دکتر رضا داوری اردکانی
رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران
جهان کنونی با جهان های قدیم لااقل دو تفاوت عمده دارد. یکی این که در آن غایت علم و عمل، بشر است و دیگر این که بشر با علم تکنولوژیک جهان خود را می سازد. انسان غربی پس از آن که در رنسانس با جنبش ها و تکان های شدید روحی و فکری و سیاسی و اخلاقی از قرون وسطی پیوند برید، در قرون هفدهم و هجدهم خود را در برابر افق عالمی یافت که می بایست با کوشش و امید به آینده و اعتماد به خرد انسانی ساخته شود. این عالم در طی مدت دو قرن به صورتی بالنسبه متناسب و متعادل قوام یافت و پیشرفت کرد ولی این پیشرفت و ثبات نمی توانست به صورتی که از ابتدای قرن هجدهم تصور می شد دوام یابد.
در اواسط قرن نوزدهم مارکس از آشوب نهفته در بطن سرمایه داری سخن گفت اما قبل از آن، این نویسندگان روس بودند که در ورای آینده آزادی و صلح و رفاه، نیست انگاری را کشف کردند و داستایوفسکی حتی صورت بیگناه نیست انگاری تروریست را نیز دید و وصف کرد. این کشف مایه اصلی ایستادگی روسیه در برابر غرب و غربی شدن بود. در پایان قرن نوزدهم بحران تجدد به تدریج شدت می یافت. معهذا تا اوایل قرن بیستم یا لااقل تا آغاز جنگ جهانی اول، مانع و رادع بزرگی در برابر این پیشرفت پیش نیامد و اروپا و امریکا به شبح کمونیسم که به قول مارکس «اروپا را فراگرفته بود» تسلیم نشدند و در برابر آن سر فرو نیاوردند. تا این که با وقوع دو جنگ جهانی تعارض های درونی تاریخ جهان آشکار شد و گرچه قدرت تکنیکی اروپا و امریکا همچنان افزایش می یافت اما پیوستگی درونی و امیدش به آینده رو به سستی و ضعف گذاشت. جنگ های جهانی، هم نشانه ضعف بود و هم ضعفها را شدت بخشید. از جمله اوصاف خاصّ این جنگ ها این بود که پیروز نداشت و هر دو طرف جنگ به جای این که غنیمتی به دست آورند چیزهایی را از دست دادند.
اروپا با پرداخت هزینه های بسیار سنگین جنگ دوم جهانی غده چرکین نازیسم را از صورت خود محو کرد و اتحاد جماهیر شوروی دامنه نفوذ و قدرت خود را در اروپای شرقی و بعضی مناطق دیگر گسترش داد و امریکا سودای دخالت در امور کشورها در سراسر روی زمین را در سر پرورد، اما درد اروپا تنها نازیسم نبود و با گسترش نفوذ شوروی و استقرار جمهوری های به اصطلاح دموکراتیک در اروپای شرقی، گشایش در کار جهان پدید نیامد. اصلاً نازیسم نشانه بود. آلمان در جنگ دوم شکست خورد اما قدرتهای بزرگ اروپایی هم به جای اینکه غنیمتی از آن جنگ به دست آورند پایه قدرت استعماریشان سست یا ویران شد. زیرا در جهان، دو قطب شرق و غرب به وجود آمد که سردمدار غربی اش امریکا بود. وقتی پای امریکا به سیاست جهان باز شد این کشور دیگر به قدرت اول در جهان غرب مبدّل شده بود و میخواست قدرت نظامی و سیاسیاش را بر همه تحمیل کند و البته، داعیه نمایندگی لیبرال دموکراسی هم داشت هرچند که این داعیه با سیاستی که در داخل و خارج و به خصوص در شرق دور و در همه جهان پیش گرفت، رنگ باخت تا جایی که در بعضی مواقع اولین اصول دموکراسی نیز زیر پا گذاشته شد و حتی بعضی صاحب نظران امریکایی حکم دادند که برای مبارزه با تروریسم شکنجه نیز مباح و گاهی ضروری است. با این پیشامد نظم نوین جهانی با سابقه دویست ساله اش جلوه دینی تازه یافت.
