رونمایی از ترجمهی جدید « گاتها» موضوع یکی دیگر از شبهای بخارا بود که با همکاری بنیاد فرهنگی ـ اجتماعی ملت و نشر فرزان روز، عصر یکشنبه ۲۵ بهمن ماه ۱۳۹۴ در محل کانون زبان فارسی برگزار شد.
علی دهباشی این مراسم را با خیرمقدم به حاضران آغاز کرد و سپس از مهندس تورج اتحادیه، مدیر نشر فرزان روز دعوت کرد تا دربارهی چگونگی انتشار این ترجمه جدید از گاتها سخن بگوید.
« از طرف نشر فرزان روز ، مجله بخارا و بنیاد ملت تشکر میکنم از حضور استادان و عزیزانی که با حضور خود در این نشست ما را قرین مباهات کرده اند و همچنین از جناب دهباشی عزیز که برنامه امروز با راهنمائی ها و کمک ایشان ممکن گردیده.
۲۱ سال پیش استادان، بهاءالدین خرمشاهی- داریوش شایگان و کامران فانی نشر فرزان روز را پایه گزاری کرده اند. علی رغم فراز و نشیبهای دنیای انتشارات در این سالها، فعالیت ما بطور مستمر ادامه داشته و طی ۲۱ سال حدود ۳۵۰ عنوان کتاب که اکثراَ در تجدید چاپهای مکرر بعدی هستند تولید کرده ایم که مجموعه مطالعات ایران باستان – مجموعه تألیفات دکتر داریوش شایگان – مجموعه تألیفات دکتر محمود سریع القلم، مجموعه ادب جـوان و مجمـوعه کتابهای مـرجع جزئی از ایـن عنـوانها می باشند.
نشست امروز به مناسبت رونمائی کتاب گات های زردشت – ترجمه ای نوین است. می دانیم استاد ابراهیم پور داوود برای اولین بار اوستا را به شیویه علمی از متن اوستائی به فارسی ترجمه و تفسیر نموده و آنرا در ۹ جلد بصورت کتابی سترگ و علمی عرضه داشت، کتاب استاد پور داوود بی نهایت علمی است و مناسب دانشجویان و محققین این رشته بوده و به همین علت عامه مردم نمی‌توانند از آن بهره بگیرند. با این دلیل استاد پور داوود از شاگرد خود، استاد جلیل دوستخواه را، سفارش به تألیف کتابی نموده تا اوستا را به زبانی ساده و روشن در دسترس عموم فارسی زبانان قرار دهد. از انتشار این کتاب مهم نیز متجاوز از ۵۰ سال می گذرد که البته در این سالها بسیاری دانشمندان به تحقیق در این کانون پرفروغ پرداخته اند و نظرهای متفاوتی ارائه نموده اند که ما به عنوان ناشر تعصبی نسبت به هیچ یک از این اتفاق نظرها و یا تضاد نظرها نداریم و آمادگی انتشار نظرات متفاوت را داشته و داریم.
اوستا قدیمـی ترین نـوشته ایرانیان است و نخستین قسمت اوستا «گات ها» مـی‌باشد که بی شک سروده زردشت است و به احتمال زیاد این سروده ها دنباله اندرزهائی منشور بوده که باقی نمانده اند.
قدمت گات ها از زمان داریوش هخامنشی تا هزار سال قبل از آن یعنی دوران وداهای هندو مورد بحث دانشمندان و محققین بوده و تا بحال اتفاق نظری در این مورد ایجاد نشده است.
کتاب مورد نظر ماThe Hymns of Zoroaster نوشته پروفسورMartin Litchfield West است.
پروفسور مارتین لیچفیلد وستMartin Lichfield west ) ) (2015-1937 ) استاد فقید کالج all Souls دانشگاه آکسفورد و از کارشناسان بنام متون کلاسیک یونانی و لاتین در سطح جهانی بود . او در سالهای پایانی کار آکادمیک ، پژوهشهای خود را به فرهنگ و زبانهای هند و اروپائی گسترش داد و گرایش خاص به زبان اوستایی کهن پیدا کرد و شیفته گات ها شد. پروفسور وست مانند هر پژوهشگر دیگری با برداشت خاص خود به این کهن ترین متن از زبانهای ایرانی کهن ، ترجمه ای از آن را از زبان اوستایی به زبان کلاسیک انگلیسی ارئه کرد. رهیافت وی به موضوع با بسیاری پژوهشگران متون اوستایی متفاوت بوده و بیشتر با ریشه یابی واژگان بر مبانی پیوند آنان با واژگان زبانهای غربی هند و اروپایی استوار است . ترجمه پرفسور وست از سوی برخی از ایـران شناسان معاصر سنت شکنانه تعبیر شده و در مواردی با ترجمه های مرسوم داخلـی متفاوت است مقدمه مفصل نـویسنده در ابتدای کتاب در بـردارنده یافته های وی درباره زبان اوستایی کهن و زمان و خواستگاه زردشت است که در سالهای آخیر محور بسیاری از مباحث داغ آکادمیک می‌باشد.
