فلسفه؛ تأویل وحی الهی/ فلاسفه مسلمان با الهام از معارف قرآنی راه‌حل‌های جدید ارائه کردند
آیت الحق سید سلمان صفوی دروس حوزوی را تا مرحله اجتهاد تلمذ نمود. سپس دوره لیسانس و فوق لیسانس را در تهران در فلسفه محض طی نمود، سال ۱۳۷۵ عازم بریتانیا شد و از دانشگاه لندن دکترای فلسفه دین و فوق دکترای فلسفه هنر اخذ نمود. ایشان بنیان گذار درس شیعه شناسی در سواس – دانشگاه لندن است. دکتر صفوی کاشف ساختار مثنوی معنوی جلال الدین محمد مولوی پس از هفتصد سال است. کتاب “The Structure of Rumi’s Mathnawi” «ساختار معنایی مثنوی معنوی» در سال ۱۳۸۷ برنده جایزه جهانی کتاب شد. تا کنون ده کتاب به زبان انگلیسی در بریتانیا و آمریکا و چهارده کتاب به فارسی در ایران در حوزه مطالعات فلسفی، عرفانی و روابط بین الملل از تألیفات دکتر صفوی منتشر شده است. برخی آثار ایشان به زبان های عربی، روسی، آلبانیایی و اندونزیایی ترجمه شده است. جدیدترین کتاب ایشان «فقه الله اکبر»(ایران،۱۳۹۶) به زبان فارسی و کتاب «موسیقی و عرفان» (لندن، ۲۰۱۸) به زبان انگلیسی است. ایشان عضو کنگره جهانی فیلسوفان اسکولاستیک ایتالیا و پرتقال و چهره برجسته فلسفه و عرفان اسلامی در غرب و متخصص روابط بین الملل است. دکتر صفوی از سال ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۳ معاون آموزش و پژوهشی نمایندگی رهبری (مرکز اسلامی انگلیس) در بریتانیا بوده و از سال ۲۰۰۳ رئیس آکادمی مطالعات ایرانی لندن و از سال ۲۰۱۰ رئیس مرکز بین المللی مطالعات صلح است. دکتر سید سلمان صفوی به اتفاق آیت الله سید محمد خامنه ای و آیت الله محسن اراکی در سال ۲۰۰۰ مجله بین المللی ترانسندنت فیلوسوفی را به سردبیری ایشان در لندن بنیان نهادند. دکتر صفوی سرپرست علمی و سر ویراستار «دانشنامه معاصرقرآن کریم» است که در سال ۱۳۹۶ در لندن و ایران منتشر شد. حوزه فعالیت های علمی دکتر صفوی «فلسفه و عرفان اسلامی»، «مطالعات قرآنی» و «روابط بین الملل» است.
- ایکنا: شایع است که نهضت ترجمه و خصوصاً ترجمه های فلسفی در دوران حکومت مأمون عباسی برای مقابله با علم ائمه(علیهم السلام) انجام گرفته است. نظر شما در این مورد چیست؟
این ادعا مبنای مستند ندارد و تحلیلی از مناسبات فرهنگی دوره اوج خلافت عباسی است. مسلماً تحلیل با واقعیت متفاوت است. مثلا دکتر ولایتی معتقد است: «بیشتر مطالب ترجمه شده در عهد بنى‌امیه، اسناد ادارى، دیوانى، سیاسى و بازرگانى بود که به اقتضا و ضرورت ارتباط بین حکام جدید و اتباع غیرعرب‌زبان ترجمه شد. نخستین آثار علوم یونانى، از جمله کتاب هاى اصول هندسه نوشته اقلیدس و مجسطى، نوشته بطلمیوس و نیز آثارى در پزشکى از زبان هندى و کلیله ودمنه از فارسی در دوره هارون الرشید به عربى ترجمه شد. در دوره مامون آثار فلسفى متعددى به عربى ترجمه شد. پس از مأمون و در دوره متوکل عباسى (حک: ۲۴۷-/ ۲۳۲ ق) کار ترجمه همچنان ادامه داشت. از جمله حنین بن اسحاق همچنان در دوره متوکل به کار ترجمه اشتغال داشت؛ اما انتقال مرکز حکومت اسلامى از بغداد به سامرا در دوره معتصم (حک: ۲۲۷-/ ۲۱۸ ق) باعث تغییراتى در چگونگى ترجمه آثار مختلف به عربى شد. مهم‌ترین علت این تغییر کاسته شدن اهمیت بیت‌الحکمه، مهم‌ترین نهاد علمى این دوره بود.»[۱] با این حال بر فرض وجود چنین انگیزه ای؛ این حرکت جواب عکس داد، زیرا اکثر فلاسفه مسلمان با نظریه سازی براهین متافیزیکی امام علی(ع) در نهج البلاغه و تعالیم توحیدی امام جعفرصادق و امام رضا(علیهم السلام) در چارچوب نظام عقلی فلسفی، آنها را با روش استدلال عقلی در فُرمَت جدیدی به جامعه نخبگان فرهنگی معرفی کردند. چارچوب اولیه فلسفه اسلامی از فلسفه ایرانی، هندی و یونانی اخذ شده، نظیر این که «فلسفه اُولی» به معنای «شناخت واحد حقیقی» است. هر چیز معلول واقعیتی قبل از خود و علت واقعیتی پس از خود است و علت صِرف همان واحد حقیقی است. جهان صادر و مخلوق بلا واسطه نخستین علت است و به همین دلیل وابسته و مرتبط به آن واحد حقیقی است، اما در عین حال به خاطر محدود بودن زمان و مکان، از او متمایز است. هر واقعیتی پنج امر قابل حمل دارد: جنس، نوع، فصل، عرض خاص و عرض عام. اَنحاء هستی به وسیله مقولات توضیح داده می‌شود. جهان؛ حادث‌ِ زمانی است و پس از آن که نبوده، پای به عرصه هستی نهاده است.
