نواحی دیگر اعم از زن و مرد برای زیارت قبر امام حسین ـ ع ـ و یارانش به کربلا می‌رفتند و به قرائت قرآن، ذکر مصائب و نوحه‌گری و مرثیه‌سرایی می‌‌پرداختند.[۱۳۲] این روال در عصر سایر ائمه تا عصر غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه ادامه داشت وهرساله در ایام اربعین شیعیان از مناطق مختلف با حضور در کربلا به عزاداری می پرداختند.

شاید اولین زیارت مربوط به توابین باشد .توابین که در سال ۶۵ ق قیام کردند، قبل از ورود به صحنه نبرد، به زیارت قبر امام حسین(ع)  و یارانش رفتند و یک روز و یک شب گریه و زاری و تضرع بسیار نمودند، چنان که بنابر نقل طبری، کسی تا آن روز چنان گریه‏ای ندیده بود. [۱۳۳]

۹- نمادها وتشبیه ها در عزاداری

 امروزه در مراسم عزاداری در مناطق مختلف جهان بر اساس سنت های اجتماعی وفرهنگی رایج در آن منطقه از برخی نمادها همانند پرچم ؛علم وکتل ؛ حیوانات ؛آتش ؛… استفاده می نمایند.بررسی منابع روایی وتاریخی چیزی از وجود چنین نمادهایی که امروزه در میان شیعیان رایج می باشد را نشان نمی دهد .هرچند در روایات در خصوص  تربت وخاک کربلا ؛به عنوان نماد  مقدس ومتبرک ؛و قداست اشک ها و دستمالی که  اشک بر  مظلومیت حضرت اباعبدالله ع با آن پاک شده است وهمچنین  پای برهنه وسر برهنه بودن عزادار؛روایاتی وارد شده است .[۱۳۴]

 برخی تشبیه وتمثیل هادر روایات وگزارش ها به معصومین ع نیز نسبت داده شده است .امام زین العابدین ع با مشاهده آب ؛ذبح گوسفند ؛طفل شیرخوار… بی تاب می شد ومی گریست [۱۳۵].تشبیه کننده به گریه کن وعزادار یعنی حالت تباکی به خود گرفتن پاداش دارد[۱۳۶].

مواسات ,یعنی غمخواری وهم دردی ویاری کردن دیگران ودیگری را بر خود مقدم قرارداشتن ,شیوه ی دیگری ازهمدردی ومشابهت سازی با فرد سوگوار ورنجدیده است که مورد تایید اسلام ونظام اخلاقی آن می باشد .ازاینروشبیه کردن خود به سوگواران اهل البیت ع وهمانند آنان محزون بودن وعزاداری کردن امری مطلوب ومورد حمایت معصومین ع میباشد . پیامبر ص  مواساه را یکی از سه عمل برتر برای مومن برشمردند .[۱۳۷]امام صادق ع نیزیکی از نشانه های شیعه را  همدردی با برادر مومن می داند .[۱۳۸]

۱۰-حدود عزاداری در نزد معصومین ع

معصوم ع ضمن پذیرش سنت های عرفی و رایج در جامعه در برپایی عزاداری ,پایبندی به حدود الهی ,خارج نشدن از آداب وقواعد پذیرفته شده عقلی وعرفی ,و پرهیز ازکارهای بی هدف  ووهن آمیز, را به عنوان محدوده عزاداری تعیین نموده اند.[۱۳۹]

امام صادق ع فرمود :”چون ابراهیم پسر رسول خدا از دنیا رفت ,چشم پیامبر ص پر از اشک شد .سپس فرمود ,چشم اشکبار می شود ودل عمگین می گردد,ولی چیزی نمی گویم که خدا را به خشم آورد,وما در سوگ تو ای ابراهیم اندوهناکیم “.[۱۴۰]

ب :کارکرد ها واهدافی که  ائمه ع در برپایی عزاداری دنبال می کردند

۱-پی ریزی مکتب تربیتی

هرچند سوگواری ائمه معصومین ع در سوگ جانگداز سیدالشهداء وسایرشهدای حادثه کربلا ؛می تواند از جنبه های عاطفی وطبیعت انسانی نیزتوجیه پذیر باشد ؛ولی از آنجا که فعل وقول معصومین ع  ماهیتی  دینی ومقدس داشته ومبنایی برای مشروعیت عمل مکلفین بشمار می رود  ؛لذا سیره معصومین ع در خصوص عزاداری وتوصیه وتاکید آنها بر زنده نگه داشتن واستمرا رآن ؛نمی تواند صرفا مربوط به بعد عاطفی وشخصی آنها  باشد وائمه معصومین ع در مقام تبیین یک مکتب تربیتی وسنت دینی با اهداف وکارکردهای مورد نظرآن بودند.شهید مطهری در این خصوص می گوید:

“تکالیف شرعی بدون حکمت نیست .منظور این نبوده که همدردی وتسلیتی باشد برای خاندان پیامبرص ؛به قول روضه خوان ها زهراء را خوشحال کنیم .خیال می کنیم هراندازه ما گریه کنیم تسلی خاطر بیشتری برای حضرت رسول ص وحضرت زهراء هست .چقدر در این صورت ما حضرت رسول وحضرت زهراء وحضرت امیر راکه همیشه آرزوی شهادت می کردند وفخر خود می دانستند ؛کوچک کرده ایم وخیال می کنیم هنوز هم بعد از هزاروسیصد سال در حال فزع وجزع می باشند.بلکه مقصود این است که داستان کربلا به صورت یک مکتب تعلیمی وتربیتی همیشه زنده بماند.پس معلوم می شود فلسفه این کارنفرت و  تقبیح کارهای  دشمن و تشویق به این نوع کارهاست . البته حضرت زهراء خوشحال می شود اما از باب اینکه نیت وهدف حضرت زهرا س ؛ حضرت رسول ص وحضرت امام حسین ع هم یکی است وآن “یتلوا علیهم آیاته ویزکیهم ویعلمهم الکتاب والحکمه  “[۱۴۱] است .البته خوشحال می شود که به وسیله ذکر فرزندش حسین مردم در دنیا وآخرت سعادتمند شوند؛مردم در همان راهی حرکت کنند که فرزندش حسین حرکت کرده است .”[۱۴۲]آیا منظور از عزاداری همدردی وتسلیت است ویا منظور بردن ثواب است ؟درصورتی که خودثواب وکاردرست ومعقول دارای مصلحت ذاتی است پس نخست باید ببینیم که آن مصلحت ذاتی که در سلسله علل حکم است چیست تا نوبت برسد به ثواب که در سلسله معلولات حکم است .”[۱۴۳]حسین یک شخصیت حماسی است اما نه آن طور که رستم افسانه ای یک شخصیت حماسی است .حسین یک شخصیت حماسی است اما حماسه انسانیت ؛حماسه بشریت ؛سخن حسین عمل حسین روح حسین همه چیز حسین هیجان است تحریک است درس است القاء نیروست.”[۱۴۴]حادثه عاشورا وتاریخچه کربلا دو صفحه دارد ؛یک صفحه سفید ونورانی ویک صفحه تاریک سیاه وظلمانی .صفحه سیاه تاریخچه عاشورا جنایت است ؛مصیبنت است ؛رثاء است .این تاریخچه صفحه دیگری هم دارد که قهرمان آن صفحه حسین است .در این صفحه دیگر جنایت نیست ؛تراژدی نیست ؛بلکه حماسه است ؛افتخار است ؛نورانیت است ؛تجلی حقیقت و انسانیت است ؛تجلی حق پرستی است واین صفحه ای است که بشریت بدان افتخار می کند.حسین فقط یک تن نیست یک مکتب است وبعد از مرگش زنده تر می شود.زینب هم به یزید همین راگفت ؛[۱۴۵]که هرنقشه ای که داری بکارببر ولی مطمئن باش تو نمی توانی برادر مرا بکشی وبمیرانی ؛او نمرد بلکه زنده ترشد.”[۱۴۶]

۲- عزاداری معصومین ع وتاثیر آن در ظهور جنبش های سیاسی شیعی

پس از حادثه کربلا به دلیل تاثیری که  خطبه ها و سخنان امام سجاد ع وخاندان اهل البیت ع از خود برجای گذاشت  توانست مشروعیت حکومت امویان  در نزد افکار عمومی را متزلزل کرده و موجبات سقوط امویان و همچنین ظهور وگسترش نهضت های فکری وسیاسی شیعه را فراهم آورد.[۱۴۷] بیشتر قیام های دوران امویان همانند قیام توابین ,قیام مختار ،قیام زید ….برای خونخواهی از شهدای کربلا شکل گرفت [۱۴۸].خطبه های حضرت سجاد ع واهل البیت ع تاثیر روانی واجتماعی گسترده ای به همراه داشت و وجدا نهای خفته مردم  کوفه وشام را بیدار و موجی از انقلاب های سیاسی وعقیدتی وبیداری در عراق وحجاز موجب گشت . معصومین ع توانستند با بهره گیری از  تاثیر روانی واجتماعی گسترده ای از طریق تبیین نهضت کربلا دنبال می نمودند وجدا نهای خفته مردم کوفه وشام را بیدار و موجی از انقلاب های سیاسی وعقیدتی وبیداری در عراق وحجاز براه بیندازند. در پی این بیداری بود که مردم کوفه با شعار خونخواهی امام حسین (ع)، به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی، برای انتقام جمع    می شوند و بر مزار امام حسین(ع) رفته و گریه و ناله می کنند. مردم کوفه و شام و مدینه، پس از شهادت امام حسین(ع) عزاداری می کنند و شعرا و سرایندگان عرب، اشعار فراوانی در سوگواری می سرایند .

نیکلسون می گوید :”حادثه کربلا مایه پشیمانی وتاسف امویان شد زیرا این واقعه شیعیان را متحد کرد وبرای انتقام حسین ع همصدا شدند وصدای آنها در همه جا ومخصوصا به نزد ایرانیان که می خواستند از نفوذ اعراب آزاد شوند ؛انعکاس یافت “.[۱۴۹]

استادمطهری در این زمینه می گوید :”بعد از شهادت امام حسین ع یک انقلابی در اسلام پیدا شد ؛این اثر در اجتماع از آن جهت بود که امام حسین ع با حرکت قهرمانانه خود روح مردم مسلمان را زنده کرد ؛احساسات بردگی واسارتی را که از اواخر زمان عثمان وتمام دوره معاویه بر روح جامعه اسلامی حکمفرما بود تضعیف کرد وترس را ریخت ؛احساس عبودیت را زایل کرد وبه عبارت دیگر به اجتماع اسلامی شخصیت داد.او بر روی نقطه ای از اجتماع انگشت گذاشت که بعدا اجتماع در خودش احساس شخصیت کرد.کوفه پس از سه سال انقلاب کرد وپنج هزار نفر تواب از همین کوفه پیداشدندوسرقبر حسین ع رفتند ودر آنجا عزاداری کردندوگفتند تا انتقام خون حسین ابن علی ع را نگیرند از پای نمی نشینند.[۱۵۰] حسین ابن علی به نام یک نفر مصلح واصلاح طلب که باید در امت ایجاد کرد قیام کرد وبه مردم عشق وایده داد.حسین بن علی ع درس غیرت داد درس تحمل وبردباری به مردم داد درس تحمل شدائد وسختیهابه مردم داد.حسین ابن علی روح تازه ای دمید ؛خون ها را به جوش آورد؛غیرتها را تحریک کرد ؛عشق وایده به مردم داد درس مقاومت وایستاده گی در مقابل شدائد به مردم داد همان مردمی که تا آن مقدار می ترسیدند تبدیل به یک مردم شجاع ودلاورشدند .[۱۵۱]

۳-احیاءوگسترش شعائر دینی

در سیره امامان معصوم ع  ؛علاوه بر  جنبه های مهرورزی وعاطفی ؛وهمچنین آثار وفواید اجتماعی ؛اخلاقی ؛ فرهنگی وسیاسی که معصومین ع در برپایی مراسم عزاداری بدنبال آن بودند ,  ائمه در صدد بودند تا در قالب عزاداری برخی سنت ها ی فرهنگی ودینی را نیز معرفی کرده وشیعیانرا نیز بدان تشویق نمایند.معصومین ع برپایی عزاداری را فرصت مناسبلی جهت احیای دین و تقویت پیوندهای شیعه با خاندان اهل البیت ع می دانستند.لذا علاوه بر اینکه بخشی از روایات وارده از ائمه معصومین ع به  تشریح آثار وضعی وبار معنوی مراسم عزاداری در فرد وجامعه پرداخته است   . در بخشی دیگر بر اهمیت آن در ایجاد میان شیعه با امام معصوم ع نیز یادآوری گردیده است .مردم کوفه و شام و مدینه، پس از شهادت امام حسین(ع)  وفاداری خود به خاندان اهل البیت ع  را در قالب برپایی عزاداری  بروز داده و همچنین شعرا و سرایندگان عرب، هویت مذهبی وسیاسی خود را در قالب ارائه  اشعار ی  که در  سوگواری حسین ع وتبیین پیام نهضت کربلا ارائه می دادند نشان می دادند  .