زبان اوستائی یک زبان کهن است که با دیگر زبانهای هند و ایرانی چون سانسکریت و پارسی باستان قرابت نزدیک دارد. این زبـان با خط اوستائـی که یکی از کاملتریـن خطهای جهان است نوشته می‌شود. ما در کتاب گات های زردشت چند نمونه از دست نوشته های قدیمی این خط را با ذکر سابقه آنها بصورت تصویر ارائه کرده ایم.
در ایـن کتاب پروفسور وست پس از مقاله مفصل و علمـی درباره زردشت و اوستا، گات های زردشت را همراه با تفسیر هر یک از یسنا ها به انگلیسی کلاسیک ترجمه کرده که نشر فرزان روز برگردان فارسی آن را به زبانی ساده و روشن، بصورتی زیبا و نفیس با تزئینات هنر هخامنشی در دسترس خوانندگان فارسی زبان قرار داده است .
باید تشکر کنم از مترجم کتاب آقای خشایار بهاری که با مرور و ویرایش مکرر، این ترجمه سترگ را انجام داده اند و از جناب آقای کارن وفاداری که همدلانه با حمایت معنوی و مادی خویش به ترجمه و انتشار این اثر یاری رساندند.
پس از صحبت های مختصر من – استاد خانم ژاله آموزگار- جناب آقای اردشیر خورشیدیان جناب آقای کامران فانی و در پایان آقای خشایار بهاری در مورد این ترجمه، اوستا، گات ها و مترجم انگلیسی کتاب نظرات مستقل خودشان را خواهند گفت.
در ایـن تـرجمه مـی‌بینیم در روزگار کهـن مردمـی در ایـران زمیـن زندگـی می کردند که انـدیشه ای پاک و بـی آلایش و دلـی سـراسـر از غـرور و آزادگـی داشته اند و جهان بینی شان زیبا ، دوست داشتنی و ستودنی است.
خواننده با خواندن گات ها نمی‌تواند همه گوشه های آئین مزد یسنا را دریابد ولی چون کتاب مقدس گات های زردشت سرتا سر گویای پهلوانی – مردانگی – پاکی – راستی – شادی و آزادگی نیاکان سربلند و پرافتخار ماست، از این رو ما ایرانیان این کتاب را نه به عنوان یک کتاب مذهبی، بلکه بعنوان یکی از مهمترین پایه های فرهنگ ایران زمین باید به طور مکرر بخوانیم و از آن آزادگی، میهن پرستی ، راستی و پاکی را بیاموزیم و در سایه پربار این آئین ایرانی و رهنمودهای آن گام برداریم.»
سپس موبد دکتر اردشیر خورشیدیان با استقبال از این که این متن کهن در اختیار عموم قرار میگیرد چنین ادامه داد:
« موبد ما، آقای فیروزگری که سنشان بیشتر است و کمی هم سنتیتر فکر میکنند، در واقع مقدار زیادی با این کتاب مشکل داشتند و گفتند که نمیآیند. من گفتم نه من حتماً میآیم چون ما میدانیم که دین زردشت به صورت علمی به دنیا نگاه کرده است. علمی وقتی میگوییم منظور عقلی نیست.