با ترجمه آثار فلسفه یونانی به زبان عربی زمینه ای برای آشکارشدن تناقضات و تعارضات قضایای فلسفه یونانی به وجود آمد و ابتکارات فیلسوفان مسلمان در رفع این تناقضات، موجب شکوفایی هر چه بیشتر فلسفه شد. فلسفه اسلامی علاوه بر آن که چارچوب اولیه فلسفه یونانی نظیر اصل علیت را تکامل بخشید و غنی کرد؛ دهها مسئله و قواعد جدید فلسفی را کشف و ارائه کرد، نظیر حرکت جوهری، وجود ذهنی، ادراکات اعتباری، برهان صدیقین، برهان امکان فقری، حدوث و قِدَم زمانی عالم و علم خداوند به جزئیات و مواردی از این قبیل، عرضه تفکیک ها و تقسیمات جدید برای تحلیل دقیق تر مسائل فلسفی نظیر تقسیم وجود به رابط و مستقل وَ جدا کردن حمل اوَّلی ذاتی از حمل شایع صناعی و حمل حقیقه از حمل رقیقه و سبق بالحق از سبق بالحقیقه، برهانی کردن برخی مسائل که در کتب پیشینیان مطرح بوده و بر آن برهان اقامه نشده و یا افزودن برهان یا براهین جدید بر براهین پیشینیان. کمیَّت موضوعات فلسفه اسلامی بیش از سـه برابر مطالبی است که از فلسفه یونانی به ارث رسیده است، چنان که علامه طباطبایی (ره) می فرمایند: «مسائل فلسفه یونانی هفتصد عنوان بوده، در حالیی که فیلسوفان مسلمان بیش از دو هزار مسأله جدید طرح کرده اند».
- ایکنا:اندیشمندان خصوصاً فیلسوفان مسلمان چگونه با اختلافات و چالش های قرآن و علوم خصوصاً فلسفه غرب برخورد کردند و چه راه حلی اتخاذ کردند؟
فلاسفه مسلمان با الهام از معارف قرآنی در دو مقطع مهم تاریخ اندیشه، با تفکر غربی وارد تعامل و چالش شدند و راه حل های جدید ارائه کردند. نخستین مقطع؛ برخورد با فلسفه یونانی است که قهرمانان نواندیش فلسفی ما فارابی، ابن سینا، سهروردی و صدرالمتألهین هستند. برای مثال در«برهان امکان فقری» حکمت صدرالمتألهین؛ همه موجودات امکانی نسبت به واجب الوجود عین فقـر و ربطِ محض اند. بنابراین همه مخلوقات چیزی جز وجودهای رابط نیستند و تنها موجود مستقل و فی نفسه، واجب الوجود است که خدای یگانه است. چنین برهان عمیقی سابقه ای در فلسفه یونانی ندارد و از براهین قرانی اخذ شده است. مرحوم پروفسور جواد فلاطوری در رساله فوق دکترای خود در دانشگاه کلن آلمان در سال ۱۹۷۳ تحت عنوان «تحول بنیادی فلسفه یونانی در شیوه اندیشه اسلامی» اثبات کرد که جهان بینی یونانی و قرآنی از اساس با همدیگر متفاوت اند. وی برای نشان دادن تفاوت این دو جهان بینی از شیوه تحلیل زبانی استفاده کرد و تکیه اصلی او بر تفاوت بنیادین «زمان نگری قرآنی» با «زمان نگری یونانی» بود. برخلاف «زمان‌نگری یونانی» که بر شالوده زمانی سامان بخش، بی آغاز و بی انجام شکل گرفته که آنات آن با همدیگر نسبت تقدم و تأخر دارند و رویدادها و پدیده های درون آن همچون حلقه های زنجیری به هم پیوسته اند، به گونه ای که نمی توان آنها را به دلخواه جابجا کرد؛ «زمان نگری قرآنی» همچون ظرفی است که ویژگی مکان گونگی دارد و حوادث درون آن به به اراده الهی جابجا می شوند. بر مبنای این زمان نگری؛ همه مقولات فلسفه یونانی که در فلسفه اسلامی آمده، به ویژه علت و معلول؛ شکل ویژه ای به خود می گیرند که با صورت یونانی آنها بسی متفاوت است.