امام صادق ع به فضیل ابن یسار فرمود :آیا مجلس تشکیل می دهید وبا هم در باره ما سخن می گویید ؟فضیل گفت آری .امام فرمود :من این مجالس را دوست دارم ؛پس هدف مارا زنده نگه دارید .خدا رحمت کند کسی را که هدف وامر ما را احیاکند.ای فضیل کسی که ما را یاد اورد ویا در نزدش از ما یادشود واز دیدگانش به اندازه بال مگسی اشک بیرون اید خداوند گناهانش را بیامرزد.[۱۵۲]

همین گسترش واحیای معارف اهل البیت ع  ,رشد بعدی تشیع به محور تقابل سیاسی بین رهبر حقیقی یعنی امام وحاکم بالفعل یعنی خلیفه را موجب گشت .جنبه های  مصیبت آور از تاریخ کربلا منجر به پیدایش سنت های مختلف عزاداری در میان مسلمانان بویژه شیعیان گردید که طی آن ضمن یادآوری مصائب کربلا بعضا موجب نگرشی نو به اسلام شده است .قبور شهدای کربلا وامام حسین ع به زیارتگاههای مهمی تبدیل گشت که خود منشاء برخی تحولات ورخدادهای تاریخی گشت .همانگونه که استاد مطهری در این زمینه می گوید:”امام حسین ع یک سوژه بی نظیر ی است در اسلام از نظر تجدید حیات اخلاقی واجتماعی اسلام واز نظر بر انگیختن احساسات انقلابی وحماسی واز نظر تکوین شخصیت “.[۱۵۳]

ج:سنت هاوکارکردهای عزاداری در میان شیعیان

بنظر می رسد سیر صعود ونزول سنت های عزاداری در میان شیعیان بسیار متاثر از وضعیت وشرایط سیاسی بود.اوج گسترش عزاداری در میان شیعیان عمدتا مربوط به دوره هایی است  که شیعه از قدرت سیاسی برخوردار بوده و یا مناسبات سیاسی شیعه با حاکمان بهبود یافته بود.بطور کلی می توان چهار دوره اصلی از سیر تاریخی سنت های عزاداری در میان شیعیان را ترسیم نمود.

۱—سنت های عزاداری شیعیان در  عصر  معصومین ع

 شیعه در دوره بنی امیه وبنی عباس ؛علیرغم محدودیت ها وفشارهای فراوانی که با آن مواجه بود ؛ ازهر فرصتی  که برایشان فراهم می گردید به برپایی عزاداری هر چند محدود و بعضا بصورت مخفی می پرداخت.نخستین عزاداری توسط شیعیان ؛ از سوی مردم مدینه بویژه زنان بنی هاشم در مدینه بود که پس از ورود اسرای کربلا آغاز وسالها ادامه داشت .[۱۵۴] قبائل کوفه نیز پس از شهادت حسین ابن علی ع در عزای اوبه ماتم نشستند وعزاداری کردند .[۱۵۵]  ابن خلدون به  عزاداری توابین بر سر قبر حسین ع اشاره می کند [۱۵۶] ودر روایات وارده از معصومین ع نیز گزارش هایی از تشویق وترغیب ائمه معصومین ع نسبت به سنت های جاری در میان شیعیان در خصوص عزاداری وارد شده است . امام صادق ع به حماد بصری فرمود :به من خبر رسیده که در نیمه شعبان گروهی از مردم کوفه ومردمی دیگر بر سر مزار حسین ع می آیند ونیز زنانی برای آن حضرت نوحه گری می کنند …سپاس خدای را که در میان مردم گروهی را قرار داد که به نزد ما می آیند وما را می ستایند وبرای ما مرثیه می خوانند “[۱۵۷]

در این دوره ؛عزاداری ها بصورت محدود و وبا رعایت تقیه وبرپایه سنت های  جاری در نزد عرب که شامل  نوحه خوانی ؛مرثیه سرایی ؛برسروصورت زدن ,گریه کردن وسرودن شعر ومنقبت خوانی بود صورت می گرفت .امامان معصوم ع نیز این شیوه از عزاداری را تائید نموده وبر شکل  سنتی عزاداری  تشویق می نمودند .[۱۵۸] عمده هدفی که شیعیان در این دوره ازبرپایی عزاداری دنبال می کردند اعلام  حمایت ووفاداری مذهبی وسیاسی با اهل بیت پیامبر ص وبرائت ومخالفت  با بنی امیه وبنی عباس بود.

۲-سنت  وکارکرد عزاداری در دوره  آل بویه (۳۲۲-۴۴۸ ق )

علیرغم برخی تردیدهای موجود در خصوص دیدگاههای مذهبی آل بویه ونسبت فکری آنان  با شیعه امامیه یا زیدیه  [۱۵۹]؛ ظهور آل بویه  که توسط سه برادر ایرانی از منطقه دیلم وبا استقلال طلبی وسلطه بر مناطقی در ایران وعراق وهمچنین فتح خلافت بغداد شکل گرفت ؛توانست فرصت مناسبی را بر شیعه فراهم آورد تا پس از چند قرن که  تحت  فشارهای سیاسی خلفای اموی وعباسی بسر می بردند ؛آزادانه به اجرای مناسک مذهبی خود بپردازد .آل بویه   نخستین گروهی بودند که  مراسم عاشورا را  به  صورت  رسمی و دولتی برگزار و از آن حمایت می کردند .آنها که تحت تاثیر علویان طبرستان به اسلام وتشیع گرویده بودند [۱۶۰] در طی حکومت خود که بیش از یک قرن بطول انجامید ؛به اظهار شعائر ومراسم مذهبی شیعه همانند برپایی مراسم عزاداری ؛زیارت مشاهد وتعمییر وتزئین آنها وتکریم علما وفقهای شیعه همت گماشتند .[۱۶۱] ابن خلدون [۱۶۲]؛ابن کثیر [۱۶۳]یافعی [۱۶۴] طبری [۱۶۵] ؛ابن مسکویه وابن اثیر [۱۶۶]وبرخی دیگر از مورخان به شرح برخی  از اقدامات صورت گرفته در دوره آل بویه در برپایی عزاداری برای شهدای کربلا وتبلیغ وترویج آن در میان مردم پرداخته اند .

ابن کثیر (وفات ۷۷۴ ق ) می نویسد :”رافضیان در دولت بنی بویه در حدود سال ۴۰۰ هجری اسراف وزیاده روی می کردند.در بغداد وسایر شهرها در روز عاشورا در بازار وخیابانها طبل می زدند وبر سر خویش کاه وخاکستر می پاشیدند وبر خیمه ها کرباس آویخته بودند و می گریستند وبسیاری از آنها به جهت همدردی با حسین آب نمی نوشیدند .زنان صورتهایشان را باز می کردند و می گریستند و به صورت وسینه خود می زدند وپابرهنه در بازار می رفتند”.[۱۶۷]

ابن اثیر(متوفی ۶۳۰ق )  نیز می گوید :”در دهم محرم سال ۳۵۲ ؛معزالدوله مردم را فرمود تا دکانهای خود را ببندند وبازارها وخریدوفروش را کنار نهند وسوگ سر دهند ورواندازی پشمینه بر دوش افکنند وزنها موی پریشان کنند وجهره سیه گردانند وگریبان بدرند و در شهر به سوگ بگردند وبا یاد حسین ابن علی ع تپانچه برچهره نوازند.مردم نیز چنین کردند وسنیان توان جلوگیری نداشتند ؛چه شمار شیعیان بسیاربود وحکومت همراه آنان “.[۱۶۸]

طی این دوره  عزاداری متاثر از دو ویژه گی عمده ؛ یعنی قدرت سیاسی شیعه و همچنین وجهه ایرانی حاکمان آل بویه بود.از اینرو علیرغم اینکه خلافت بغداد بنام خلفای سنی عباسی بود ولی  مراسم عزاداری به شیوه علنی ؛ رسمی ودولتی برگزار می گردید.مراسم عزاداری به نوعی نمایش قدرت سیاسی شیعه در مقابل جریان سنی بشمار می رفت وحاکمان شیعی مسلک آل بویه در صدد بودند تا با  با اظهار علنی شعائر ومراسم شیعی ؛ بهره گیری از شیوه های مختلف همانند فراخواندن جمعیت بیشتر جهت شرکت در مراسم عزاداری ؛بهره گیری از آلات وادوات ویژه و همچنین تعطیل کردن روز عاشورا به عنوان تعطیل رسمی ؛بر عظمت این روز ونمایش  قدرت سیاسی خود بیفزایند. در این دوره همچنین  از منابع دولتی برای تامین هزینه های مراسم عزاداری نیز استفاده می شد وقبور ائمه شیعه ع بازسازی واحیاء شد. از دیگر سوی  در این دوره برخی سنت ها واداب ورسوم ایرانیان در عزاداری همانند  کرباس آویختن وطبل زدن واستفاده از علم وپارچه های رنگارنگ نیز که از سنت های دیلمیان بود[۱۶۹]بر مراسم عزاداری افزوده گشت . این دوره نخستین شاعران مرثیه سرای فارسی نیز شکل گرفت وبرخی از شعرای بزرگ پارسی گوی همانند کسایی مروزی ؛ناصر خسروقبادیانی و معزی نیشابوری اشعاری را در شرح مصائب اهل البیت ع در کربلا و مدح حسین ابن علی ع سرودند .[۱۷۰] گسترش نمادها وآئین های شیعی در این دوره  به واکنش سنی ها بویژه در بغداد وکرخ گردید [۱۷۱]وهرچه قدرت سیاسی آل بویه روبه تضعیف می نهاد ؛بر دامنه هجوم سنی ها به عزاداران وهمچنین نسبت به کاهش دامنه برپایی مراسم عزاداری شیعیان نیزتاثیر گذاربود.[۱۷۲]

۳-سنت ها وکارکردهای عزاداری در  عصرصفویه 

تاسیس سلسله صفوی در ۹۰۷ ه.ق و به رسمیت شناختن تشیع اثنا عشری در ایران فرصت تاریخی دیگری برای گسترش سنت هاو آموزه های شیعی بویژه سنت های عزاداری در ایران وبرخی دیگر از کشورهایی  همانند هند وبرخی مناطق آسیای جنوب شرقی ؛ که در دوره صفویه وبدنبال رشد وگسترش شیعه در ایران به تشیع  روی آورده بودند را فراهم آورد.از آنجا که سیاست برقراری حکومت مقتدر شیعی مذهب در ایران هدف اصلی شاه اسماعیل صفوی وجانشینان وی محسوب می گردید لذا با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران وبین النهرین [۱۷۳]وهمچنین گسترش حضور ونفوذ عالمان دین در دستگاه حکومتی ؛نمادهای مذهبی وآئینی شیعه بویژه مراسم عزاداری امام حسین ع نیز درایران ودیگر مناطق تحت نفوذ صفویه گسترش یافت .علاوه بر ریشه های اعتقادی صفویه به اهل البیت ع واهتمامی که نسبت به حفظ وگسترش فرهنگ شیعی بخرج می دادند ؛ دولتمردان صفوی سعی می کردند تا از محرم وواقعه کربلا در تشجیع وبسیج مردم در برابررقبای سنی خودبویژه عثمانی ها وازبک ها وهمچنین ترویج وتبلیغ در میان اهل سنت وتقویت باورهای مذهبی شیعیان تشیع بهره گیرند.[۱۷۴]

در این دوره ,سنت های عزاداری در قالب ,مقتل نویسی ؛مرثیه سرایی فارسی ؛رواج ساخت ووقف بناهایی تحت عنوان تکایا وحسینیه ها ؛گسترش هیئت های عزاداری وتشکلات اجتماعی برای برپایی عزاداری در شهرها ؛روستاها ومحله ها ؛تعزیه ؛شبیه خوانی وشبیه گردانی ؛استفاده از آلات موسیقی ؛پرده داری و شمایل گردانی ؛سینه زنی ؛زنجیرزنی وقمه زنی ؛رنگین کردن بدن ؛برپایی علم وکتل وبیرق ؛سنگ زنی (چاک چاکو ها )[۱۷۵] ؛سوزاندن مجسمه قاتلان شهدای کربلا ؛نخل گردانی ؛ استفاده از حیوان در مراسم و اطعام دادن ونذری دادن   و وعظ وخطابه رواج داشت [۱۷۶].آثاری همانند روضه الشهداء [۱۷۷]؛مربوط به این دوره است و شعرایی همانند محتشم کاشانی ؛اسماعیل خطایی ؛ملامحمد فضولی ؛مجذوب تبریزی ؛فیض کاشانی ؛ثنایی مشهدی وبرخی دیگر در این دوره به خلق اثارماندگاری در زمینه شعر عاشورایی به زبان فارسی پرداختند.[۱۷۸]

نکته قابل توجه در اهمیت دوره صفویه در سنت های عزاداری اینکه ؛در دوره های پس از صفویه یعنی در دوران افشاریه ؛زندیه وقاجار نیز رسوم عزاداری ماه محرم عمدتا متاثر از دوره صفویه بوده وتغییر چندانی نداشت هرچند بنظر می رسد تعزیه خوانی در دوره قاجار بیش از هر دوره دیگری گسترش یافته بود وعلاوه بر پررنگ ترشدن وجه درباری وتشریفاتی وتجملاتی مراسم وسنت های عزاداری ؛اهتمام به ساخت تکایا وحسینیه ها نیز در دوره قاجار بیش از گذشته بود. بسیاری از سنت های عزاداری که در میان شیعیان واهل سنت شبه قاره ؛وکشورهای تایلند ؛اندونزی . .رواج یافت  همانند استفاده از نمادها ؛رنگ ها؛ حیوانات ؛آتش و.. نیزمتاثر از سنت های دوره صفویه می باشد.[۱۷۹]

 ۴-عزاداری در دوره معاصر 

 عزاداری دردوره معاصر تابع شرایط سیاسی حاکم بر جوامع شیعی بود .حضور دولت های سکولار وغربگرا در عراق ؛ایران وبرخی مناطق دیگر وهمچنین تشدید فشارهای مذهبی وسیاسی بر اقلیت های شیعه در کشورهای حائز اکثریت سنی یا غیر مسلمان ؛در نحوه ومیزان پایبندی جوامع شیعی به سنت های عزاداری تاثیرگذار بوده است .در دوره رضاشاه با هدف مبارزه با سنت گرایی مذهبی وکنترل نفوذ روحانیون در جامعه ؛در دوره ای برپایی هرگونه مراسم عزاداری ممنوع گردید .در دوره سلطه حزب بعث در عراق نیز ؛برپایی عزاداری توسط شیعیان ممنوع ومحدود در خانه ها    بود.دوره پهلوی دوم نیز از جنبه های سیاسی عزاداری   جلوگیری  می شد وعمدتا از آن در قالب یک سنت فرهنگی ومذهبی فارغ از ماهیت سیاسی آن برداشت  می شد.

قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران ؛از میزان نقش دولت ها در مراسم عزاداری که در دوره صفویه وقاجار رواج داشت بشدت کاسته شد .روحانیت وحوزه های دینی وهمچنین هیئت های مذهبی نقش اصلی را در برپایی مراسم عزاداری بر عهده گرفتند. شاید به دلیل همین ویژه گی و مخالفت علماء با برخی سنت های عزاداری همانند تعزیه بود که در  این دوره شاهد  افول هنر عاشورایی که در دوره صفویه وبویژه قاجار در قالب نماش تعزیه خوانی ؛پرده خوانی ؛ و..رونق داشت می باشیم . نکته دیگر اینکه ؛در این دوره از جنبه های ملی وفراملی سنت های عزاداری  که در دوره صفویه وقاجار در داخل وخارج از مرزهای ایران وجود داشت کاسته شد وعزاداری ها عمدتا متاثر از سنت های محلی ومنطقه ای موجود در همان منطقه ومحل خود گردید  .این ویژه گی نیز در سنت های عزاداری شیعیان در هند ؛آسیای جنوب شرقی وسایر نواحی نیز قابل ملاحظه بوده و به دلیل کاهش ارتباطات ومناسبات اقلیت های شیعه در مناطق فوق با ایران وعراق ؛شاهد نوعی بومی سازی سنت های عزاداری وهمچنین تغییرات ماهوی ناشی از نفوذ وتاثیر فرهنگ وسنت های غیر شیعی وغیراسلامی در مراسم عزاداری شیعیان در هند وآسیای جنوب شرقی ودیگر مناطق می باشیم .[۱۸۰]

-کارکردهای عزاداری در دوره معاصر 

• انقلاب اسلامی وتقویت کارکردهای سیاسی عزاداری

همانگونه که ظهور انقلاب اسلامی به عنوان قدرت نوظهورسیاسی در عرصه های بین المللی توانست فصل نوینی از حیات وگسترش شیعه درجهان را رقم زند ، فرصت مناسبی را نیز برای توسعه وترویج سنت های مذهبی شیعه وعمل به شعائر دینی ؛افزایش کمی توجه جامعه به حضور در مراسم عزاداری ؛افزایش سهم ونقش دولت ودستگاههای دولتی در حمایت وپشتیبانی از مراسم  عزاداری را فراهم آورد.

از اینرو ؛شاید بتوان ظهور انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی ره را تاثیرگذارترین دوره تاریخی در گسترش کمی وکیفی مراسم عزاداری برشمرد.وجه عمده  این تاثیر گذاری از آنروست که  انقلاب اسلامی ایران برپایه قیام امام حسین ع ونهضت کربلا شکل گرفت وبیشترین بهره را نیز از فرصت محرم وعزاداری در تهییج احساسات مذهبی مردم بر علیه رژیم شاه  برد. امام خمینی که قائل به پیوستگی تام میان سیاست ودیانت بود ؛وجه اصلی عزاداری را ماهیت سیاسی وظلم ستیزی آن می دانست وهمواره بر ضرورت توجه به ماهیت وکارکرد عزاداری در احیاء اسلام سیاسی وبیداری امت اسلامی تاکید می نمود.

تاکید وتوجه روحانیت انقلابی شیعه بویژه امام خمینی ره به این ویژه گی از آنروبود  که به جامعه یادآورشوند که  صورت وظاهر  عزاداری که متاثر از سنت ها ؛فرهنگ ها وشرایط محیطی ؛ اجتماعی وسیاسی  وهمچنین ذهنیت های تاریخی ؛ قالب های رفتاری ؛ نمادها وعلامت هاو  سمبل ها می باشد دارای ابعاد باطنی  وجنبه های معنوی نیز می باشد که علاوه بر اندوه واظهار تاسف درونی و واکنش های احساسی ؛ می بایستی به کارکرد اصلی عزاداری یعنی الگو شدن قیام عاشورا برای جامعه درمسیر مبارزه با ظلم و انجام وظایفی که نسبت به دین دارد توجه نمود  .

امام خمینی  در این زمینه  می گویند :”ما بپا می کنیم این مجالس عزا را ؛ما همان مساله را داریم می گوییم ,مقابل ظلم است ؛مقابل ظلم ستمکاران ؛مازنده نگه داشتیم ؛خطبای ما زنده نگه داشتند قضیه کربلا را وزنده نگه داشتند قضیه مقابله یک دسته کوچک اما با ایمان بزرگ ؛در مقابل یک رژیم طاغوتی بزرگ .گریه کردن بر شهید ،نگه داشتن ،زنده نگه داشتن نهضت است .دستور العمل امام حسین ع دستور است برای همه ؛”کل یوم عاشورا وکل ارض کربلا “دستور است به اینکه هرروز ودر هرجا باید همان نهضت را ادامه بدهیم .بچه ها وجوان های ما خیال نکنند که مساله ،مساله ملت گریه است ،این را دیگران القاء کردند .آنها از همین گریه ها می ترسند برای اینکه گریه ای است  که گریه بر مظلوم است ،فریاد مقابل ظالم است ،دسته هائیکه  بیرون می آیند ،مقابل ظالم هستند ،قیام کردند .اینها را باید حفظ کنید ،این شعائر مذهبی مکاست که باید حفظ بشود،اینها یک شعائر سیاسی است که باید حفظ بشود..”.[۱۸۱]

۲-عزاداری ؛ بزرگترین مناسک جمعی ومذهبی شیعه درجهان 

 بزرگترین ومتراکم ترین اجتماعات مذهبی شیعه ؛ مربوط به ماه محرم است که در آن شیعیان بمناسبت ایام سوگواری شهدای کربلا در مراکز مختلف اجتماع می نمایند.این امر امروزه به  دلیل افزایش  قدرت سیاسی شیعه دربرخی کشورها وهمچنین رشد  جمعیتی آنها  ؛تبدیل به نوعی قدرت نمایی سیاسی ومذهبی شیعه نیز شده است .عمده مراسم عزداری توسط شیعیان در مراکز عمومی وبصورت جمعی اتفاق می افتد.اجتماع عظیم عزاداران در روز عاشورا در ایران وبسیاری دیگر از مناطق جهان که با حضور وشرکت دهها میلیون شیعه   صورت می گیرد بزرگترین اجتماع مذهبی  سالانه شیعه بشمار می رود. همچنین مراسم اربعین در عراق را می توان یکی از عظیم ترین وباشکوه ترین اجتماعات مذهبی در جهان بشمار آورد که هر ساله با حضور بیش از سیزده میلیون تن ازشیعیان عراق وبرخی دیگر از کشورها شکل می گیرد.در این نمایش مذهبی که حجم جمعیتی آن  بیش از تعداد سالانه  زائران حج می باشد؛میلیونها شیعه  با پای پیاده از مناطق مختلف عراق برای اجرای مناسک عزاداری اربعین خود را به کربلا یعنی مرقد سیدالشهداء می رسانند  و طی آن جلوه های گسترده ای از سنت های دینی وفرهنگی عزاداری شیعه همانند زیارت ؛ سینه زنی ؛پیاده روی ؛اطعام ؛ساختارها ونمادهای اجتماعی عزاداری ؛..را بنمایش می گذارند. همچنین دربسیاری از کشورهای اروپایی وآسیایی  نیز که شیعه به عنوان اقلیت  در آن زندگی می کنند نیزبزرگترین اجتماع سالانه این افلیت ها در این کشورها  , مربوط به مراسمی است که شیعیان بمناسبت عاشورا وبرای انجام مناسک عزاداری گردهم جمع می آیند.

   ۳-عزاداری محرم وفرصت  روئیت پذیری هر چه بیشتراقلیت های شیعه

در علوم اجتماعی ؛دیده شدن یا مرئیت[۱۸۲] ؛یکی از شیوه های مبارزه اقلیت های مذهبی وفرهنگی وقومی برای کسب حقوق بیشتر و به رسمیت شناخته شدن در بین اکثریت بشمار می رود.برگزاری آئیین ها ومناسک جمعی اقلیت شیعه در کشورهایی که در کنار اکثریت سنی ویا غیر مسلمان زندگی می کنند ؛امروزه نیز نوعی مبارزه برای دیده شدن وبه رسمیت شناخته شدن [۱۸۳]وتنظیم روابط قدرت میان اقلیت مذهبی با اکثریت تلقی می شود.این ویژه گی را امروزه می توان در میان اقلیت های شیعه در شبه قاره وهمچنین کشورهای عربی وآسیای جنوب شرقی یعنی اندونزی ومالزی و در اروپا وآمریکا مشاهده نمود.در ایام محرم ,گروههای شیعه علیرغم برخی تقاوت ها واختلافات میان خود ؛سعی می نمایند با اجتماع در کناریکدیگر وبرپایی عزاداری ,حضور خود را به عنوان یک افلیت مذهبی بنمایش بگذارند.

۴-عزاداری ؛ وجه زنده وتاثیرگذار دینداری اجتماعی واعلام وفاداری مذهبی  

عزاداری ؛ نوعی واکنش و رفتار جمعی شیعه نسبت به  موضوع آزار ورنج امامان معصوم ع بشمار می رود .در نظرگاه شیعه ,امام معصوم ع تنها یک حاکم وخلیفه نیست بلکه امامت نقطه مرکزی اندیشه کلامی واعتقادی شیعه بوده وامان معصو م ع به عنوان انسانهای برگزیده و واجب الاطاعه ؛ از  شان ومنزلت ویژه ای برخوردار می باشند.در باور شیعی ؛امامان شیعه مورد آزار واذیت حاکمان جور قرارگرفته وبدست مخالفان وظالمان مظلومانه شهید یا مسموم شدند.از اینرو برپایی مراسم عزاداری توسط شیعه  نوعی یادآوری این مظلومیت وابراز همدری جمعی با آنها ونمایاندن چهره دشمنانان است . امروزه نیز   محرم وصفر فرصت زمانی مناسبی است برای شیعه  تا طی آن با برپایی عزاداری ؛ وفاداری خود به امامان معصوم ع را در قالب دینداری اجتماعی بنمایش درآورد.اهمیت این موضوع زمانی قابل درک است که دریابیم عزاداری امام حسین ع برای برخی اقشار از جوامع شیعی بویژه آنهایی که غیر مذهبی بوده یا در محیط های غیر اسلامی وغیر شیعی هضم شده اند وتعلقی به مناسک دینی ومذهبی  فردی خود ندارند؛ تنها وجه متمایز کننده وباقیمانده از هویت شیعی آنان بشمار می رود. از دیگر سوی ؛امروزه هیئت های عزاداری به شبکه های اجتماعی گسترده ای تبدیل شده است که علاوه بر فراهم سازی فرصت همیاری در اجرای مناسک دینی وآئینی ؛این امکان را برای اعضاء شبکه که در قالب هیئت ها به یکدیگر پیوند خورده اند فراهم می سازد تا مناسبات وروابط خود را برای همیشه حفظ کرده واز آن بهره گیرند. همانگونه که عاشورا در منسجم کردن و تحول بخشیدن به حرکت های اجتماعی شیعه  ؛شکل دادن قیام ها وجنبش های سیاسی ؛ترویج عدالتخواهی وآزادیخواهی  در آنان تاثیر بسیار داشته است ,مراسم عزاداری نیز توانسته فرهنگ و سنت های دینی ومذهبی را از نسلی به نسلی دیگر منتقل نماید.

هالیستر در شرح مفصلی که از سنت های آئینی محرم در نزد شیعیان هند می دهد به برخی جنبه های تاثیر گذاری عاطفی واجتماعی این سنت ها نیز اشاره می کند. وی ضمن تاکید بر اهمیت محرم در نزد مسلمانان وشیعیان و همچنین  پیوند میان نشر مذهب شیعه با مراسم محرم ؛ اشاره دارد ویاد آور می شود :”  رشته ای که مراسم عزاداری ده روز اول وبقیه محرم را به هم پیوند می دهد وموجب هماهنگی می گردد “مجالس عزاداری ” است .در این مجالس وقایع این ایام ؛جزء بجزء ذکر می شود.در روزهای اول ودوم ؛دوستان وخویشاوندان به دیدار یکدیگر می روند و در این دیدارها شرحی در باره عزیمت امام بر خلاف تمایل خانواده اش ومراحل سفر آن حضرت و ورود او به کربلا بازگو می شود.روزهای چهارم وپنحم ؛روزهای ذکر مصائب یاران امام است وهر یک از روزهای دیگر به یکی از شهدای خاندان حسین ع و وقایع آن اختصاص دارد.تعزیه از لوازم اصلی محرم است .در عرف شیعی این کلمه بمعنی سوگواری وتعزیه امام حسین ع است ولی در شمال و نواحی حنوب هند ودر بین سنی ها این تعزیه ها را  قبر ساختگی امام حسین ع یا تابوت می خوانند .مجالس در منازلی که تعزیه را در آنجا قرار می دهند وگاه در منازل بدون تعزیه تشکیل می دهند .در این ایام مردم دسته دسته از خانه ای بیرون می آیند و به خانه دیگر می روند .در مجامع بزرگ ؛روضه خوانها به شرح وقایع عاشورا می پردازند .اگر مجالس روضه خوانی وعزاداری به منزله قلب مراسم محرم باشد ؛نمایش وشبیه سازی وقایع کربلا مجال مناسبی است برای تجلی شکوه و جلال مجدد واقعه عاشورا وبه خوبی به ارزش آنها در جلب وایجاد علاقه وبرانگیختن احساسات توجه شده است ” [۱۸۴].