امریکا وقتی از اصل مونروئه (اصل عدم مداخله در خارج) رو گرداند، خیلی زود در باتلاق جنگ ها و شورش های محلی به خصوص در شرق آسیا و امریکای لاتین آلوده شد. در سوی دیگر هم افزایش اقتدار نظامی و سیاسی شوروی اثر مستقیم و غیرمستقیم بر نهضت های ضداستعماری داشت اما آن نهضت ها به جایی که باید نرسید. نهضت های ملی شکست خوردند و سایه جنگ سرد همه جا گسترده شد. این جنگ حدود چهل سال ادامه داشت و وقتی به پایان رسید بعضی سیاست مداران و به خصوص امریکایی هاشان، ذوق زده شدند و گمان کردند دوران حکمروایی بی رقیب لیبرال دموکراسی فرا رسیده است. اما به زودی دریافتند که انقراض اتحاد جماهیر شوروی نه پایانی برای جنگ سرد و نه نشانه پیروزی لیبرال دموکراسی بوده است. ظاهراً جنگ سرد هم مثل دو جنگ جهانی پیروز نداشت. کسانی که در امریکا از پایان ایدئولوژی و پایان تاریخ گفتند خیلی زود متوجه شدند که اگر صورت رسمی و مسلط سوسیالیسم شکست خورد و بی اعتبار شد، لیبرال دموکراسی هم کاملاً روسفید از کوره آزمایش بیرون نیامد.
مشکل جهان کنونی سوسیالیسم و کاپیتالیسم و لیبرالیسم نیست؛ بلکه تیرگی افق آینده است. آینده جهانی که نود درصد جمعیتش در کشورها و مناطق توسعهن یافته و در حال توسعه به سر می برند و می خواهند به جایی برسند که جهان توسعه یافته رسیده است. اینها چه آینده ای دارند؟ جهان در حال توسعه اگر آینده ای داشته باشد، آینده اش همان گذشته یا وضع کنونی جهان توسعه یافته است. یعنی مردم جهان توسعه نیافته می خواهند به جایی برسند که جهان توسعه یافته پیش از آن به آنجا رسیده است و دریغا که رسیدن به گذشته جهان توسعه یافته نیز کاری آسان نیست و راه توسعه در بیشتر مناطق جهان به کندی و با بی نظمی پیموده می شود.
وجه دیگر مسئله این است که اگر جهان توسعه نیافته به منزل توسعه نرسد تضادها و تعارض های موجود در جهان افزایش می یابد و اگر برسد با همان مشکلی رو به رو می شود که در برابر جهان توسعه یافته کنونی وجود دارد. یعنی رمقی پیش روی خود نمی بیند و نمی داند به کجا باید برود. بنیان گذاران تجدد، تجدد را جهانی می دیده اند اما تجدد منطقه ای شده است. با راحت طلبی می توان در اکنون خیالی سکونت کرد و گفت غم مشکلات و مسائل فردا را نباید خورد و «چو فردا شود فکر فردا کنیم». ولی مشکل همین امروز پیش آمده است یا درست بگویم همه مردم جهان در راه توسعه، با دشواری های بزرگ مواجه اند و این دشواری ها تعارض های درونی جامعه هایشان را آشکارتر ساخته و کسانی را به راه های افراط و تفریط و تروریسم و ویرانگری و انواع فساد کشانده است.
