منوچهر دین پرست
آکادمی مطالعات ایرانی لندن (LAIS)
انتشار کتابی پس از چهل سال از سوی یکی از اندیشمندان و محققان معاصر می تواند مورد توجه جامعه علمی و فرهنگی ایران قرار گیرد. این کتاب درباره اندیشه ایرانی و تأثیر آن بر اندیشه های غربی تالیف شده است. کتاب “شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان” که در سال ۱۳۵۲ توسط انجمن فرهنگ ایران باستان منتشر شد، اینک پس از گذشت چهل سال با ویرایش و اضافت و الحاقات جدید بار دیگر از سوی مؤلف این کتاب؛ دکتر فتح الله مجتبایی، عضو هیئت علمی بنیاد دائره المعارف بزرگ اسلامی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی توسط انتشارات هرمس انتشار می یابد.
دکتر مجتبایی در گفت و گوی اختصاصی با خبرنگار اطلاعات درباره انتشار این کتاب گفت : “سابقه فرهنگی ایران و فرنگ و اندیشه ایرانی نشان می دهد که فلسفه در طول تاریخ از تأثیرگذاری و گسترش فراوانی برخوردار بوده است. من معتقدم افلاطون به عنوان پدر فلسفه غرب، از اندیشه ایرانی تأثیر گرفته و افکار این فیلسوف بزرگ، بدون توجه به بن مایه های فکر ایرانی نبوده است”.
وی در ادامه گفت : ” این کتاب جزو نخستین کتبی است که من تألیف کردم. در این کتاب بحث در این مورد است که “شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان” ایران چه تأثیری بر افلاطون داشته است. به تأثیر زرتشت همواره سخن گفته اند، اما در این کتاب به طور قطعی اشاره شده که افلاطون تحت تأثیر نظریه سیاسی در ایران باستان بوده است.”
دکتر مجتبایی با اشاره به این نکته که اغلب محققان غربی معتقدند زمینه های رشد و نمو فلسفه در یونان باستان بوده، اما این موضوع به صورت مطلق نیست؛ گفت : “برای غربی ها بسیار سخت است که باور کنند منشأ فلسفه از جای دیگری به خصوص از ایران و شرق بوده است. گرچه محققان منصفی هم بوده اند که با تأکید بر این قضیه نشان داده اند که زمینه های فکر فلسفی از شرق و ایران بوده است. محققان غربی چندان جرأت گفتن این زمینه را ندارند و آنها هم که گفته اند کمتر مورد توجه قرار گرفته اند. این موارد باید به صورت علمی و منصفانه در اختیار پژوهشگران قرار گیرد”.
“شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان” بعداً توسط دانشگاه تهران به عنوان رساله دکتری دکتر مجتبایی پذیرفته شد و درجه دکترا به ایشان اعطا شد. دکتر مجتبایی در رشته تاریخ ادیان و فلسفه شرق از دانشگاه هاروارد دکترا اخذ نمود. بخشی از رساله دکترای ایشان با عنوان «منتخب جوک با شست» از میرابوالقاسم فندرسکی؛ در سال ۸۸ از سوی انجمن حکمت و فلسفه ایران انتشار یافت.
دکتر مجتبایی در ادامه این گفت و گو تأکید کرد: “در این اثر؛ مکتب افلاطون بر مبنای آثار شاهان هخامنشی بررسی شده است. معتقدم همه کسانی که تا کنون درباره رابطه مکتب افلاطون با افکار ایرانی مطالبی نوشته اند، بنای کار خود را بر ادبیات دینی زرتشتی، خاصه نوشته های پهلوی، قرار داده اند و به آداب و قواعد شاهی در ایران که بر نظام طبقاتی آریایی و سنن و آیین های خاص آن استوار بوده، توجه نداشته‌اند. این نخستین بار است که آثار شاهان هخامنشی از این لحاظ اجمالاً بررسی می‌شود”.
وی افزود: “من کوشیده ام که برخی از جنبه های اساسی فلسفه سیاسی – اجتماعی افلاطون را با پاره ای از آراء و آرمان هایی که مردم ایران درباره نظام جامعه و مقام شاهی داشته اند تطبیق دهم. همانندی های آنها را باز نمایم و ارتباط آراء حکیم یونانی را با افکار و معتقدات ایرانیان روشن گردانم”.
دکتر مجتبایی در ادامه این گفت و گو با اشاره به این موضوع که هندی ها در مورد تأثیر فکر شرقی بر اندیشه های غربی نیز بسیار کار کرده اند، گفت : “گمان نمیکنم هیچ دو ملتی به اندازۀ دو ملت ایران و هند به هم پیوسته باشند. وقتی میگویم ایران؛ مقصودم ایرانی است که افغانستان امروز و تاجیکستان امروز در آن یکی بود. لذا اندیشمندان ایرانی نیز باید به جد در این زمینه تحقیقات مهم و قابل تأملی داشته باشند، تا بتوانیم خلأهای علمی در این مورد را برطرف کنیم”.
فتح‌الله مجتبایی متولد ۱۳۰۶ تهران است. زمینه مطالعاتی او تاریخ، ادیان و فلسفه های شرق است. ایشان سال ۱۳۵۰ پس از اخذ دکترای تاریخ ادیان و فلسفه‌های شرق از دانشگاه هاروارد، در مرکز مطالعات ادیان جهان (امریکا) به تحقیق در عرصه تاریخ تطبیقی ادیان پرداخت. پس از بازگشت به ایران، در دانشکده های ادبیات و الهیات دانشگاه تهران به تدریس مشغول شد. هم اکنون نیز مدیر گروه عرفان مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. دکتر مجتبایی تا کنون بیش از ۲۰۰ عنوان کتاب و مقاله اعم از تألیف و ترجمه و تصحیح به زبان‌های فارسی و انگلیسی در ایران و خارج از کشور منتشر کرده است.
قابل ذکر است که جایزه دکتر فتح الله مجتبایی، جایزه ای است که به برترین پایان‌نامهٔ دکترا در رشته‌های زبان و ادبیات فارسی، ادیان و عرفان اهدا می‌شود. اولین دوره اعطای این جایزه در آذر ماه سال ۱۳۹۰ برگزار شد. پایان‌نامه های برگزیده پس از بررسی هیأت داوران، متشکل از برجسته‌ترین استادان رشته‌های ادیان و عرفان و زبان و ادبیات فارسی، برای دریافت جایزه معرفی و علاوه بر دریافت لوح تقدیر و جایزه نقدی، توسط انتشارات هرمس انتشار می یابد.
کلید واژگان: مجتبایی، افلاطون، فلسفه، حکمت، ایران، یونان، فرهنگ.