استاد مطهری در خصوص این بعد از اثربخشی عزاداری می گوید :”امام حسین ع یک سوژه بی نظیر ی است در اسلام از نظر تجدید حیات اخلاقی واجتماعی اسلام واز نظر بر انگیختن احساسات انقلابی وحماسی واز نظر تکوین شخصیت”.[۱۸۵]

۵-عزاداری , فرصت برانگیختن حس همدردی و تخلیه  رنج ها 

برخی از عاشورا پژوهان غربی همانند پینالت [۱۸۶] نوحه و مرثیه خوانی را وسیله وفرصتی برای شیعیان  می داند تا با بهره گیری از مضامین آن ؛حس همدردی جامعه را نسبت به خود به عنوان اقلیتی رنج دیده برانگیزانند . وی می گوید :”  در مراسم عزاداری محرم که هرساله به احترام شهدای کربلا در هند برگزار میشود من به درونمایه ومضمونی از رنج ؛تخلیه ارادی خود از طریق ارائه مفاهیمی که با هویت شیعی مرتبط است پی برده ام .  نوحه بدنبال برانگیختن تاثر واندوهی است که مربوط به لحظه های خاصی از رنجهای شهدا است.ویژگی نوحه در یادآوری و تجسم دلخراش و تاثر آور علاوه بر بعد کلامی دارای بعد زیباشناختی است : این تصویر پردازی بوسیله شعرهایی ظاهر میشود که برای تحریک و برانگیختن غم واندوه در میان شرکت کنندگان در نظر گرفته شده و تقوی وپرهیزگاری شیعیان این امتیاز مذهبی را حفظ میکند که توسط ان دسته که برای حسین گریه می کنند و ان دسته که دیگران را به گریه وامیدارند بدست امده است. این شعرها توام با غم واندوه است وخاطرات گذشته را گرامی میدارد اما در عین حال سبب میشود که شرکت کنندگان امروزه خود را در ائینه تاریخ بنگرند و تامل کنند.شرکت کنندگان ترغیب میشوند که خود را بخشی از سلسله متصل عزادارن ببینند که از طریق ماتم ,از نسلی به نسل دیگر مرتبط اند. دقیقا به این دلیل که ماتم حالتی که اساسا به عنوان ویژگی و خصوصیت شیعیان تلقی میشود در تعریف اجتماعی  شیعیان موثر است  :((در این غم و اندوه انهایی که بر سینه ها شان می کوبند به پا خواهند خواست )).[۱۸۷]

پینالت همچنین شرکت گروههای سنی و غیرمسلمانان هندو در مراسم تعزیه را ناشی از ظرفیت مراسم محرم در تخلیه رنج ها می داند .[۱۸۸]  استروثمان [۱۸۹] می گوید :”تشیع کسانی را به خود جذب کرد که نیازمند گریستن برای اندوه خودشان وماتم امامان باشند”.[۱۹۰]

۶-عزاداری ؛جوشش اجتماعی شیعه وتقویت شبکه های ارتباطی

 شاید بتوان گفت گسترده ترین شبکه های اجتماعی شیعه مربوط به هیئت های عزاداری است که در چارچوب مناسبات وارتباطات محلی ؛منطقه ای ,صنفی وقومی وبا هدف منسجم کردن وایجاد تشکیلات درون گروهی برای برپایی مراسم عزاداری و روضه خوانی بویژه در ایام محرم وصفر شکل می گیرد.پایگاه اصلی شکل گیری هیئت ها مساجد وتکایا می باشد وتامین هزینه ها ومدیریت اجرای برنامه ها نیز با خود هیئت می باشد. همچنین تاثیر درون گروهی  موجود در این شبکه های مذهبی , در  تحکیم و گسترش ارتباطات در میان چامعه  شیعه  ؛ شکلگیری موقوفات ؛انجمن ها ؛حسینیه ها وسایر مراکز مذهبی واجتماعی شیعه,حائز اهمیت می باشد.

این ویژه گی بویژه در میان اقلیت های شیعه بیشتر حائز اهمیت میباشد.جاستین جونز[۱۹۱] در کتاب اسلام شیعی در مستعمره هند ؛  فصلی را به مساجد ؛تکایا و  موقوفات شیعه در هند اختصاص داده ودر خصوص نقش وتاثیر محرم در ایجاد جنب وجوش اجتماعی در میان شیعیان اظهار می دارد :”پس از مدارس و مساجد با تکایای شیعیان هندی مواجه می شویم که به آن ها دربار می گویند.قهرمانان کربلا با نماد شیر وببر که حاکی از نمادگرایی مردم هند است به نمایش گذاشته شده است .کتاب فروشی ؛عطاری ؛خیاطی ؛خود را برای مراسم محرم آماده سازی می کنند .شیعیان چند روز قبل از شروع محرم به  خانه تکانی ونظافت امامباره ها ؛ حسینیه ها ومساجد  می پردازندو با هیجان وشور خاصی به استقبال این ماه می روند.دهه اول که هرکدام به نام یاران امام حسین ع نام گذاری شده است با برگزاری مجالس عزا واهدای نذورات ؛از جمله پخت وپزهای خاص است “.[۱۹۲]

هالیستر [۱۹۳]در شرح مفصلی که از سنت های آئینی محرم در نزد شیعیان هند می دهد به برخی جنبه های تاثیر گذاری عاطفی واجتماعی این سنت ها نیز اشاره می کند. وی ضمن تاکید بر اهمیت محرم در نزد مسلمانان وشیعیان و همچنین  پیوند میان نشر مذهب شیعه با مراسم محرم ؛ اشاره دارد ویاد آور می شود :”  رشته ای که مراسم عزاداری ده روز اول وبقیه محرم را به هم پیوند می دهد وموجب هماهنگی می گردد “مجالس عزاداری ” است .در این مجالس وقایع این ایام ؛جزء بجزء ذکر می شود.در روزهای اول ودوم ؛دوستان وخویشاوندان به دیدار یکدیگر می روند و در این دیدارها شرحی در باره عزیمت امام بر خلاف تمایل خانواده اش ومراحل سفر آن حضرت و ورود او به کربلا بازگو می شود.روزهای چهارم وپنحم ؛روزهای ذکر مصائب یاران امام است وهر یک از روزهای دیگر به یکی از شهدای خاندان حسین ع و وقایع آن اختصاص دارد.تعزیه از لوازم اصلی محرم است .در عرف شیعی این کلمه بمعنی سوگواری وتعزیه امام حسین ع است ولی در شمال و نواحی حنوب هند ودر بین سنی ها این تعزیه ها را  قبر ساختگی امام حسین ع یا تابوت می خوانند .مجالس در منازلی که تعزیه را در آنجا قرار می دهند وگاه در منازل بدون تعزیه تشکیل می دهند .در این ایام مردم دسته دسته از خانه ای بیرون می آیند و به خانه دیگر می روند .در مجامع بزرگ ؛روضه خوانها به شرح وقایع عاشورا می پردازند .اگر مجالس روضه خوانی وعزاداری به منزله قلب مراسم محرم باشد ؛نمایش وشبیه سازی وقایع کربلا مجال مناسبی است برای تجلی شکوه و جلال مجدد واقعه عاشورا وبه خوبی به ارزش آنها در جلب وایجاد علاقه وبرانگیختن احساسات توجه شده است ” [۱۹۴].

۷- عزاداری  و نمایش فرهنگی هنری شیعه

هرچند در گذشته نیز هنر بخشی از  سنت های عزاداری شیعه بشمار می آمد که در قالب شعر ،مقتل خوانی ؛تعزیه ؛ مصیبت نامه ها ,پرده خوانی و..بکارگرفته می شد .ولی امروزه بنظر می رسد هم به دلیل نفش وکارکرد فزاینده هنر در زندگی جوامع وهم تنوع وقابلیت های  ابزارها وامکانات  توسعه یافته آن ؛جوامع شیعی بیش از پیش توانسته اند از وجوه مختلف هنر در سنت های عزاداری وانتفال پیام عاشورایی بهره گیرند.امروزه علاوه بر ادبیات عاشورا یی که  به زبانهای مختلف بویژه عربی وفارسی و در قالب شعر ,مرثیه ,نوحه ,رمان , داستان ,مفاله وکتاب ,ظهور یافته است ,  سنت های عاشورا تبدیل به رسانه تبلیغی در جهت معرفی وگسترش فرهنگ شیعی شده و رشته های هنری همانند نقاشی ,صنعت سینما ,رسانه ها وشبکه های مجازی نیز امکان مناسبی را برای  بنمایش درآوردن سنت های آئینی ومذهبی  شیعه فراهم ساخته اند.[۱۹۵] .هرساله  علاوه بر رسانه های مربوط به چوامع شیعی ,شبکه  های خبری و تلویزیونی جهان نیز به پوشش خبری ورسانه ای مراسم عزاداری شیعیان در مناطق مختلف  می پردازند وبه جهانی سازی فرهنگ عزاداری کمک می کنند.

۷-کارکردهای فرامذهبی عزاداری وتاثیر آن درمناسبات شیعه با سایر پیروان مذاهب وادیان 

بررسی تاثیر  محرم   در واگرایی یا همگرایی اجتماعی  شیعه با سایر فرق وادیان ؛از دیگر موارد قابل بررسی است .این ویژه گی  در مطالعه جامعه شناختی سنت های مذهبی محرم در میان اقلیت های شیعه ای که در کنار اکثریت سنی ویا غیر مسلمان زندگی می نمایند بیشتر حائز اهمیت می باشد. بسیاری از خاورشناسان مراسم محرم را پل وحدت واشتراک بین اقلیت شیعه با سایر گروهها وفرقه های مذهبی در هند وسایر کشورهایی که اقلیت های شیعه که  با اهل سنت ویا غیرمسلمانان همزیستی دارند می دانند وبر این نکته اشاره دارند که علیرغم برخی منازعات ورقابت های مذهبی شیعه وسنی ؛ سنت های محرم در اینگونه کشورها  اختصاص به اقلیت شیعه نداشته و مسلمانان اهل سنت و همچنین غیر مسلمانان هندو وبودایی نیز به این سنت ها هر چند با برخی افزوده گی ها وتغییرات پایبندند .

هالیستر  بشرح مفصلی از تبدیل شدن محرم به فرصت همگرایی وتقویت همبستگی های اجتماعی اقلیت شیعه با اهل سنت و هندوها می پردازد. وی می گوید :” هر چند در پاره ای از مناطق هند ؛سنی ها و هندوها آیین خویش را در مراسم محرم به حدی وارد ساخته اند که صورت آن را دگرگون ساخته اند .مثلا در جنوب گجرات پس از روز چهارم ؛مراسم محرم به جشن وشادی تبدیل می گردد وتا روز عاشورا جشن وسرور ادامه می یاید.ویا برای سنیهای حنفی ؛تعزیه های شیعه واظهار اندونه وماتم در کوی وبرزن ؛که گویی مخالفت وضدیت با مشیت الهی است ؛دست کم غیر معمول وخلاف اصول است ولی صرف نظر از این مطالب ؛ در بسیاری از مناطق شمار کثیری از سنی ها  در مراسم محرم شرکت می کنند و تعداد هندوها از آنها افزونتر است .”[۱۹۶]

هالیستر در توجیه مشارکت سنی ها وهندوها ضمن اشاره به جایگاه امام حسین ع به عنوان نواده پیامبر ص در نزد اهل سنت ؛به این نکته اشاره می نماید که قلب انسان تشنه تفاهم وهمدردی است واین چیزها در اسلامی خشک وغیر قابل انعطاف (اسلام سنی )که تنها بر قدرت قاهره تاکید دارد نمی توان یافت ؛آن نایافته  بشر را باید در توسل وشفاعت و جنبه انسانی آن جست که تا اندازه ای خواسته بشر را در دیانت اسلام برآورده می کند .دیگر اینکه شرح وقایع کربلا برای هندوان جاذبه دارد وایشان را متاثر می کند .در بیهار برخی از کاستهای پست در واقع حسن ع وحسین ع را به عنوان خدایان خود می پرستند.حتی بین کاستهای اصیل هندو  مردان وزنان نذر می کنند که اگر صاحب فرزند پسرشوند ؛او را چند سال به عنوان “پیک ” به چاکری عزاداران محرم بفرستند.[۱۹۷]

آرنولددر [۱۹۸] درکتاب نقش علماء در ترویج شیعه می گوید ؛ “راجه های بت پرست در شمال گجرات با وعاظ وتجار شیعه خوش رفتاری می کردند واز احسان ونیکی نسبت به آنها دریغ نمی ورزیدند وگروه زیادی از بت پرستان در ظل مساعی این وعاظ تشیع را پذیرا گشتند.”[۱۹۹]

دیوید پینالت در  نوشتار خود در خصوص جنبه های تاثیر گذاری محرم در ایجاد همبستگی اجتماعی شیعیان با سایر فرق  می گوید : ” مراسم مذهبی محرم نمودی است از کارکرد  سنت های مذهبی برای ایجاد ارتباطات فرقه ای وگروهی .لذا تعجب آورنیست که هیئت های عزاداری در برخی مناطق از جمله  “له ” برای نشان دادن وتاکید بر وحدت وهمبستگی مسلمانان در برابر تنش های قومی استفاده می شودوبه عنوان بخشی از پروسه بهبود روابط از مراسم مذهبی برای در کنار هم بودن وگرد هم آمدن مسلمانان با هندوها وبودایی ها در کنار هم ودر فضایی صمیمی وفارغ از درگیری استفاده می کنند . “[۲۰۰] .