مقطع دوم؛ برخورد با فلسفه مدرن غربی است که قهرمانان آن علامه طباطبایی، علامه جعفری و پرفسور نصر هستند. نخستین مواجهه فلسفه اسلامی با فلسفه جدید غرب؛ مواجهه با فلسفه ماتریالیستی و مارکسیستی بود که به تألیف کتاب های «اصول فلسفه و روش رئالیسم»، «بدایه الحکمه» و «نهایه الحکمه» توسط علامه طباطبایی با روش عقلی و استدلالی انجامید. رشد مباحث شناخت شناسی در فلسفه اسلامی در دوره معاصر حاصل تلاش فیلسوفان مسلمان نظیر شهید مطهری و دکتر مهدی حائری یزدی مؤلف کتب «هرم هستی»، «علم کلی»، «کاوش های عقل نظری» و «کاوش های عقل عملی» در مقابل تعالیم مارکسیستی، تحلیلی و التقاطی است. پروفسور نصر نیز با انتشار کتب متعدد به زبان انگلیسی در آمریکا در نقد فلسفه مدرن غربی و تأکید بر سنت و حکمت خالده نقش مهمی در دفاع از معارف عقلی قرآن کریم و اهل بیت(علیهم السلام) ایفا کرده، نظیر کتاب های: «نظر متفکران اسلامی در باره طیبعت»، «حقیقت و امر قدسی»، «قلب اسلام»، «جوان مسلمان و دنیای متجدد»، «آرمان ها و واقعیت اسلام»، «باغ معرفت» و «فلسفه در سرزمین نبوت: فلسفه اسلامی از آغاز تا امروز».
اینجانب به تفصیل اختلافات مبنایی در مسائل خدا شناسی، ادراک، علیت و نفس در فلسفه اسلامی و یونانی و فلسفه دکارت را در کتاب های «مقایسه واجب الوجود از دیدگاه صدرالمتألهین و ارسطو»، «ادراک از دیدگاه ملاصدرا»، «علیت از دیدگاه ملاصدرا»، «نفس از دیدگاه ملاصدرا»، «مطالعات مقایسه ای بین فلسفه اسلامی و غربی» و «فلسفه و زندگی ملاصدرا» که به زبان انگلیسی درغرب منتشر شده، تیین کرده ام. کتب ذیل در سایت آمازون قابل ملاحظه اند:
“Perception According to Mulla Sadra” . “Mulla Sadra & Comparative Philosophy on Causation” .“ A Comparative Study On Islamic and Western Philosophy”.
“Soul from the Perspective of Mulla Sadra’s Philosophy”.
“The Philosophy and Life of Mulla Sadra”.