توسعه یافته ها مدام به کار تولید وسایل نوشده و نوشونده تکنولوژی سرگرم اند و همه مردم جهان را نیز مشغول کرده اند و می کنند. آنها حتی اگر در جامعه بیامید (و نه نومید که میان بیامیدی و نومیدی تفاوتهاست) و نیست انگار خود احساس غربت نکنند با بحران های اقتصادی و گسترش فساد روحی و اخلاقی و خطرهای ناشی از توسعه تکنولوژی جنگ و پایان یافتن منابع انرژی چه می توانند بکنند؟ کسانی که ضربان نبض زندگی و زمان خود اعم از زمان توسعه یافته یا توسعه نیافته را اندکی حس کنند می توانند از خود بپرسند امید قرن هجدهم از کجا آمد و چرا این امید به بی امیدی قرن بیستم و بیست و یکم رسید؟
طرح این پرسش همان گام نهادن در ساحت فلسفه است. این فلسفه است که می پرسد جهان امیدوار چرا امیدش را از دست داد، آیا به مقصد و پایان راه رسید یا به پایان و به مراد نرسیده بی امید شد؟ اکنون نه فقط فیلسوفان بلکه سیاستمداران و جامعه شناسان و معلمان اخلاق ناگزیرند به این معانی بیندیشند. این قبیل پرسش ها را فیلسوفان جعل نمی کنند که بگوییم اگر آنها نباشند مشکل های فلسفی هم نیست. این پرسش ها در جهان وجود دارند و چون هستند کسانی آنها را در زبان طرح می کنند. مسائل فلسفی را فیلسوفان جعل نکرده اند. فلسفه هم بر حسب اتفاق به وجود نیامده و حاصل ذوق و سلیقه کسانی مثل سقراط و ابن سینا و دکارت و هگل نیست. این فیلسوفان با گوش دادن به سخن زمان فیلسوف شده اند. سقراط که خود را مامای افکار می دانست نیز همین را می گفت. ابن سینا نیز در طی عمر بالنسبه کوتاه خود کوشید که مسائل عالم خود را در چارچوب تفکر فلسفی طرح کند و راه عقل را نشان دهد.
بیهوده و بی وجه نیست که فلسفه در عالم اسلام در میان شیعیان که زمان را خالی از امام و راهنما نمی دانستند و پاسخ مسائل در نظرشان از پیش معلوم نبود، پدید آمد. ما هنوز به درستی تحقیق نکرده ایم که فلسفه در عالم اسلام چه شأن و مقامی داشته و در تقدیر غریبانه خود چه اثری به خصوص در علوم کلام و اصول فقه و احیاناً تفسیر و بالاخره در شیوه زندگی مردمان و در اخلاق و سیاست داشته است. اما این حادثه را نمی توانیم کوچک و بی اهمیت بینگاریم که فلسفه و علم یونانی مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و از میان آنان نیز این مردم ایران بودند که به آن اقبال کردند و راه تفکر و دانش و دانایی را ادامه دادند که بهره علمشان به اروپا هم رسید. اگر در این دوران، نسبت میان فلسفه و سیاست چندان روشن نیست و کوشش فارابی در قرار دادن سیاست بر مبنای فلسفه نظری در تاریخ فلسفه اسلامی ادامه نیافته است،
وقتی به دکارت و کانت می رسیم این پیوند فلسفه و سیاست کاملاً آشکار است. دکارت نظام جهان را چنان وصف کرد که آدمی در کانون جهان به عنوان صاحب اختیار قدرتمند ظاهر شد تا طبیعت را که با او بیگانگی دارد از طریق قهر علمی استخدام کند اما از نیمه دوم قرن نوزدهم پریشانی و اضطراب در زندگی و جان ها ظاهر شد و در شعر و تفکر هم انعکاس یافت. اکنون صورت خیالی بهشت زمینی قرن هیجدهم رنگ باخته و تقریباً گم شده است و هیچ کس به درستی نمی داند که کار این جهان به کجا می کشد.