۸-عزاداری ؛فرصت  پیوستگی شیعیان جهان

گذشته از مبحث تاریخی پیوستگی  و همچنین تاثیر پذیری سنت های مذهبی شیعیان از یکدیگر ؛در دوره معاصر نیز محرم فرصت زمانی مناسبی را برای جوامع شیعی در مناطق مختلف جهان  فراهم می آورد تا از مناسبات و پیوندهای خود با جامعه شیعه در خارج از سرزمین خود بهره گیرند .هر ساله هزاران شیعه از مناطق مختلف جهان به ویژه  در ایام اربعین به عراق سفر می نمایند.صدها مبلغ مذهبی شیعه نیز محرم را مناسب ترین فرصت مهاجرت تبلیغی بویژه از ایران وعراق به سایر کشورها می دانند.همچنین اقلیت های شیعه ساکن در دیگر کشورها ؛در تلاشند تا از طریق سنت های عزاداری و شبیه سازی آن با سنت های عزاداری شیعیان درایران وعراق ؛پیوستگی خود را با شیعیان ابراز دارند. جا ستین جونز  [۲۰۱] و ابوصادق خان  [۲۰۲]؛ دو تن دیگر از عاشورا پژوهان غربی ؛نوحه خوانی فارسی ؛حضور مبلغان و واعظان عرب وایرانی  در  ایام محرم در جمعهای  اقلیت شیعه در هند وسایر کشورها و همچنین نمایش ویادآوری شباهت ها و علائم مشترک مربو ط به جامعه جهانی  شیعی ؛را نوعی اظهار علاقه اقلیت های شیعه  در  متصل کردن خود به جامعه جهانی شیعی می دانند.[۲۰۳] نکته دیگر اینکه هر ساله همزمان با ماههای محرم وصفر ,هزاران مبلغ و روحانی شیعه قرصت می یابند تا با سفر به مناطق مختلف داخل کشور خود ویا باسفر به کشورهایی که شیعیان در آن ساکن می  باشند در جمع مردم حضور یابند وضمن تبلیغ آموزه های شیعی ,در ایجاد پیوستگی بین شبکه های اجتکاعی شیعه با یکدیگر وتقویت پیوند مردم با روحانیت  نقش موثر خود را ایفاء نمایند.

 ۹-عزاداری تاریخ نانوشته وشفاهی شیعه

همانگونه که اشاره گردید ,سنت های عزاداری در میان جوامع شیعی , اولا متاثر از شرایط سیاسی ,محیطی ؛سابفه تاریخی وقالب های رفتاری وویژه گی های مردم شناختی آن جامعه می باشد.ثانیا ,سنت های عزادری در میان شیعه ,بخشی از تاریخ شفاهی ونانوشته شیعه محسوب می گردد است که ازطریق نوحه ها ,مفتل ها ,روضه ها که بعضا نیز محل اختلاق بوده ویا دستخوش تحریف وتغییر نیز شده است از نسلی به نسلی دیگر منتفل شده است .این کارکرد وویژه گی در طول تاریخ تشیع نفش حائز اهمیتی را در حفظ هویت شیعیان وهمچنین حفظ وتداوم تاریخ تشیع بویژه تاریخ کربلا بر عهده داشته است .

۱۰-عزاداری وقابلیت های بومی سازی وتغییر پذیری 

از آنجا که عزاداری در بستر سنت های جاری در هر جامعه ای ظهور ورشد کرده است ,لذا همواره تابع شرایط سیاسی اجتماعی حاکم بر آن جامعه بوده است . بررسی تاثیرشرایط سیاسی اجتماعی عصر معصومین ع  , دوره آل بویه ؛ صفویه ؛دوره معاصر در ایران وسایر کشورها  ؛بر شیوه ها وکارکردهای عزاداری ,حکایت از قابلیت های سازگاری آن با محیط های اجتمکاعی وفرهنگی وشرایط سیاسی در هر جامعه ودوره دارد. اینرو شاهدیم شیوه ها وسنت های عزاداری جوامع شیعی همواره دستخوش تغییرات و جابجایی شده است . امروزه نیز بنظر می رسد پدیده ها و تحولات جاری درمیان جوامع از جمله تعارض سنت وتجدد ,به هم خوردن برخی مناسبات وساختارهای اجتماعی جامعه سنتی  ,تاثیر ات فرهنگی اجتماعی ناشی از رشد وتوسعه تکنولوژی در زندگی بشر ,نیز موجب برخی تغییرات در شیوه ها وکارکردهای عزاداری در جامعه معاصرشیعه  شده است .شاید بتوان بخشی از تحولات وتغییرات صورت گرقته در سنت های عزاداری در جامعه ایران را نیز ناشی از عوامل فوق وهمچنین دوران گذر از شور انقلابی  سالهای قبل وبعد از پیروزی انقلاب اسلامی به دوره ثبات وپایداری سیاسی اجتماعی دانست .امری که موجب گشته هم   شیوه ها وهم کارکردهای عزاداری نسبت به سالهای اوائل قبل وبعد از انقلاب که عمدتا ماهیت وکارکرد سیاسی و در راستای شورآفرینی انقلابی بود تغییر یابد.

تغییر عمده صورت گرفته که موجب واکنش ونگرانی برخی علماء واندیشمندان را نیز موجب گشته اینکه , مرتبه روضه خوانی وعزاداری حضرت امام حسین ع از اصل واهداف منطقی خود بعضا عدول کرده و بیشتر جنبه اعتباری وهیجانی واحساسی بخود گرفته ورسیدن به این جنبه احساسی نیز به غایت وهدف مداحان وروضه خوانان تبدیل شده است .تهییج احساسات مردم ومحدود کردن امام حسین ع تنها در ظرف زمانی حادثه کربلا  ,متاثر از این شرایط  ونوع نگاه صرفا احساسی است که در بخشی ازجامعه وجود دارد ودر حال گسترش است . تغییرات در برخی سنت های عزاداری همانند جابجا شدن جایگاه روحانیون با مداحان ,تبدیل شدن تکیه ها وحسینیه ها به چادرهی خیابانی  ؛ شورمداری ؛تغییر کارکرد در سازمان های اقتصادی از وقف وموقوفات به اعانات فردی وخانگی ؛کاهش نقش سنت های هنری همانند تعزیه , پرده خوانی , شمایل خوانی ؛معماری های مربوط به ساخت وساز تکایا وبقعه ها و رواج نقش رسانه های تبلیغی وشبکه های مجازی  ,رواج شبیه سازی ونمادسازی  ها در قالب راه اندازی کاروان ؛ساخت بناهای نمادین از کربلا وبیت الزهراء ؛ افزودن دوره های زمانی ومناسبت های آن در قالب دهه زینبیه ؛مسلم ابن عقیل و..از دیگر تغییرات صورت گرفته در سنت های عزاداری در سالهای اخیر می باشد.نکته فابل بررسی دیگر تشدید شکاف بین نسل ها وتاثیر آن در سنت های عزاداری است .امروزه  مراسم عزاداری در سه محیط بخش سنتی جامعه ؛روحانیون ,جوانان ,  وبخش هایی که از علقه های مذهبی کمتری برخوردار می باشند  بعضا متفاوت می باشد.از اینرو شاهدیم به نسبت پایبندی ویا عدم پایبندی جریانهای اجتماعی جامعه به  ارزشهای انقلابی ؛ مذهب وسنت های فرهنگی ؛ شیوه وکارکرد عزاداری نیز متفاوت می باشد.

شهید مطهری در خصوص این تغییرات  می گوید :”امروز مجلس عزاداری امام حسین ع را ما روضه خوانی می گوییم .در زمان امام حسین ع روضه خوانی نمی گفتند ؛در زمان امام صادق ع روضه خوانی نمی گفتند ؛در زمان امام حسن عسگری ع هم روضه خوانی نمی گفتند ؛در زمان سید مرتضی وخواجه نصیرالدین طوسی هم روضه خوانی نمی گفتند .از پانصد سال پیش به این طرف اسم این کارشده روضه خوانی. روضه خوانی یعنی خواندن کتاب روضه الشهداء ؛از وقتی که این کتاب در دست ما افتاد دیگر کسی تاریخ واقعی امام حسین ع را مطالعه نکرد وشد افسانه سازی روضه الشهداء خواندن یعنی افسانه ها را نقل کردند وبه تاریخ امام حسین توجه نکردن “.[۲۰۴]  حادثه کربلا به یک داستان جنایی تنزل پیدا کرده در حالی که حادثه کربلا نمایشگاهی از عظمت وعلوبشریت ومکارم انسانیت است وسراسر حماسه است .[۲۰۵]

امام خمینی در کشف الاسرار می گوید:”ما وهیچ یک از دینداران نمی گوئیم که با این اسم (عزاداری )هرکس هرکاری می کند خوب است .چه بسا علمای بزرگ ودانشمندان بسیاری از این کارها را ناروا دانسته وبه سهم خود از آن جلوگیری کردن  “.[۲۰۶]

نتیجه گیری

-عزاداری یک واکنش رفتاری وعاطفی است که انسانها به دلیل از دست دادن عزیزان خود آنرا بروز وظهور می دهند.این واکنش های رفتاری وعاطفی از دیرباز در همه جوامع  انسانی درفالب  سنت های آئینی وفرهنگی وجود داشته است واسلام که دینی فطری وبر اساس نیازها وتمایلات انسانها پی ریزی شده است نیز بر این سنت ها  تا آنجا که مغایرتی با عقل وفطرت واصول آن نداشته باشد صحه گذاشته است  .

-بخش عمده از سیره معصومین ع در برپایی عزاداری برای شهدای کربلا نیز برگرفته از سنت های جاری در میان مردمان روزگار خود بوده وتبدیل شدن برخی مکروهات به اعمال مستحبی در عزاداری برای امام حسین ع  [۲۰۷] حکایت ازنوعی اغماض ووسعت نظر احکام شرعی در وسیع کردن دایره پذیرش این سنت ها وکارکردهای آن دارد .

-شعرخوانی ومرثیه سرایی ,گریه  کردن وگریاندن ,مصیبت خوانی ونوحه گری ؛خطبه خوانی ,برپایی مجلس عزا وتشویق به آن ,زیارت ,سیاه پوشی ..از عمده شیوه هایی است که در سیره معصومین ع در برپایی عزاداری برای شهدای کربلا بکارگرفته می شد ویا شیعیان را بدان تشویق می نمودند.

-نکته حائز اهمیت این که ,  هرچند سوگواری ائمه معصومین ع در سوگ جانگداز شهدای حادثه کربلا  از جنبه های عاطفی وطبیعت انسانی نیزبرخوردار بوده است ولی از آنجا که فعل وقول معصومین ع  ماهیتی  دینی ومقدس داشته ومبنایی برای مشروعیت عمل مکلفین بشمار می رود ؛لذا سیره معصومین ع در خصوص عزاداری وتوصیه وتاکید آنها بر زنده نگه داشتن واستمرا آن ؛نمی تواند صرفا مربوط به بعد عاطفی وشخصی آنها  باشد وائمه معصومین ع از طریق برایی عزاداری واهتمام به آن در مقام تبیین یک مکتب تربیتی وسنت دینی با اهداف وکارکردهای مورد نظرآن بودند.

-سنت های عزاداری در بین شیعه نیز وجهی تاریخی ,سیاسی ومذهبی دارد ویکی از حوزه های اصلی جامعه شناختی شیعه بشمار می رود. عزاداری نوعی واکنش شیعیان به حادثه کربلا وابراز وفاداری آنها به نظام امامت واز  مولفه های مهم در هویت مذهبی وفرهنگی شیعه بشمار می رود.شیعه در طول تاریخ واکنش خود به حادثه کربلا و همچنین وفاداری خود به امامان معصوم ع را در فالب قیام ها ,جنبش ها ی سیاسی ومذهبی ؛مناسک ؛سنت ها ,نمادها ومراسمی که هرساله بمناسبت محرم برگزار می نماید  نشان می دهد.

-سنت های محرم در میان شیعیان مبتنی بر دو رکن اساسی سنت های جاری در آن جامعه وهمچنین سیره معصومین ع می باشد هر چند شرایط سیاسی واجتماعی حاکم در هر دوره وجامعه ای درمیزان وسعت دامنه عمل به  این سنت ها وتفسیر وتحلیل ازسیره معصومین ع متفاوت بوده است .در طول تاریخ ,علاوه بر کارکردهای سیاسی عزاداری وتاثیر آن در شکلگیری جنبش های سیاسی شیعه ,عزاداری توانست به عنوان شاخص ترین نمود مناسک شیعی در قالب اشکال مختلف از جمله سنت ها وباورها ظهور وبروز نماید.

منابع :

-دهخدا ؛علی اکبر ؛لغت نامه دهخدا ؛تهران ؛دانشگاه تهران ؛۱۳۶۴٫-

-مطهری ,مرتضی ,آشنایی با علوم اسلامی ۳ ؛اصول فقه

– شاهنامه فردوسی ؛به کوشش سعید حمیدیان ؛مجلد اول .

-صادق هدایت ؛فرهنگ عامه مردم ایران ؛گردآورنده ؛جهانگیر هدایت ؛تهران ؛چشمه ؛۱۳۷۸ .

-وسائل الشیعه، ج ،۱۲ ص ،۹۰ ؛باب جواز الکسب النائمه الحقلابالباطل

-ابن هشام حمیری، عبدالملک ، سیره النبویه، ترجمه سید هاشم رسولى، انتشارات کتابفروشى اسلامیه، ج ۴٫

-ابن سعد , طبقات،  ج ،۸ .

– محمّد بن سعد کاتب واقدى، طبقات کبیر، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، نشر نو، ۱۳۶۹ش، ج ۲٫

– شیخ عباس قمى، منتهى الآمال، چاپخانه احمدى، ۱۳۶۸ش، ج ۱ و ۲٫

-مسعودى، ابوالحسن على بن حسین؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش، ج ۲٫

-موسوی گرمارودی ؛فرهنگ عاشورا ؛چاپ دوم ۱۳۸۶؛تهران ؛سازمان چاپ وانتشارات .-

– خوارزمی ؛مقتل الحسین ؛لبنان ؛انوارالهدی ؛۱۴۱۸ق.

-ابن جریر طبری ؛تاریخ طبری ؛ترجمه ابوالقاسم پاینده ؛تهران ؛اساطیر ؛۱۳۶۳؛ج ۷ .

-ابوریحان بیرونی ؛آثارالباقیه ؛ترجمه اکبرداناسرشت ؛تهران ؛ابن سینا ؛۱۳۵۶٫

-شیخ مفید ؛الامالی ؛ترجمه محمد باقرکمره ای ؛تهران ؛کتابفروشی اسلامیه ؛۱۳۸۰٫

-کلینی ؛اصول کافی ؛ترجمه سید جواد مصطفوی ؛تهران ؛نشر فرهنگ اهل البیت ع ؛ج ۲٫

–یعقوبی ؛تاریخ یعقوبی ؛ترجمه محمد ابراهیم آیتی ؛تهران ؛علمی وفرهنگی ؛۱۳۶۲؛ج ۲ .

–سید محسن امین ؛المجالس السنیه ؛بیروت ؛دارالمعارف ؛۱۳۶۸ه ق ج ۱٫

-نورالعین فی مشهد الحسین ع ؛ابواسحاق اسفراینی ؛ص ۸۴٫

-مسند امام رضا ع ؛ج ۲ ؛ص ۲۷٫

-شیخ صدوق , امالی.

-شیخ طوسی، اختیار معرفه ا لرجال، قم: آل البیت، ۴۰۱۴ ق، ج ،۲ .

-مجلسی ؛بحارالانوار ؛ج ۴۴ .

– محدّث نورى، لؤلؤ و مرجان، انتشارات فراهانى، چاپ دوم، بهار ۱۳۶۴ش.

-hلکلینی ,الکافی ,ج ۵,.

— ابن قولویه ؛کامل الزیارات ؛تهران ؛صدوق ؛۱۳۷۵؛ج۱؛ وج ۵ .

-ابوالفرج اصفهانی ؛الغانی ؛بیروت ؛دار احیاء التراث العربی ؛ج ۳۰٫

-.مرتضی مطهری ؛حماسه حسینی ؛تهران  ؛صدرا .

– جواهر ؛ج ۸٫

-خوارزمکی , مقتل الحسین ع؛ترجمه محمد باقر انصاری ؛قم ؛دارالکتب الاسلامیه .

-تاریخ یعقوبی ؛ترجمه محمد آیتی ؛تهران ؛علمی فرهنگی ؛۱۳۶۲؛ج۲٫

-شیخ صدوق ؛مقتل الحسین ع ؛مالی ؛ص۱۲۹٫

– بلاذری ؛فتوح البلدان .

– سید محسن امین ؛ المجالس السنیه ؛بیروت ؛دارالمعارف ؛ج ۱؛ص ۱۵۵٫

[۱]شیخ صدوق ؛امالی .

-احتجاج طبرسی ؛چاپ نجف .

-البدایه والنهایه ابن کثیر ؛ح .

-اعیان الشیعه ؛ج ۲؛.

– فیض الدموع ؛محمد ابراهیم نواب تهرانی ملقب به بدایع نگار ؛مقدمه وتصحیح اکبر ایرانی قمی ؛موسسه انتشارات هجرت

-شیخ طوسی، اختیار معرفه ا لرجال، قم: آل البیت، ۴۰۱۴ ق، ج ،۲.

-ابوالفرج اصفهانی ؛الاغانی ؛بیروت ؛داراحیاء التراث العربی .

– السیره النبویه ؛ابن هشام ؛ج ۶٫

-تهذیب الاحکام شیخ طوسی  دارالکتب الاسلامیه تهران چاپ چهارم ج ۸ .

– سید بن طاووس، اللهوف على قتلى الطفوف، ترجمه عبدالرحیم عقیقى بخشایشى، قم، دفتر نشر نوید اسلام، مهر ۱۳۷۸ش.

. –دایره المعارف تشیع ؛ج ۸؛.

-سید شرف الدین  ؛فلسفه شهادت وعزاداری حسین بن علی ع .

-شیخ مفید ؛الامالی ؛ترجمه محمد باقر کمره ای ؛تهران ؛کتابفروشی اسلامیه ؛۱۳۸۰؛ص۳۱۹٫

-مسعودی ؛مروج الذهب ؛ج ۲٫

-تاریخ ابن خلدون ؛ترجمه عبدالمحمد آیتی ؛تهران ؛موسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی ؛۱۳۶۲ ؛ج ۲٫

– زرین کوب ؛عبدالحسین ؛ تاریخ مردم ایران .

-ابن مسکویه راضى، تجارب الأمم، ترجمه علینقى منزوى، تهران، انتشارات توس، ۱۳۷۶ش، ج ۵،

[۱] دکترای تاریخ تشیع  وپژوهشگر مطالعات فرهنگی بین المللی .

[۲]دهخدا ؛علی اکبر ؛لغت نامه دهخدا ؛تهران ؛دانشگاه تهران ؛۱۳۶۴٫ذیل عزا وعزاداری.

[۳]ر.ک .آشنایی با علوم اسلامی ۳ ؛اصول فقه وفقه ؛مرتضی مطهری .مبادی اصول الفقه ؛عبدالهادی فضلی .

[۴]ر.ک. شاهنامه فردوسی ؛به کوشش سعید حمیدیان ؛مجلد اول ؛ج ۱؛ص ۳۰٫

[۵]همان ص ۱۰۵٫

[۶]همان جلد ۳ ؛ص ۲۵۱٫

[۷]چه آگه شد از مرگ فرزند شاه     زتیمارگیتی براوشد سیاه

   سپه سربه سر زاروگریان شدند    بر آن آتش سوگ بریان شدند   ج ۱ ص ۳۰   

[۸] همی سوخت باغ وهمی خست موی   همی ریخت اشک وهمی کند موی   ج ۲ ص ۱۰۵

[۹]به تن جامه خسوی کرد چاک     به سر بر پراکند تاریک خاک     ج ۳ ص ۲۵۱

[۱۰]خروشیدند پهلوانان به درد     کنان گوشت بازو برآن رادمرد     ج ۲ ۱۰۵

[۱۱]همه جامه کرده کبود وسیاه    همه خاک بر سر به جای کلاه     ج ۲ ص ۱۷۰

[۱۲]همی گفت کای کشته بر دست من    دلیرو ستوده به هر انجمن   مجلد اول  ج ۲ ص ۲۳۹

[۱۳]چو آگاه شد مادروخواهران   زدیوان برفتند با دختران

    برهنه سروپای پرگردوخاک   به تن بر همه جامه کردند چاک    مجلد سوم  ج ۶ ص ۳۱۶

[۱۴] به درویش داد ان همه خواسته   زروسیم واسپان آراسته    ج۲ ص ۲۶۱

[۱۵]ر.ک.صادق هدایت ؛فرهنگ عامه مردم ایران ؛گردآورنده ؛جهانگیر هدایت ؛تهران ؛چشمه ؛۱۳۷۸ ؛ تعزیه …..

[۱۶]یوسف‎/ ۸۵ – ۸۴.

[۱۷]وسائل الشیعه، ج ،۱۲ ص ،۹۰ ؛باب جواز الکسب النائمه الحقلابالباطل .

[۱۸]سیره الحلبیه ؛ج ۲ ص ۲۰۶٫

[۱۹] ابن هشام حمیری، عبدالملک ، سیره النبویه، ترجمه سید هاشم رسولى، انتشارات کتابفروشى اسلامیه، ج ۴، ص ۱۲۲٫سیره الحلبیه ؛ج ۲ ص۶۰٫

[۲۰] طبقات، ابن سعد، ج ،۸ ص ۲۸۲.

[۲۱]ر.ک. رجبی، حسین، پاسخ به شبهات عزاداری، ص ۶۱ – ۵

[۲۲] محمّد بن سعد کاتب واقدى، طبقات کبیر، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، نشر نو، ۱۳۶۹ش، ج ۲، ص ۱۶۲٫

[۲۳] ابن هشام حمیرى، پیشین، ج ۲، ص ۴۲۸٫

[۲۴]. شیخ عباس قمى، منتهى الآمال، چاپخانه احمدى، ۱۳۶۸ش، ج ۱ و ۲، ص ۲۱۱، ۲۲۰ و ۲۲۳٫

[۲۵]مسعودى، ابوالحسن على بن حسین؛ مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش، ج ۲، ص ۳٫

[۲۶]ابو مخنف (متوفی ۷۵ق )؛لوط بن یحیی بن سعیدبن مخنف کوفی ؛مقتل نویس معروف اسلام ؛مولف کتاب هایی چند از جمله مقتل الحسین ع که موضوع آن در باره حوادث عاشوراست وطبری در تاریخ خویش فراوان از او نقل کرده است .او از مورخان ومحدثان شیعه بود.کتاب او به مقتل ابی مخنف ؛بدست نیامده وآنچه اکنون به نام اوست برگرفته از کتب تاریخی است که از مقتل او نقل کرده اند .ر.ک. سید محمد صادق موسوی گرمارودی ؛فرهنگ عاشورا ؛چاپ دوم ۱۳۸۶؛تهران ؛سازمان چاپ وانتشارات ؛ص ۳۱٫

[۲۷]ر.ک. خوارزمی ؛مقتل الحسین ؛لبنان ؛انوارالهدی ؛۱۴۱۸ق؛ص ۴۳٫

[۲۸]ر.ک. ابن جریر طبری ؛تاریخ طبری ؛ترجمه ابوالقاسم پاینده ؛تهران ؛اساطیر ؛۱۳۶۳؛ج ۷ ؛ص ۳۰۶۵٫

[۲۹]ر.ک. تاریخ طبری  ج ۷؛ص ۳۰۷۴٫ابوریحان بیرونی ؛آثارالباقیه ؛ترجمه اکبرداناسرشت ؛تهران ؛ابن سینا ؛۱۳۵۶؛ص۴۵۵٫شیخ مفید ؛الامالی ؛ترجمه محمد باقرکمره ای ؛تهران ؛کتابفروشی اسلامیه ؛۱۳۸۰؛ص۳۱۹٫کلینی ؛اصول کافی ؛ترجمه سید جواد مصطفوی ؛تهران ؛نشر فرهنگ اهل البیت ع ؛ج ۲؛ص ۳۶۷٫

[۳۰]یعقوبی ؛تاریخ یعقوبی ؛ترجمه محمد ابراهیم آیتی ؛تهران ؛علمی وفرهنگی ؛۱۳۶۲؛ج ۲ ص ۲۰۳٫

[۳۱]سید محسن امین ؛المجالس السنیه ؛بیروت ؛دارالمعارف ؛۱۳۶۸ه ق ج ۱٫ص ۱۵۵٫

[۳۲]نورالعین فی مشهد الحسین ع ؛ابواسحاق اسفراینی ؛ص ۸۴٫

[۳۳]مسند امام رضا ع ؛ج ۲ ؛ص ۲۷٫

[۳۴]ر.ک. مسارالشیعه ؛ص ۴۳٫

[۳۵]. کامل الزیارات ؛ ج۱ باب ۱۰۸ ص ۳۴۰ ؛ج ۷ ؛باب ۷۱؛ص ۹۳٫

[۳۶]  ثواب الاعمال وعقاب الاعمال ؛ص ۱۲۰٫مقتل الحسین ع ؛تحقیق وترجمه ؛محمد صحتی سردرودی ؛ص۲۳۲٫

[۳۷]. وسائل الشیعه ؛ج۳۲؛باب ۳۱؛ص؛ ۴۰۲٫ج ۱۰ ؛ص ۳۹۴٫

[۳۸]. مناقب آل ابی طالب ؛ج ۴؛ص۱۱۵٫

[۳۹].ا لکامل فی التاریخ ؛ج ۴٫ص۸۸٫

[۴۰]مقاتل الطالبین ؛ص ۹۱٫

[۴۱]المنتخب ؛ج ۲؛ص۴۸۳٫

[۴۲]نصوص من تاریخ ابی مخنف ؛ج ۱؛ص۵۰۳ به بعد.

[۴۳]البدایه والنهایه ؛ج ۱۱؛ص ۲۵۹٫

[۴۴]تاریخنامه طبری ؛ج ۱ ؛ص۷۳۵٫

[۴۵]تاریخ النیاحه علی الامام الشهید الحسین بن علی ؛ج ۱؛ص۱۴۶٫

[۴۶]ترک زینت برای زنان.

[۴۷]قال ص :”لایحل لامرءه تومن بالله والیوم الاخر ان تحد علی میت فوق ثلاث لیلل الا علی الزواج اربعه اشهروعشرا “.ر.ک. الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ؛ج ۶؛ص۶۳٫

[۴۸]قال الباقر ع :یصنع للمیت ماتم ثلثه ایام من یوم مات “.ر.ک.المبسوط فی الفقه الامامیه ؛ج ۵؛ص۲۶۵٫

[۴۹]ر.ک.الروضه البهیه فی شرح المعه الدمشقیه ؛مستندالشیعه ؛المبسوط فی فقه الامامیه ؛اصول کافی ؛المدونه الکبری .

[۵۰]همانند روایات زیر  :

-قال السجاد علیه السلام :”انی لم اذکر مصرع بنی فاطمه الا خنقتنی لذلک عبره ” من هرگز شهادت فرزندان فاطمه علیهالسلام را به یادنیاوردم ؛مگر آنکه بخاطر آن ؛چشمانم اشکبار گشت . بحارالانوار ؛ج ۷۹؛ص ۱۰۲٫

-قال الصادق ع ؛”نیح علی الحسین بن علی سنته فی کل یوم ولیله وثلاث سنین من الیوم الذی اصیب فیه ”  یک سال تمام ؛هر شب وروز بر حسین بن علی علیه السلام نوحه خوانی شد و سه سال ؛در روز شهادتش سوگواری برپا گشت .بحارالانوار ؛ج ۷۹ ؛ص ۱۰۲

-قال الصادق ع :”نفس المهموم لظلمنا تسبیح وهمه لنا عباده “.[۵۰] “من ذکرنا عنده فقاضت عیناه حرم الله وجهه علی النار ” ؛نزد هر کس که از ما (مظلومیت ما )یاد شود وچشمانش پراز اشگ گردد ؛خداوند چهره اش را بر آتش دوزخ حرام می کند.امالی ؛شیخ مفید ؛ص ۳۳۸٫

-امام رضا ع :”یاابن شبیب ان کنت باکیا لشیئ فابک للحسین بن علی بن ابیطالب علیه السلام فانه ذبح کما یذبح الکبش ”  ای پسر شبیب اگر بر چیزی گریه می کنی ؛بر حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام گریه کن ؛چرا که اورا مانند گوسفند سربریدند.بحارالانوار ؛ج ۴۴؛ص ۲۸۲٫

[۵۱]جامع الاحادیث الشیعه ؛ج ۱۲ ؛ص ۷۶۵٫

[۵۲]کامل الزیارات ؛ج ۱؛ص۱۱۱٫

[۵۳] ر.ک .امالی ؛ص ۱۲۸٫

[۵۴]شیخ طوسی، اختیار معرفه ا لرجال، قم: آل البیت، ۴۰۱۴ ق، ج ،۲ ص ۵۷۴

[۵۵]بحارالانوار ؛ج ۴۴ ؛ص۲۸٫

[۵۶]ر.ک. محدّث نورى، لؤلؤ و مرجان، انتشارات فراهانى، چاپ دوم، بهار ۱۳۶۴ش، ص ۴٫

[۵۷]ابن قولیه  ؛کامل الزیارات ؛باب ۷۱  ص .۱۷۴٫

[۵۸]همانند بلاذری در انساب الاشراف ؛ج ۳ ص ۳۰۶٫طبری ؛تاریخ طبری (تاریخ الرسل والملوک )؛ج ۷؛ص۳۰۶۵٫ابن طیفور ؛بلاغات النساء ؛ص ۳۴٫ذهبی ؛سیراعلام النبلاء ؛ج ۳؛ص ۳۰۴٫اللهوف ؛ص ۱۹۲-۱۷۰ .احتجاج طبرسی ؛ص ۱۶۶٫

[۵۹]جملات منسوب  به حضرت زینب علیهاالسلام در روز عاشورا پس از شهادت امام حسین ع وهنگام عبور از کنار کشته برادر ؛خطاب به پیامبر اکرم ص .

[۶۰]سخنان امام سجاد ع ؛حضرت زینب ؛ام کلثوم در دربار اعبیدالله ابن زیاد و در جمع مردم کوفه .ر.ک. فیض الدموع ؛محمد ابراهیم نواب تهرانی ؛مقدمه وتصحیح اکبر ایرانی قمی ؛موسسه انتشارات هجرت ؛تهران ۱۳۷۴؛

[۶۱]ر.ک. خوارزمی ؛مقتل الحسین ع ؛لبنان ؛انوارالهدی ؛۱۴۱۸ق ؛ص ۴۳٫ابن جریر طبری ؛تاریخ طبری ؛ترجمه ابوالقاسم پاینده ؛تهران ؛ح ۷؛ صص ۳۰۶۵و۳۰۷۴٫ابن مخنف ؛مقتل الحسین ع ؛ترجمه محمد باقر انصاری ؛ص ۲۰۰٫

[۶۲]همان

[۶۳]هنگام بازگشت اهل بیت  به مدینه ؛بنا به دستور امام سجاد ع کاروان در نزدیکی شهر خیمه زده واقامت کوتاهی کردند وکاروان اسرا با حضور مردم مدینه به عزاداری پرداختند.ر.ک. غامدی ؛نصوص من تاریخ ابی مخنف ؛ج ۱؛ص۵۰۳ به بعد.فیض الدموع .

[۶۴]الکلینی ,الکافی ,ج ۵,ص۱۱۷٫

[۶۵]عن ابی عبدالله علیه السلام قال :”قال لی ابی یا جعفر؛اوقف لی من مالی کذا وکذا لنوادب تندبنی عشر سنین بمنی ایام منی “. ای جعفراز مال خودم فلان مقدار وقف نوحه خوانان کن که بمدت ده سال در منی در ایام حج بر من نوحه خوانی وسوگواری کنند.بحارالنوار ؛ج ۶۴؛ص۲۲۰[۶۵]

[۶۶]ابن قولیه ؛کامل الزیارات ؛ج ۷باب ۷۱؛ص۹۳٫

[۶۷]ر.ک. ابن قولویه ؛کامل الزیارات ؛تهران ؛صدوق ؛۱۳۷۵؛ج۱؛ص۱۱۱و ج ۵ ص ۱۲۳٫ابوالفرج اصفهانی ؛الغانی ؛بیروت ؛دار احیاء التراث العربی ؛ج ۳۰؛ص۱۴۳٫۳

[۶۸]به نقل از :.مرتضی مطهری ؛حماسه حسینی ؛تهران تهران ؛صدرا ؛۱۳۶۵؛ج۳ ص۹۲

[۶۹]کامل الزیارات ؛ص ۱۷۵٫

[۷۰]المحدث النوری ؛مستدرک الوسائل ؛ج ۱۰؛ص ۳۸۶٫

[۷۱]سپاهش همه جامه کرده سیاه     نوان گشته شاه وغریوان سپاه

[۷۲]در خانه ها را سیه کردپاک      زکاخ وزایوان برآوردخاک

[۷۳]همه جامه کرده کبودوسیاه      همه خاک برسر به جای کلاه 

[۷۴]ر.ک  شاهنامه فردوسی ج ۱ ص ۱۲۴٫ج۳ ص۱۷۰ج.۱ص۲۶۱٫

[۷۵]برخی کراهت لباس مشکی را از آنرو دانسته اند که چون لباس مشکی شعار بنی عباس بود ولذانهی آن از باب تلبس به لباس ظلمه و تشبه به آنها بوده است .ر.ک .یادداشت هایی در زمینه فرهنگ وتاریخ ؛صص ۲۷۳-۲۷۲

[۷۶]ر.ک. جواهر ؛ج ۸٫ص ۲۳۵٫ وسایل ؛ج ۳؛ص ۲۸۰؛باب کراهه الصلوه فی القلنسوه .

[۷۷]شرح نهج البلاغه لابن ابی الحدید ؛ج ۴؛ص ۸

[۷۸]شرح نهج البلاغه ؛ج ۱۶؛ص۲۲ .

[۷۹]مقتل الحسین ع؛ترجمه محمد باقر انصاری ؛قم ؛دارالکتب الاسلامیه ؛ص ۲۰۰٫تاریخ طبری ؛ج ۷؛ص ۳۰۷۴٫

[۸۰]مقتل ابی مخنف ؛ص۳۱۷

[۸۱]تاریخ یعقوبی ؛ترجمه محمد آیتی ؛تهران ؛علمی فرهنگی ؛۱۳۶۲؛ج۲؛ص ۲۰۳٫

[۸۲]خوارزمی ؛مقتل الحسین ؛لبنان ؛انوارالهدی ؛۱۴۱۸ق ؛ص۴۳٫

[۸۳]ابن جریر طبری ؛تاریخ طبری ؛ترجمه ابوالقاسم پاینده ؛تهران اساطیر؛۱۳۶۳؛ج ۷ص ۳۰

[۸۴]الهوف ؛صص ۹۶و۳۶٫

[۸۵]کامل الزیارات ؛باب ۷۱ثواب من زارالحسین ع ؛ص ۱۷۴٫

[۸۶]شیخ صدوق ؛مقتل الحسین ع ؛ص ۱۷۸٫امالی ؛ص۱۲۹٫

[۸۷]ر.ک. بلاذری ؛ح ۵؛ص ۲۰٫طبری ؛ج ۲؛ص ۵۴۶٫

[۸۸]ابن قولویه قمی ؛کامل الزیارات ؛ج ۱؛ص ۱۱۱٫

[۸۹]ر.ک. سید محسن امین ؛ المجالس السنیه ؛بیروت ؛دارالمعارف ؛ج ۱؛ص ۱۵۵٫

[۹۰]شیخ صدوق ؛امالی ؛۳۲۱٫مجلسی ؛بحارالانوار ؛ج ۴۴؛ص ۲۸۳٫

[۹۱]بحارالانوار ؛ج ۹۰ ؛ص ۳۴۴٫

[۹۲]مسند امام رضا ع ؛ج ۲؛ص ۲۷٫

[۹۳]ر.ک.اللهوف ؛ص ۲۰۰٫

[۹۴]همان صص ۱۹۰-۱۹۲ .احتجاج طبرسی ؛چاپ نجف ؛ص ۱۶۶٫؛تاریخ طبری ؛ح ۴؛ص ۲۶۵٫البدایه والنهایه ابن کثیر ؛ح ۸؛ص ۱۹۵٫؛اعیان الشیعه ؛ج ۲؛ص ۴۴۶٫

[۹۵]اللهوف ؛ص ۱۹۸

[۹۶]ر.ک. فیض الدموع ؛محمد ابراهیم نواب تهرانی ملقب به بدایع نگار ؛مقدمه وتصحیح اکبر ایرانی قمی ؛موسسه انتشارات هجرت ؛۱۳۷۴صص۲۱۸-۲۱۹٫

[۹۷]ر.ک.اللهوف ؛ص ۲۰۰٫

[۹۸]ر.ک. سیدابن طاووس ؛اللهوف فی قتلی الطفوف ؛صص ۸۸-۸۷٫ابی مخنف ؛نصوص من تاریخ ابی مخنف ؛ج ا؛ ص ۵۰۰٫

[۹۹]ای اهل مدینه دیگر در این شهر اقامت نکنید ؛حسین به قتل رسید واز این رو سیلاب اشکم روان است ؛بدن وی در کربلا به خون آغشته است ؛وسر مقدسش بر سر نیزه در شهر گردانده می شود.

[۱۰۰]ابن قولویه قمی ,کامل الزیارات ,ج۱,ص۱۱۱٫امینی ,العدیر فی الکتاب واللغه والادب ,ج۲,ص۲۰۲٫

[۱۰۱]همان

[۱۰۲]شیخ طوسی، اختیار معرفه ا لرجال، قم: آل البیت، ۴۰۱۴ ق، ج ،۲ ص ۵۷۴.

[۱۰۳]ابوالفرج اصفهانی ؛الاغانی ؛بیروت ؛داراحیاء التراث العربی ؛ج ۳۰؛ص۱۴۳٫

[۱۰۴]بحارالنوار ج ۴۴ ص ۲۸۲

[۱۰۵]بحارالانوار ؛ج ۸۹؛ص۸٫

[۱۰۶]ر.ک. السیره النبویه ؛ابن هشام ؛ج ۶؛ض ۷۵٫انساب الاشراف ؛البلاذری ؛ج ۱؛ص ۲۴۳٫تاریخ الامم والملوک ح ۲؛ص۲۳۳٫٫

[۱۰۷]ر.ک.خوارزمی ؛مقتل الحسین ع ؛لبنان ؛انوارالهدی ؛ص ۴۳٫مسعودی ؛مروج الذهب ؛ترجمه ابوالقاسم پاینده ؛تهران ؛علمی فرهنگی ؛ج ۲ ص ۶۶٫

[۱۰۸]تهذیب الاحکام شیخ طوسی  دارالکتب الاسلامیه تهران چاپ چهارم ج ۸ ص۳۳۵٫بحارالانوار علامه مجلسی  موسسه الوفا ح ۸۲ ص۱۰۶٫

[۱۰۹]– سید بن طاووس، اللهوف على قتلى الطفوف، ترجمه عبدالرحیم عقیقى بخشایشى، قم، دفتر نشر نوید اسلام، مهر ۱۳۷۸ش، ص ۱۷۹، ۱۸۶ و ۱۸۷٫

[۱۱۰]طریحی ؛المنتخب ؛ج ۲؛ص۴۸۳٫

[۱۱۱]بحارالانوار ؛ج ۴۵؛ص۳۱۳٫

[۱۱۲]امالی ؛شیخ مفید ؛ص۸۳۳٫

[۱۱۳]لهوف ؛ص۶۳ و ۶۹٫

[۱۱۴]ر.ک. به مقالات اینجانب در خصوص سنت های محرم در آسیای جنوب شرفی ؛که در سایت پایگاه نور قابل مشاهده می باشد.

[۱۱۵]المحدث نوری ؛مستدرک الوسائل ؛ج ۱۰؛ص۳۱۶٫

[۱۱۶]الحرالعاملی ؛وسائل الشیعه ؛ج ۱۴؛ص ۵۰۴٫

[۱۱۷]ر.ک.طبری ,تاریخ طبری ,ج۷,ص۳۰۸۱٫بلاذری ,انساب الاشراف ,ج۳,ص۲۲۱٫مسعودی ,مروج االذهب ومعادن الجواهر ,ج۳,ص۷۸٫

[۱۱۸]قال الرضا ع :”من کان یوم عاشورا یوم مصیبته وحزنه وبکائه جعل الله عزوجل یوم القیامه یوم فرحه وسروره “.بحارالانوار ؛ج ۴۴ ؛ص ۲۸۴٫

[۱۱۹]ر.ک کامل الزیارات .بحارالانوار ,چ ۴۴,امالی صدوق .وسائل الشیعه .

[۱۲۰]وسائل الشیعه ,ج ۳,ص۲۳۸٫نفس المهموم ,ص۴۷۳٫

[۱۲۱]التهذیب الطوسی ؛ج ۲؛ص ۱۰۸٫من لایحضره الفقیه ؛ص۳۶؛

[۱۲۲]کافی ؛ج ۴؛ص ۵۸۲٫کامل الزیارات ؛ص ۲۲۸٫وسائل الشیعه ؛ج ۱۶؛ص۴۱۲٫

[۱۲۳]وسائل الشیعه ؛ج۱۳؛ص۲۳۸٫

[۱۲۴]دایره المعارف تشیع ؛ج ۸؛ص ۵۶۴٫

[۱۲۵]ر.ک.شیخ فخرالدین طریحی ,مجمع البحرین ,ج۳,ص۳۱۹٫راغب  اصفهانی ,مفردات ,ص۳۸۶٫

[۱۲۶]ج۱ ,ص۵۳۱٫

[۱۲۷]ابن قولویه ,کامل الزیارات ,ص ۱۲۲٫

[۱۲۸]ابن قولویه ,کامل الزیارات ,ص۱۳۷٫

[۱۲۹]ر.ک. میزا حسین نوری ,مستدرک الوسائل ,,ج۱۰,ص۱۸۳

[۱۳۰]ر.ک. وسائل الشیعه ج۲ ؛ص ۳۲۰٫کامل الزیارات ؛ص۱۴۷

[۱۳۱]ابن قولویه قمی ؛کامل الزیارات ؛ص۳۲۵ باب ۱۰۸٫

[۱۳۲]ابن‌قولویه، کامل‌الزیارات، ص۵۳۹ ـ ۵۳۸

[۱۳۳]تاریخ  طبری ,ج ۷,ص۳۲۲۵٫

[۱۳۴]صاحب مستدرک الوسائل  روایتی را نقل می کند : “صاحب المصیبه  ..یستحب ان یمشی حافیا حاسرا مکشوف الراس “[۱۳۴] صاحب مصیبت مستحب است که پابرهنه وسربرهنه وسر باز باشد. ح ۲ ؛ص ۱۱۰٫

[۱۳۵]ر.ک. کامل الزیارات ,ج۱,,ص ۱۰۷٫معالی السبطین ,ج۲,ص۲۰۰٫

[۱۳۶]ر.ک. بحارالانوار ,ج۹۰ ,ص۳۴۴٫امالی شسخ صدوق ,ص ۱۴۲,مچلس ۱۹٫

[۱۳۷]بحارالانوار ؛ج۷۴؛باب التراحم والتعاطف ؛ح ۳و۷٫

[۱۳۸]همان ؛حدیث ۵

[۱۳۹] ر.ک. وسائل الشیعه، ج ،۱۲ ص ،۹۰ ؛باب جواز الکسب النائمه الحقلابالباطل .

[۱۴۰]بحارالانوار,ج۲۲ ,ص۷۵۱٫

[۱۴۱]جمعه /۲

[۱۴۲]حماسه حسینی ؛تهران  ؛صر؛ج ۲ ؛ص ۵۸-۶۰٫

[۱۴۳]حماسه حسینی ؛تهران  ؛ج ۲ ؛ص ۵۸-۶۰٫

[۱۴۴]همان  ؛جلد اول ؛ص ۱۶٫

[۱۴۵]“کد کیدک واسع سعیک ؛ناصب جهدک .فوالله لاتمحو ذکرنا ولاتمت وحینا “.ر.ک  بحارالانوار ؛ج ۴۵؛ص۱۳۵٫

[۱۴۶]حماسه حسینی ؛جلد اول ؛انتشارات صدرا ؛چاپ هشتادودوم ؛۱۳۹۳ صص ۱۸-۲۱٫

[۱۴۷]ر.ک. تشیع در مسیر تاریخ ؛دکتر سید حسین محمد جعفری ؛ترجمه آیت اللهی ؛دفتر نشر فرهنگ اسلامی ؛۱۳۹۲؛صص۲۷۵-۲۶۰٫

[۱۴۸]ر.ک. ابن اثیر فی التاریخ ح ۴ صص ۱۵۸-۱۸۶٫اخطب خوارزمی  مقتل الحسین  ح ۲ ص۲۰۲٫

[۱۴۹]به نقل از تاریخ الاسلام ؛ج ۱؛ص ۴۰۱  .اقتدا به محمد نگرش نو به اسلام  در جهان معاصر  کارل ارنست  ترجمه قاسم کاکایی

[۱۵۰]همان صص ۴۱-۴۲٫

[۱۵۱]حماسه حسینی ؛جلد اول ؛انتشارات صدرا ؛چاپ هشتادودوم ؛۱۳۹۳ صص ۴۶-۴۸٫

[۱۵۲]سید شرف الدین  ؛فلسفه شهادت وعزاداری حسین بن علی ع ص ۷٫

[۱۵۳]حماسه حسین  جلد دوم ,چاپ شصت وچهارم ص ۲۱۴

[۱۵۴]شیخ مفید ؛الامالی ؛ترجمه محمد باقر کمره ای ؛تهران ؛کتابفروشی اسلامیه ؛۱۳۸۰؛ص۳۱۹٫

[۱۵۵]مسعودی ؛مروج الذهب ؛ج ۲؛ص ۸۹٫

[۱۵۶]تاریخ ابن خلدون ؛ترجمه عبدالمحمد آیتی ؛تهران ؛موسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی ؛۱۳۶۲ ؛ج ۲؛صر ۴۳٫

[۱۵۷]به نقل از مرتضی مطهری ؛حماسه حسینی ؛تهران ؛صدرا ؛۱۳۵؛ح ۳؛ص ۹۲٫

[۱۵۸]ر.ک. مسعودی ؛مروج الذهب ؛ج ۲؛ص ۷۳۴٫ ابن خلدون ؛تاریخ ابن خلدون ؛ج ۲ ؛ص ۶۵۸٫

[۱۵۹]ر.ک. آل بویه ؛علی اصغر فقیهی ؛.مقاله آل بویه ؛دائره المعارف بزرگ اسلامی .

[۱۶۰]ر.ک. زرین کوب ؛عبدالحسین ؛ تاریخ مردم ایران ؛ صص۴۷۸-۴۷۹٫مقاله آل بویه ؛دائره المعارف اسلامی .

[۱۶۱]همان

[۱۶۲]تاریخ ابن خلدون ؛ج ۲؛ص۶۵۸٫

[۱۶۳]البدایه والنهایه ؛لبنان ؛مکتبه المعارف ؛۱۴۰۸ ه.ق ج ۸ ؛ص ۲۰۲٫

[۱۶۴]مراه الجنان ؛ حیدرآباد دکن ؛۱۳۵۸ ه .ق  ؛ص ۱۸۳٫

[۱۶۵]تاریخ طبری ؛ج ۱۱؛ص ۳۹۷٫

[۱۶۶]ابن مسکویه راضى، تجارب الأمم، ترجمه علینقى منزوى، تهران، انتشارات توس، ۱۳۷۶ش، ج ۵، ص ۴۲۶؛ ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، سنه ۳۲۳، ج ۱۴، ص ۳۳٫

[۱۶۷]البدایه والنهایه ؛لبنان ؛مکتبه المعارف ؛۱۴۰۸ ه.ق ؛ج ۸؛ص ۲۰۲٫

[۱۶۸]تاریخ کامل ؛ج ۱۲؛ص۵۱۲۸٫

[۱۶۹]ر.ک.مرعشی ؛تاریخ گیلان ودیلمستان ؛ص۲۲۳٫زرین کوب ؛تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا آل بویه ؛فصل ۶٫

[۱۷۰]ر.ک. احمدی بیرجندی ؛جلوه های ولایت در شعر فارسی ؛.

[۱۷۱]ر.ک. مسکویه  رازی ؛تجارب الامم ؛ج ۵؛ص ۳۲۲٫ موسوی ؛زندگی سیاسی وفرهنگی شیعیان در بغداد عباسیان ؛از عصر غیبت تا سلطه سلجوقیان .

[۱۷۲]ر.ک. ابن اثیر ؛تاریخ کامل ؛ ج ۱۲٫ابوعلی مسکویه ؛تحارب الامم ؛ترجمه  محمد فضائلی ؛ج ۶٫

[۱۷۳]در زمانی که حکومت بغداد در دست باریک بی کرناک –حاکم آق قویلونویی – قرار داشت ؛شاه اسماعیل در سال ۹۱۴ق نبرد سختی را با او شروع کرد وتوانست سراسر بین النهرین را بتصرف درآورد ومذهب شیعه را در عراق رسمی کند.ر.ک. ایران در زمان شاه اسماعیل وشاه طهماسب صفوی ؛به کوشش غلامرضا طباطبایی .میزا بیگ جنابدی ؛روضه الصفویه ؛به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد.

[۱۷۴]ر.ک. اسکندربیگ منشی ؛تاریخ عالم آرای عباسی ؛تصحیح دکتر محمد اسماعیل رضوانی ؛تهران ؛دنیای کتاب .

[۱۷۵]زدن سنگ بر سنگ همراه با فریاد یاحسین یا حسین  که عمدتا در اصفهان رواج داشت .

[۱۷۶]ر.ک. حیدری ؛اصغر ؛تاریخ وجلوه های عزاداری امام حسین ع در ایران ؛موسسه مطالعات تاریخ اسلام ؛تهران ۱۳۹۱٫

[۱۷۷]تالیف ملاحسین واعظ کاشفی متولد نیمه اول قرن نهم هجری ؛که در آن بشرح وقایع وحوادث کربلا پرداخته است .

[۱۷۸]ر.ک. احمدی بیرجندی ؛جلوه های ولایت در شعر فارسی.

[۱۷۹]ر.ک مقاله سنت های محرم در آسیای جنوب شرقی  ,ظغر اقبال  .سلسله مقالات محرم در اندونزی ؛تایلند ؛برمه وفیلبیپین ,محمد علی   ربانی ؛منتشره در کیهان فرهنگی ومجله چشم انداز فرهنگی ؛شماره ۲۱,اسقند ۸۴٫

[۱۸۰] ر.ک مقاله سنت های محرم در آسیای جنوب شرقی  ,ظغر اقبال  .سلسله مقالات محرم در اندونزی ؛تایلند ؛برمه وفیلبیپین ,محمد علی   ربانی ؛منتشره در کیهان فرهنگی ومجله چشم انداز فرهنگی ؛شماره ۲۱,اسقند ۸۴٫مقاله  خاورشناسان وکارکردهای فرهنگی اجتماعی عزاداری محرم برای شیعیان هند ,  محمد علی ربانی ,مفاله در دست چاپ در قصلنامه شیعه شناسی.

[۱۸۱]قیام عاشورا در کلام وپیام امام خمینی ،موسسه تنظیم ونشرآثار امام خمینی ،چاپ اول ۱۳۷۳٫

[۱۸۲]Social  Visibilite

[۱۸۳]recocnaitionce

[۱۸۴]تشیع در هند ؛ص ۱۹۴٫

[۱۸۵]حماسه حسینی  جلد دو, چاپ شصت وچهارم ص ۲۱۴

[۱۸۶] David  Pinault

[۱۸۷]Shi’ism in South Asia” ,The Muslim World 87 (1997) 235-5.

[۱۸۸]همان صص۸۳

[۱۸۹]Strothman

[۱۹۰] The Shiites: Ritual and Popular Piety in a Muslim Community. New York: St. Martin’s Press, 199

[۱۹۱]  Justin  Jones

[۱۹۲]Shia Islam in Colonial India.Cambridge University Press 2011 ,pp124.

[۱۹۳] Jone Norman Holister

[۱۹۴]تشیع در هند ؛ص ۱۹۴٫

[۱۹۵]ر.ک. کتاب فرهنگ عاشورا  ص ۴۵۸٫

[۱۹۶]تشیع در هند ؛ص ۲۰۱٫

[۱۹۷]همان  ص ۲۰۳٫

[۱۹۸] Arnolddor

[۱۹۹]به نقل از شیعه در هند ؛جان نورمن هالیستر ؛ ص ۳۳۰٫

[۲۰۰]تشیع در جنوب آسیا  ؛ ص۱۰٫

[۲۰۱] Justin  Jones . Shia Islam in Colonia India ;Religion ,Community and Sectarianism,Cambridge Studies in India History and Sociaty   .  

[۲۰۲] استاد بخش مطالعات هنرهای نمایشی واجرایی دانشگاه نیورک .

[۲۰۳]محرم ؛اجرای تصنیف یک نبرد ؛مجله چشم انداز فرهنگی شماره ۲۱ اسفند ۸۴٫

[۲۰۴]تحریفات عاشورا ؛صص ۸۲-۸۳

[۲۰۵]همان ص ۲۳ .

[۲۰۶]کشف الاسرار ؛ص۱۴۱٫

[۲۰۷] همانند کراهت شیاه پوشی ,شعرخوانی ؛برپایی عزاداری بیش از سه روز برای میت ؛لطمه زدن بخود ,خوردن خاک …