- ایکنا: فیلسوفان و اندیشمندان اسلامی چه اعتباری برای وحی و قرآن قائل بودند و هدفشان از برقراری ارتباط بین عقل و وحی (فلسفه و قرآن) چه بوده است؟
فیلسوفان الهی معتقدند خدا «حکیم کل» است و حضرت آدم نبی الله؛ نخستین حکیم است. ما نبوت را منشاء و سرآغاز حکمت و فلسفه می دانیم. فیلسوفان مسلمان، وحی الهی و قرآن را از منابع مهم معرفت وَ منبع اصلی حقیقت و صادر از حق می دانند. فلسفه؛ تأویل وحی الهی و جهان است. فلسفه در پی کشف حقیقت است و از آن جهت که قرآن کریم، کتاب حق و صادر از حضرت حق است؛ لذا فلسفه با تعالیم معرفتی کلام الله رابطه عمیق دارد. فلاسفه مسلمان خدا را «حکیم علی الاطلاق» و «خالق عقول عشره» می دانند و فلسفه و حکمت را با حقیقت که در بطن قرآن قرار دارد، یکی می دانند که هدف آنها از برقراری ارتباط با قرآن کریم؛ الهام گرفتن از معارف وحی از یک سو و تأویل معارف عقلی قرآن حکیم از سوی دیگر است. کلام الله مجید؛ کتاب و حکمت را در جوار یکدیگر قرار داده است. فهم کتاب در حوزه معارف عقلی؛ مبتنی بر به کارگیری روش حِکَمی است. «وَ یُعَلِّمُهُ الکِتابِ وَ الحِکمَه » (۲/۴۳). مهم ترین تفاسیر فلسفی قرآن کریم تحت عنوان «اسرار الایات» و «مفاتیح الغیب» تألیف ملاصدرا؛ نمادهای برجسته سنت عقلی حکمت اسلامی به شمار می روند. آیت الله شیخ محمد یزدی رئیس جامعه مدرسین معتقدند: «همان طور که بخش زیادی از آیات قرآن در مورد فقه است؛ بخشی از آیات قرآن نیز در مورد فلسفه است.»[۲] حکیم کل دو نوع نبی برای هدایت انسان خلق کرده است: «عقل» و «تعالیم رسولان الهی». «عقل»؛ نبیِّ درونی و «انبیای الهی»؛ رسولان بیرونی هستند. «وحی» از طریق عقل فهم می شود و «حکمت اسلامی»؛ تأویل کتاب تکوین و تشریع است.
- ایکنا: کدام یک از فیلسوفان اسلامی، به قرآن و آموزه های وحیانی توجه بیشتری داشته اند؟ آیا این رویکرد سبب ضعف و سستی فلسفه آنها شده است؟
سهروردی، ملاصدرا، علامه طباطبایی و سید حسین نصر توجه گسترده ای به قرآن کریم داشته اند. فلسفه «حکمت الاشراق» شهید شیخ شهاب الدین سهروردی بر اساس «نـور» و مُلهَم از آیه ۳۵ سوره نـور (الله نورُالسَّمَواتِ وَ الأَرض …) است. در متون دینی ما «حکمت» معادل تقریبی فلسفه است، با این تفاوت که «حکمت» فراتر از فلسفه است. «حکمت»؛ فلسفه برخاسته از عقل ربانی و قلبِ منـوَّر به نور الهی است. ابن سینا فلسفه خود را «حکمت المشرقیه»، شهید شیخ شهاب الدین سهروردی «حکمت اشراق» و صدرالمتالهین «حکمت متعالیه» خوانده است. فلسفه یا حکمت اسلامی؛ تفکر عقلانی مسلمانان در باره «هستی شناسی»، «انسان شناسی» و «شناخت شناسی» است. منابع فهم فلسفه یا حکمت اسلامی؛ «طبیعت»، «جهان»، «قرآن کریم» و «سنت» وَ روش داوری در باره قضایای فلسفی، عقلی و برهانی است. لذا می توان گفت: فلسفه اسلامی اندیشه ورزی مسلمانان خردگـرا از فارابی تا سید حسین نصر است. فلسفه اسلامی از کلام اسلامی متمایز است، زیرا روش داوری کلام؛ «جدل» است، اما روش داوری فلسفه اسلامی؛ «برهان» است. فلسفه اسلامی بین معارف عقل، وحی و قلب جمع کرده، اما تعالیم وحی و داده های قلب را نیز به روش برهان عقلی ارائه کرده است. لذا می توان گفت فلسفه اسلامی گفتمان بین عقل انسانی، عقـل کلی (Universal Intellect) و میراث عقلی حکمت باستانی ایرانی و یونانی در باره آنتولوژی و اپیستمولوژی با روش برهانی است.
فلسفه اسلامی از چند جهت با کلام اسلامی تفاوت دارد: ۱٫ تفاوت از جهت موضوع: موضوع فلسفه؛ مطلقِ وجود است، در حالی که علم کلام در باره اعتقادات اسلامی بحث می کند و موضوع خاصی ندارد. ۲٫ تفاوت از جهت هدف: هدف فلسفه؛ شناخت حقیقت اشیاء، شناخت امور حقیقی و تمییز آنها از وهمیّات و اعتباریات است، اما هدف علم کلام؛ اثبات باورهای اسلامی است. ۳٫ تفاوت از جهت روش: روشی که فیلسوف در داوری قضایا به کار می برد؛ برهان است، در حالی که متکلم افزون بر آن از روش و صناعت جدل نیز بهره می گیرد. متکلم در کلام عقلی مانند فیلسوف از برهان و عقل بهره می گیرد، اما در کلام نقلی از صناعت جدل و مسلّمات استفاده می کند. ۴٫ تفاوت از جهت مباحث اعتقادی: فلسفه در مورد خدا، امور مجرد و غیرمادی، معاد، تجرد و خلود نفس بدون رنگ مذهبی بحث می‌کند، در حالی که علم کلام به بحث در باره این امور به اقتضای دین اسلام می پردازد.