اما ما پژوهشگریم و طبعاً به این کتاب انتقادهایی داریم. آقای بهاری این کتاب را ترجمه کرده است و به عنوان مترجم قطعاٌ باید صداقت را حفظ کند و بنابراین اگر ما ایرادی هم میگیریم از دیدگاه پژوهشی است و به نویسنده کتاب برمیگردد و نه مترجم. پس ما درباره آقای وست صحبت میکنیم. دست کم اگر من انتقادی دارم به آقای وست است. و کاش آقای بهاری هم هنگام ترجمه کتاب و به ویژه برگردان کلمات از انگلیسی به فارسی نظر ما را هم جویا میشد. و امیدواریم در چاپ مجدد این انتقادهای ما در نظر گرفته شود. »
دکتر اردشیر خورشیدیان در بخشی دیگر از سخنان خود به تخت جمشید اشاره کرد و افزود:
« کوچک که بودم با پدر و مادرم رفتم تخت جمشید. برای ما که زردشتی بودیم رفتن به تخت جمشید حکم یک جور زیارت را داشت. پدرم نشست گریه کرد؛ مادرم نشست گریه کرد و ما هم بالاخره کمی گریه کردیم. بیشتر احساسی برخورد کردیم. بعد در دورهای که پزشک شده بودم رفتم تخت جمشید، با عدهای دیگر از دوستان پزشک، یک خارجی را دیدم که آمده بود برای دیدن تخت جمشید. بچههایی هم آنجا بودند و سنگ میانداختند. این خارجی از ما خواست به بچهها بگوییم که سنگ نزنند. من هم گفتم حالا چه اشکالی دارد اگر این بچهها حین بازی سنگ هم بزنند؟ گفت اینجا مال همه است، مال همه ایرانیان است، مال شماها نیست. من اینجا مینشینم بگو اینها به سر من سنگ بزنند. و من از او تعجب کردم بعد دیدم راست میگوید که این آثار نه تنها به ما ایرانیان بلکه به همه جهان تعلق دارد. و آن وقت بود که شروع به پژوهش درباره تخت جمشید کردم. »
پس از آن دکتر ژاله آموزگار سخنرانی خود را با عنوان « تداوم، راز ماندگاری فرهنگ ایرانی» آغاز کرد:
فرهنگ ماندگار ما مجموعهای یک پارچه است که از دیربازان آغاز گشته و تا به امروز در زوایای این سرزمین، در اندیشهها، در شعر و ادبیات کهن ما و در همه آثار هنری ما آشکار و نهان به جلوه درآمده است و عشق به آن در دلهای ما چنان جای گرفته که شاید خود نیز بدان واقف نباشیم.
ما هرگز این رشته فرهنگی را نگسستهایم، چون اگر گسسته بودیم، اکنون اثری از هزاره دوم پیش از میلاد را در این جمع به بحث نمیکشیدیم.
عینک بدبینی را کنار بگذاریم. پرنده خیالمان را به پرواز درآوریم و به جلوههای این تداوم فرهنگی در هر گوشه و کناری با مهر بیشتری بنگریم و آنها را بیابیم.
در سفالینههای منقوش و در پیکرههای خدای بانوی برکت بخش متعلق به هزاره چهارم پیش از میلاد، در تپههای سیلک که از نخستین زیستگاههای بشری است، در سرودههای گاتها، در روایت داستانی عاشقانهای از دوره ماد، در اندیشههای انسانی زردشت، در آرامگاه آرامبخش کوروش در پاسارگاد، در بلندای شاپور در بیشابور کازرون، در آثار برنزی زیویه، در لابلای صفحات شاهنامه، در کاشیهای آبی رنگ مسجد شیخ لطفالله اصفهان، در ستونبندی با شکوه مسجد جامع یزد، در نگاشتههای زیبای بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی، در سوزندوزی پتههای کرمان، در دیگهای سنگی خراسان، در ارک تبریز، در مزه مطبوع غذاهای سنتیمان، در سادگی سفره هفت سینی که در نوروز میگسترانیم، در بیاتیهایی که روستاییهایمان میخوانند و بسیار بسیار نشانههای دیگر. اینها همه آیتی از فرهنگ ایرانی هستند که در تداوم آنها همه ما نقش داشتهایم، هر کداممان به نحوی بدانها جان بخشیدهایم. احیاناْ برخی از ما هم بیتفاوت از کنارشان گذاشتهایم و تعداد معدودی از ما هم با چشم حقارت بدانها نگریستهایم و عقدههایمان را که از جایی دیگر سرچشمه گرفتهاند با دشنام دادن به فرهنگمان خالی کردهایم و برخی از ما حتی در تخریب آنها سهم داشتهایم.
ولی بیایید بدیها را ببخشیم و خوشحال باشیم که میتوانیم سرمان را بالا بگیریم و بگوئیم که در میراث فرهنگ جهانی سهم بسزایی داشتهایم، بخشیدهایم و گرفتهایم.
جلوهای و حلقهای از این زنجیره کهن، سرودهای گاتها یا گاهان است که با هم زمان بودن سرایش آنها با دوران زردشت به زمانی در حدود ۱۲۰۰ تا ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد برمیگردد و مهمترین بخش اوستاست.
مطالب اوستایی که اکنون در دست داریم معمولاً به دو بخش متون گاهانی و متون متأخر تقسیم میشوند، متون گاهانی زبانی کهنهتر دارند و هفده سرود گاتها و هم چنین یسنهای هفت فصل و چهار دعای اصلی زردشتی در این مقوله جای میگیرند.
بخشهای دیگر جزء اوستای متأخر به شمار میآیند.
هفده سرود گاهان را که در میان کتاب یسنای اوستای قبلی جای دارد و امروز ترجمه جدیدی از آن در دسترس دوستان قرار میگیرد سرایش خود زردشت میدانند، چون در بخشهایی از این متون زردشت با ضمیر اول شخص از خود یاد میکند.
این هفده سرود به پنج قسمت نامساوی تقسیم میشوند که هر کدام از این تقسیمات را یک گاه مینامند.
این سرودها نه تنها از نظر ادبی بلکه از جهت دربرداشتن تفکرات دینی که زردشت در آن روزگاران عرضه کرده است اهمیت بسزایی دارد. علی رغم مشکلات درک متن، لطف و زییایی این قطعات انکار ناشدنی است. بخصوص اگر این سرودها را با سرودهای هم زمان ودایی مقایسه کنیم.
گاتها حاوی اشارات و قرائنی با ارزش و مهم از جامعهای است که زردشت را در دامان خود پرورده است. اسامی خاص معدودی که در این سرودها آمدهاند آهنگی ایرانی دارند.
این جامعه از نظمی استوار برخوردار است. زردشت پیروان خود را مردان و زنان خطاب میکند، فروهر زنان و مردان یکسان و پا به پای هم ستایش میشوند.
در گاهان اهورامزدا در رأس همه مقدسان و بیمرگان به عنوان خدای بزرگی که دیگر ایزدان در زیر دست او هستند پرستیده می‌شود.
زردشت در بنیانگذاری کیشی بر پایه ستایش خدایی واحد پیشگام پیامبران دیگر است و برای آن زمان این چنین تفکری رویدادی شگفتانگیز به شمار میآید. مری بویس، ایرانشناس برجسته انگلیسی این اندیشه پیشرفته و دیگر آموزههای انسانی زردشت را در مرحله اول ناشی از تأثیر کیش باستانی و نیرومند پیش زردشتی میداند که این پیامبر از میان آنها برخاسته است و در مقابله با اندیشمندان پیشین داشتن اجتهادی فراگیر و تفکری والاتر برای او اجتنابناپذیر بوده است. دلیل دوم را ناآرامیهای خشونتباری میداند که در آن دوران بر آن جامعه سایه افکنده بود و این موضوع زردشت را به عنوان مصلح اجتماعی واداشته است که در تعلیماتش، به مقابله با خشونت و قربانیهای خونین و از خود بیخود شدنهای بی رویه برود و در آموزههایش بدانها اشاره کند و پیروان را به صلح و آرامش فراخواند و سرانجام عامل سوم را شخصیت و استعداد و قابلیت خود زردشت میداند که تأثیر آن را در جای جای سرودهای گاهان میتوان دید که به مقیاسی شگفتآور از اندیشهای فراگیر و بینش الهامی برخوردار است و شیوایی و فصاحت کلام به همراه ایمان و باورهای محکم این متون را به نوع خاصی از برتری اخلاقی رسانده است. در آموزههای زردشت برای نخستین بار تفکر دنیای پس از مرگ به میان میآید.
اوج اندیشههای بیشائبه زردشت در گاتهاست، چون متون دیگر احتمالاً بعدها دستخوش تغییراتی گشتهاند.
ترجمه متن گاتها از دیرباز معضلی بوده است. عدم آشنایی با عمق اندیشههای نخستین زردشتی، مشکلات دستور زبان پیچیده اوستایی و زبان شعرگونه این متون، درک مفاهیم درست سرودها را مشکل ساختهاند. ترجمه پهلوی آنها هم کمکی به درک بهتر متن نمیکند
از این روست که ترجمههای گاتها که در ایران نخستین بار استاد پورداود بدان دست یازید و همچنین ترجمهها به زبانهای آلمانی، انگلیسی و فرانسه در بسیاری از موارد با هم اختلاف دارند.
ترجمه جدیدی که مارتین وست انجام داده است برداشت نوینی از متنهای گاهانی است و نوعی سنتشکنی در آن دیده می‌شود.
نویسنده در مقدمهای مبسوط به شرح زمان و مکان تولد زردشت میپردازد و نظرات مختلفی را که در این زمینه گفته شده است به بحث میکشد و ویژگیهای ترجمه خود را ذکر میکند و سپس ترجمه هفده سرود گاهان را بنا به برداشت خود عرضه میکند.
نشر فرزان روز این کتاب را با ترجمه روان خشایار بهاری با چاپی فاخر و در قالبی نو در دسترس خوانندگان قرار داده است. در لابهلای صفحات کتاب، جای جای تصویرهای رنگی زیبایی از صفحات نسخه خطی اوستایی از قرن چهاردهم میلادی که به کتابخانه بودلی آکسفورد اهدا شده است، گنجانده شده است.
احتمالاً توضیحات بیشتری در این مورد را دوستان دیگر و ناشر و مترجم محترم خواهند داد.
من به آقای خشایار بهاری که زحمت این ترجمه را با همه دشواریهای آن به عهده گرفتد و تمام تلاش خود را به کار بردند که تا آنجا که میتوانند مفاهیم را درست برسانند دست مریزاد میگویم.
و همچنین به آقای مهندس اتحادیه که در این آشفته بازار کتاب چاپ اثری چنین فاخر را به بازار کتاب عرضه کردهاند تبریک میگویم و از ایشان تشکر میکنم.
در هر حال قدر پدیدههای فرهنگیمان را بدانیم و بد نگوییم به مهتاب اگر تب داریم!! »
کامران فانی سخنران بعدی این رونمایی بود که از
در سال ۱۷۵۵ یک جوان بیست و دو ساله فرانسوی وارد هند می‌شود و خواستش هم این بوده که راجع به ادیان هندی مطالعه کند. از قضا گذرش به شهر بمبئی میافتد و در آنجا با پارسیان هند، زردشتیان ایرانی مقیم هند، برخورد میکند و شیفتـۀ این آیین می‌شود. مدتی که در بمبئی بوده، رضایت زردشتیان آنجا را جلب میکند تا زبان پهلوی را یاد بگیرد و ترجمه کتاب مقدس زردشتیان را که اسمش اوستاست انجام میدهد. بعد از نزدیک به یازده سال به فرانسه برمیگردد و در سال ۱۷۷۱ ترجمۀ کتاب اوستا را به زبان فرانسه منتشر میکند. این کتاب بلافاصله در عصر روشنگری یعنی قرن مهم هجدهم مورد علاقه و تشویق و ستایش متفکران آن عصر واقع می‌شود. علتهای مختلف هم باید داشته باشد. یکی این که بالاخره در بین اروپاییان که خودشان را هند و اروپایی یا هند و ایرانی یا آریایی کلاً میدانستند متفکری پیدا شده که اندیشههای پنددهندهای دارد. دین زردشت بر مبنای خرد انسانی بود.»
استاد کامران فانی در بخشی دیگر از سخنان خود چنین ادامه میدهد :
« گاتها بسیار مهم است به چند علت : یکی آن که سرودۀ خود زردشت است، قدیمیترین متن است و از همه مهمتر پیامهایش است. چون بقیۀ کتابهای پنجگانۀ اوستا بیشتر نیایش است، بیشتر مناسک است و بیشتر شعائر است. این قسمت است که در واقع مخاطبش همه میتوانند باشند.»
کامران فانی در پایان افزود: « ترجمه آقای بهاری ، ترجمه موفقی است به شرطی که چند بار خوانده بشود. و توصیه من این است که اگر میخواهید گاتها را از نو بخوانید، با توجه به توضیحاتی که با زبان امروزی در صفحه مقابل سرودهها آمده چند بار بخوانید که به درک بهتر آنها منجر می‌شود و به این ترتیب من فکر میکنم با یکی از آثار مهم فکری و ادبی جهان آشنا میشوید.»
خشاریار بهاری، مترجم کتاب « گاتها» آخرین سخنران بود که از آقای مهندس اتحادیه و نشر فرزان روز برای پذیرش عنوانهای جدید تشکر کرد و اشاره داشت به پروفسور وست که برای اولین بار با این ره یافت به پژوهش و ترجمه کتاب از زبان اوستایی به انگلیسی روی آورده و مقدمه مفصلی هم بر کتاب نوشته است. و هدفش هم ارائه ترجمه ای از این سروهها برای عامۀ کتابخوان بوده. کتابخوان به معنای غیرمتخصص و نه عوامی که ما در ذهن خودمان داریم.»
و سرانجام کتاب « گاتها» با حضور موبد دکتر اردشیر خورشیدیان و مهندس تورج اتحادیه رونمایی شد.