۱- در جهان کنونی نظم غالب نظم تجدد است اما گروه هایی از مردم هنوز در زمان قبل از تجدد به سر می برند و کسانی نیز هستند که گرچه مدام سودای تجدد در سر دارند به خیالی از آن قانع اند. یعنی دلشان در بند جایی است و سرشان سودای دیگر دارد و در نتیجه دستشان توانا نیست. هیچ یک از دو گروه اخیر با زمان و تاریخ تجدد پیوند ندارند. زمان تجدد صورت ها و جلوه های متفاوت دارد و حداقل به دوران های توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی یا در حال توسعه یافتن تقسیم می شود. زمان توسعه نیافتگی زمانی نیست که میان زمان قبل از تجدد و زمان تجدد باشد و حتی نباید آن را دوران انتقال دانست زیرا زمان توسعه نیافتگی نه زمان تجدد است و نه زمان قبل از تجدد و شاید جز شبحی از زمان نباشد به این جهت ساکنان این زمان گرچه می پندارند که در کار و راه تحقق آینده دلخواه خویش اند، صورتی از «اکنون» را تکرار می کنند که اکنون معلق است. یعنی اکنونی که از گذشته بریده و به آینده نپیوسته است. این اکنون، اکنون توسعهنیافتگی است که نشانه های آن را در همه جا و به خصوص در گفتارهای رسمی نیمه سیاسی نیمه فرهنگی به وفور می توان یافت. این اکنون بی تاریخ یا بیرون افتاده از تاریخ همان شبه زمان توسعه نیافتگی است. این هر سه وضع هم زمانند (مردم متعلق به پیش از تجدد هم اگر در زمان تقویمی کنونی باشند با مردم جهان توسعه یافته و در راه توسعه هم زمانند و عجب این که آثار آنها گاهی در یک خانه با هم فراهم می آیند چنان که ممکن است هیأت بطلمیوسی و شرح کتاب المجسطی را از طریق وب سایت به دانشجویانی که به جمع میان سنت و تجدد علاقه دارند آموزش داد).
مردمی که از زمان و تاریخ قدیم دور افتاده و هنوز به تجدد نپیوسته اند به هیچ یک از دو زمان تعلق ندارند. اینها اگر طالب ورود به تاریخ و سکونت در زمان آینده هستند باید به زمان خود یا به بی زمانی بیندیشند. فی المثل اکنون ایرانی مسلمان باید بیندیشد در کدام زمان و قرن به سر می برد؟ قرن بیست و یکم میلادی یا قرن پانزدهم هجری قمری؟ شاید به هیچیک از این دو زمان و تاریخ تعلق نداشته باشد. او در روزی از روزهای تقویم به دنیا آمده و شاید دهها سال در قرن بیستم و بیست و یکم میلادی زندگی کرده باشد. اگر قرن بیستم تفکر و ادب و علم و تعلیم و تربیت و اقتصاد و سیاست خاص دارد و با اینها تعیّن یافته است شاید علم و مدرسه و معاش و سیاست زمان عمر این شخص قرن بیستمی نبوده است چنان که به قرن چهاردهم و پانزدهم هجری قمری هم تعلق نداشته است. در این صورت او حتی اگر فلسفه اسلامی بیاموزد و تعلیم کند درسش درس ملاصدرا و سبزواری نیست. به کانت و نیچه نیز چنان که باید نمی تواند بیندیشد و به درستی نمی داند چه نسبتی با ملاصدرا و کانت دارد (چنان که هم اکنون ما اینها را نمی دانیم یا کم می دانیم و کم اند کسانی که همین کم را می دانند).
در زمان ما تعرض به فلسفه دو وجه دارد یکی آموزش رسمی است که مثلاً ملاصدرا و ملاهادی سبزواری را می آموزیم و از آراء کانت و نیچه هم خلاصه ای فرا می گیریم و معمولاً آنها را آدمهایی می دانیم که هر یک برای خود نظری داشته اند و ما نیز با نظرهایی از آنان موافق و با نظرهای دیگر مخالفیم. در این صورت ممکن است زمان ملاصدرا و کانت با هم اشتباه شود یا اصلاً تعلقشان به زمان بیوجه بنماید (ولی چون آنها اثر و نشانشان را در زمان گذاشته اند و تفکرشان نیز نشان زمان دارد به دشواری می توان تعلقشان به زمان را نادیده گرفت). وجه دیگر نه آموختن و یاد گرفتن صورت مشهور فلسفه بلکه اندیشیدن به نسبتی است که هر یک از این فیلسوفان با زمان داشته اند.
این که به دو یا سه زمان و دوران اشاره شد در دهه های اخیر سخن مشهوری شده است چنان که پیوسته می خوانیم و می شنویم که از دوران پیش از تجدد و تجدد سخن می گویند، و این یعنی دو زمان و دوران در تاریخ وجود داشته و دارد. یکی زمان پیش از تجدد و دیگری زمان و تاریخ رسمی تجدد. اما آیا می دانیم که نسبت فیلسوف با زمان چگونه است و ما که امروز هم ملاصدرا میخوانیم و هم دکارت، با آنها چه نسبتی داریم و در زمان با کدام یک شریکیم. ما اگر به زمان ملاصدرا تعلق نداریم کی و چگونه از آن زمان بریده ایم و با بریدن از آن زمان به کدام زمان پیوسته ایم. گمان نمی رود به زمان دکارت و کانت پیوسته باشیم زیرا زمان آنها زمان صورت بخشیدن به جهان است. باید دید آیا ما به مرحله صورتبخشی به موجودات رسیده ایم؟ و اگر رسیده ایم به همان سان به جهان صورت می بخشیم که کانت و هگل و مارکس پیشنهاد کردند و جهان متجدد در یک قرار و مدار ناگفته و به آگاهی درنیامده آن را پذیرفت؟
اکنون مسئله ما این است که نه از زمان و زبان ملاصدرا قطع علاقه کرده ایم و نه رواست که قطع علاقه کنیم و به زمان جدید هم نمی توانیم بی اعتنا بمانیم. شاید اشخاصی باشند که بتوانند به دو زمان تعلق داشته باشند و اگر چنین کسانی باشند می توانند راهنمای آینده شوند اما زندگی و نظام فرهنگی و اجتماعی و سیاسی نمی تواند دو زمانی باشد و اگر باشد چه بسا که دستخوش آشوب و پریشانی و دچار قصور فهم و ناتوانی در عمل شود. هر نظم زمانی در هنر و دین و حکمت و فلسفه به مرتبه تذکر می رسد و به زبان می آید. از ظاهر این حکم ممکن است دریابند و نتیجه بگیرند که از فلسفه گذشته در این زمان نمی توان مدد گرفت. یعنی باید از افق تاریخی ملاصدرا و سهروردی چشم برداشت و از آنها پیوند برید و به عصر جدید و تجدد پیوست و راه توسعه را پیمود. مردم هر زمان و دوران به تاریخ و زمان خود تعلق دارند ولی معمولاً از این تعلق خبر ندارند و تفاوت زمان خود و زمان های دیگر را نمی دانند. این فیلسوف است که از زمان می گوید و سخن زمان را در دهان دارد. این که بدانیم ملاصدرا به عالمی دیگر غیر از عالم فیلسوف معاصر خود (در زمان تقویم) در اروپا یعنی دکارت تعلق داشته است، مستلزم انتخاب یکی و ردّ دیگری نیست. زیرا می توان به عالم جدید تعلق داشت و زمان ملاصدرا را نیز کم و بیش درک کرد. کسانی ممکن است بگویند اگر ملاصدرا کار دکارت را کرده بود فلسفه جدید در ایران ظهور می کرد و بسط می یافت اما ملاصدرا به عهد دیگری تعلق داشت و به این جهت راه اسلاف خود را پیمود و به نهایت آن راه رسید اما راه فلسفه غربی راه دیگری بود و آثار و نتایج و لوازمش هم دیگر بود.
۲- مسائل مهم جهان امروز در همه جا به مسائل توسعه و تجدد بستگی پیدا کرده است. توسعه سه راه داشته است و دارد. اول توسعه به اصطلاح درون زا چنان که در کشورهای توسعه یافته کنونی با سیر طبیعی و به نحو کم و بیش ارگانیک (سازوار) اتفاق افتاده است. دوم توسعه از راه تقلید دانسته و برنامه ریزی حساب شده و سوم توسعه تقلیدی محض. راه اول راه طبیعی و اصلی تاریخ تجدد است. دومی تقلید جامع و کم و بیش هماهنگ برای بیرون کشیدن پای خود از گلیم توسعه نیافتگی است که البته پایانش معلوم نیست و این راهی است که بعضی از کشورهای آمریکای لاتین و شرق آسیا پیموده اند و می پیمایند و بالاخره سوم تقلید جزئی و موضعی بدون توجه به تناسب و رعایت موقع و مقام کارهاست.
اندیشه دیگری هم ممکن است به خاطرها خطور کند (البته صورت وهمیش بسیار شایع است ولی اینجا سخن از تفکر و اندیشه می کنیم) و آن اینکه آیا مقصد آدمیان همین توسعه یافتگی تجدد و تجدد توسعه یافته است و طرح دیگری در رندگی نمی توان در انداخت؟ در اینجا به مارکسیسم و انقلاب پرولتری و کمونیسم و جامعه بی طبقه کاری نداریم زیرا کمونیسم نه برنامه گذشت از تجدد بلکه طرحی برای نجات جهان متجدد بود چنانکه شعار «از هر کس به اندازه استعدادش و به هر کس به اندازه نیازش» را می توان تعبیری خاص از اصول تجدد دانست. طرح چیستی تجدد و مخصوصاً مخالفت با آن امر تازه ای است که در دهه های اخیر پیش آمده و گرچه گاهی صورت ایدئولوژیک پیدا کرده است لااقل در صورت ایدئولوژیکش هنوز از مرحله نارضایتی از جهان متجدد و مخالفت و دشمنی احیاناً کین توزانه با آن نگذشته و در ساحت تفکر وارد نشده و حتی با اندیشه پست مدرن سر و کاری پیدا نکرده است.[۱] بنابرابن فعلاً در باب آن چیزی نمی توان گفت. اگر چنین است در شرایط کنونی از راه توسعه نمی توان منصرف شد اما این راه را چگونه میتوان پیمود؟ رفتن در این راه بدون تفکر به هر جا برسد و هر ظاهری پیدا کند به نظم و هماهنگی و اعتدال نمی رسد. مگر تاکنون تعادل در مرحله یا منزلی از منزل های توسعه، تحقق یافته است؟
جهان توسعه نیافته کمتر کار می کند و بیشتر گرفتار زحمت و مشقت است. حتی سازمان های رسمی اداری اش چون بر مدار خرد بوروکراتیک نمی گردند دچار پراکندگی و پریشانی می شوند و احیاناً به جای پرداختن به وظایف اصلی، مشغولیت هایی برای خود فراهم می آورند و با آنها وقت می گذرانند. بودلر شهر مدرن را شهر ملال می دانست. او ملال پاریس را درک کرد. اگر پاریس شهر ملال بود، ملال توسعه نیافتگی باید از ملال مدرنیته جانکاه تر و دردناک تر باشد. منتهی پاریس مدرن شاعری داشت که ملال آن را به جان آزمود. متأسفانه مردم جهان توسعه نیافته که شب و روز خود را با خستگی و ملال می گذرانند از ملال خود بی خبرند و کمتر می پرسند که خستگی و ملالشان از کجاست؟ و چرا مشکل ها همچنان بر جای خویش اند و حتی در مواردی بزرگ تر شده ان؟ جهان توسعه نیافته به طور کلی از خود نمی پرسد چرا از زحمت و مشقّت بسیار خود سودی حاصل نکرده یا سودش اندک بوده است؟
مردم با نگاهی که به غیب و شهادت و دنیا و عقبی و به مقام و شأن خود در جهان دارند فکر و عمل می کنند؛ چنان که توسعه جهان جدید متناظر با ظهور من متفکر کارساز در فلسفه و ادب و سیاست جدید و در شرایط روحی و فرهنگی خاص صورت گرفته است. آیا مردمی که در شرایط تاریخی و فرهنگی متفاوت قرار دارند به آسانی می توانند راه توسعه را بپیمایند و با حفظ اصالت و هویت خود در تاریخ تجدد شریک شوند؟ این پرسش ما را در برابر پرسش ها و مشکل های فکری و علمی بزرگ تری قرار می دهد. شرایط تاریخی و فرهنگی چیست؟ و چگونه توسعه اجتماعی- اقتصادی در تناسب با اندیشه و روحیه خاصی صورت گرفته است؟ مراد از اصالت و هویت دینی و قومی و ملی چیست؟ مگر تجدد چیزی بیش از مجموعه رفتارها و آداب و اشیاء فراهم آمده در دنیای دویست سیصد سال اخیر است؟
یک ژاپنی می تواند اصلاً به این مسائل نیندیشد. در هیچ جای دیگر هم لازم نیست مردمان با این قبیل مسائل درگیر شوند. اما وقتی راه توسعه و تجدد دشوار می شود کسانی باید فکر کنند که این دشواری از کجاست. بیشتر این دشواری ها به وضع روحی و خرد عام مردم طالب توسعه بازمی گردد. موانع همیشه و در همه جا کم و بیش بوده است. اگر اکنون دشواری کار چنان که باید درک نمی شود از آن روست که توسعه را سیر در راه طی شده جهان غربی می دانند بی آنکه به جامعیت تجدد و جایگاه شئون علمی و فرهنگی و سیاسی آن توجه کنند و بدانند که در تاریخ راهها پشت سر پویندگان بسته می شود و دیگران حتی اگر علم و آگاهی رسمی یا شبح و صورت خیالی نیز از آن راه داشته باشند دوباره باید آن را بگشایند. یعنی راه طی شده تجدد غربی را نیز باید با اندیشه و همت و قدرت دوباره گشود و پیمود و اگر اینها لازم نبود جهان در حال توسعه پس از صد سال سعی و رنج هنوز در اوایل راه قرار نداشت.
جهان در حال توسعه نیاز دارد تاریخ اروپای جدید را برای رسیدن به عمق و اساس آن به جان دریابد زیرا می خواهد به بسیاری از چیزها که اروپا به آن رسیده برسد اما تفاوت خود را با اروپایی ها نمی تواند و نباید فراموش کند. این تفاوت از چیست و در چیست؟ تفاوت ها پیداست اما این که چرا و چگونه تفاوت را باید رفع کرد و چرا به آسانی رفع نمی شود، روشن و معلوم نیست. مردمان در گذشته اصرار نداشتند تفاوت ها را از میان بردارند. اکنون هم در بعضی امور و موارد در حفظ تفاوت ها می کوشند اما در آنچه به علم و تکنولوژی و شیوه زندگی راجع می شود همه به سرمشق و اسوه غربی نظر دارند.
۳- می دانیم که همه نمی پذیرند علم و تکنولوژی جدید به صفت غربی متصف شود زیرا این علم و تکنولوژی و به طور کلی برخوردار شدن از تمتعات جهان مصرف را مرحله ای از پیشرفت و تکامل قهری تاریخی و متعلق به همه مردم روی زمین می دانند. حتی اگر چنین باشد باید به فاصله و تفاوتی که در آغاز دوره جدید وجود داشته و در طی زمان حفظ شده است اندیشید و به این پرسش پاسخ داد که اگر علم جدید صورت کامل علم گذشته است چرا مثلاً ما که در علم و فلسفه و هنر مقدّم بودیم کپرنیک و گالیله و دکارت نداشتیم و حتی از علم انها استقبال نکردیم؟ تا این که ضرورت ما را به سمت آن برد. چرا راه گذشته ما با راه تجدد تلاقی نکرد؟ ملاصدرا با دکارت معاصر بود اما یکی فیلسوف عالم جدید شد و دیگری در قله و پایان تاریخ فلسفه اسلامی قرار گرفت. چرا چنین شد؟ این پرسش در جای دیگر باید مورد بحث قرار گیرد. در اینجا همین قدر اشاره می شود که بدون مراجعه به تاریخ و بی مطالعه در تفکر و فرهنگ گذشته بینش و آمادگی لازم برای قدم گذاشتن در راه آینده پدید نمیآید. ما حتی برای رسیدن به تجدد هم ناگزیریم به تفکر و هنر گذشته خود رجوع کنیم تا شاید به خودآگاهی برای اختیار راه آینده برسیم. فلسفه و معارف اسلامی صرف نظر از عمق و اعتباری که دارد در زمره مظاهر روح تاریخ هزار و چندصدساله ما ایرانیان است. با رجوع به آن و در آیینه فلسفه و معارف و شعر و ادب گذشته کم و بیش وجود خود و امکان های آن را بازمی یابیم.
کلمات کلیدی: فلسفه، اسلام، غرب، ایران، زندگی، فرهنگ، جهان.