عنوان «فلسفه اسلامی» را در دوره اخیر شخصیت های برجسته علمی جهان اسلام نظیر امام خمینی(ره)، شیخ محمدجواد مُغنیه (۱۳۲۴- ۱۴۰۰ق / ۱۹۰۴- ۱۹۷۹ م) ، علامه طباطبایی، شهید مطهری، شهید محمد باقر صدر، شهید بهشتی، آیت الله منتظری و آیت الله جوادی آملی به کار برده اند. در حقیقت کسانی که در عنوان و محتوا با فلسفه اسلامی مخالف اند؛ مخالف تفـکر وخـطِّ امـام خمینی هستند. بر اساس فلسفه معرفت شنـاسی؛ یکی از طــرق داوری بین صحت و سقــم (Truth / False) یک اندیشه؛ آزمون آن اندیشه در عرصه عمل است. صحت و توانایی مکتب امام خمینی(ره) با موفقیت در براندازی رژیم طاغوت خود را نشان داد، در حالی که سایر منش های فکریِ مخالف فلسفه و عرفان اسلامی؛ در ایجاد تحول اجتماعی در جامعه مسلمین موفق نبوده اند. از دیدگاه پروفسور جواد فلاطوری استاد برجسته شیعه شناسی دانشگاه کلن آلمان؛ اطلاق پسوند اسلامی به فلسفه ما از این رو شایسته است که نوع نگرش و شیوه برخورد آن با مسائل فلسفی شدیداً متأثر از قرآن کریم بوده است.
پسوند اسلامی برای فلسفه ما؛ بیان مانیفست استقلال عقلی اندیشه فلسفی ما در مقابل فلسفه یونانی و غربی است. ارکان فلسفه اسلامی از قرآن و معارف اهل بیت(علیهم السلام) الهام گرفته، اما با روش عقلی به صورت برهان عقلی تبیین شده است. لذا این فلسفه کلام نیست، زیرا در مقام داوری براهین به روش عقلی تمسک جسته و دارای منشاء قرآنی است. برای مثال در فلسفه یونانی، هستی دارای نظام چرخشی است، زیرا فلاسفه یونانی با نظام طولی آفرینش آشنایی نداشتند، اما فیلسوفان اسلامی بر اساس تعالیم قرآن کریم؛ نظام طولی آفرینش و مراتب وجود را با اصطلاحاتی نظیر «عقول عشره»، «واجب الوجود»، «ممکن الوجود» و «ممتنع الوجود» در فلسفه سینایی، «نظام نوری» در حکمت اشراق سهروردی و یا «مشکک بودن وجود» در فلسفه صدرایی مطرح کرده اند. رابطه «حدوث و قِـدَم» و «علت و معلول» در فلسفه اسلامی بر اساس الهام از آیات قرآنی در سوره اخلاص و اصطلاحات قرآنی «غنی» و «فقیر» در فلسفه صدرایی تبیین شده است. «برهان امکان فقری» که بیانگر رابطه معلول و علت است از این آیه شریفه الهام گرفته است: «أنتُمُ الفُقَراء اِلی الله وَ اللهُ هُوَ الغَنیُّ الحَمِید» (فاطر/۱۵). معاد جسمانی؛ بر اساس تعالیم قرآنی و با براهین فلسفی توسط ملاصدرا اثبات شد. ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا با توجه به کاربرد اصطلاح «حکمت» در قرآن کریم و احادیث؛ به جای اصطلاح فلسفه از آن استفاده کردند. حکمت صدرالمتألهین در انطباق با قرآن کریم است و تاویل داده های وحی، روایات معصومین(علیم السلام) ،عقل و قلب با براهین عقل ربانی است.
منبع: خبرگزاری ایکنا: ۱۹ اسفند ۱۳۹۶
[۱]. ولایتی، علی اکبر، فرهنگ و تمدن اسلامى، ص ۲۹ تا ۳۱٫
[۲] . https://www.fardanews.com/fa/news/587997/%D8%A8%D8%AE%D8%B4%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%A2%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%AF-%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA