آکادمی مطالعات ایرانی لندن(LAIS)
منوچهر دین پرست
اشاره: ترجمه قرآن به زبانهای مختلف ریشه در تاریخ اسلام دارد. چرا که در طول این قرون از قرآن ترجمه های مختلفی صورت گرفته است. به تازگی دکتر نصر اقدام به ترجمه قرآن کرده است. البته این اثر نزدیک به ده سال وقت ایشان و همکارانشان را به خود اختصاص داده است. انتظار می رود انتشار این اثر با موجی از علاقمندان به کلام الهی همراه باشد. دکتر سید حسین نصر هشتاد ساله، هم اینک در دانشگاه جرج واشنگتن بیشتر فعالیتهای خود را به تحقیق در حوزه مطالعات اسلامی می گذراند. او که روزگاری انجمن حکمت و فلسفه را در تهران تاسیس نمود، پس از انقلاب در سال ۵۷ ایران را ترک کرد و هیچ گاه به کشور بازنگشت. او سخت دلباخته سنت گرایی، عرفان و فلسفه اسلامی است و در این مسیر کتابهای بسیاری نیز تالیف کرده است. شهرت نصر تا به جایی رسیده که نام وی در «مجموعه فیلسوفان زنده» که به تبیین و بررسی فیلسوفان معاصر جهان می‌پردازد، گنجانده شده است. دکتر نصر در این گفت و گو سعی کرده تا درمورد ترجمه قرآن به زبان انگلیسی توضیحاتی را ارائه کند. کتاب آسمانی قرآن کریم در طول تاریخ همواره محور اندیشه و عمل مسلمانان بوده است. مسلمانان برای گشودن معضلات فکری و عقیدتی و رفع مشکلات فردی و اجتماعی به این کتاب مقدس مراجعه می‌کردند. از این طریق آثار فراوانی در علوم مربوط به قرآن خلق گردید و صدها کتاب در تفسیر، تجوید، ترجمه، رسمالخط، قرائات و دیگر علوم قرآنی نگاشته شد.
از جمله آثاری که در این زمینه پدید آمد، ترجمه قرآن کریم به زبانهای غیر عربی است. اولین زبانی که قرآن کریم بدان ترجمه گردید، زبان فارسی بود. ایرانیان با عشق و علاقه وافری که به اسلام و قرآن داشتند، برای همگانی شدن فهم قرآن اقدام به ترجمه و تفسیر آن به زبان فارسی نمودند، که حاصل آن صدها تفسیر و ترجمه پارسی است که به دست ما رسیده است. این آثار علاوه بر جنبه مذهبی و دینی از لحاظ ادبی و زبان شناسی دارای اهمیت فوق العاده هستند و از این طریق می‌توان به بسیاری از واژههای دقیق پارسی و مرادف آنها در عربی دسترسی پیدا کرد. اما در چند دهه اخیر اطلاعرسانی درباره ترجمه قرآن رشد قابل توجهی داشته است. نشریاتی نیز در چند دهه اخیر به مباحث ترجمه قرآن کریم توجه کرده و مقالات متعددی را در این زمینه منتشر نمودهاند. در دائره المعارفها نیز به ترجمه‌های قرآن کریم توجه شده است. در دائرهالمعارف فارسی مصاحب در مدخل «قرآن» در عنوانهای فرعی این مدخل عنوانی به نام «ترجمه‌ها» ایجاد نموده و در ذیل آن از ترجمه‌های فارسی، لاتینی، فرانسوی، ایتالیایی، انگلیسی، آلمانی، روسی، هلندی، اسپانیایی، سوئدی، دانمارکی و ترجمه عبری قرآن کریم بحث شده است. در این میان ترجمه قرآن به زبان انگلیسی به لحاظ فراگیری مخاطبان از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. به طوری که ترجمه های متعددی از قرآن به زبان انگلیسی موجود است. قدیمترین ترجمه انگلیسی قرآن منتخبی است که در ۹۲۱/ ۱۵۱۵ در لندن منتشر شده است. اما برخی معتقدند که نخستین بار در ۱۰۵۹/ ۱۶۴۹ الکساندر راس کل قرآن را از برگردان فرانسوی دو ریه به انگلیسی ترجمه کرد. اما بیشترین ترجمه‌های انگلیسی قرآن از خود مسلمانان، کار مسلمانان شبه‌قاره است و اولین ترجمه از آنِ عبدالحکیم‌خان است که در ۱۳۲۳/ ۱۹۰۵ منتشر شد. از معروفترین ترجمه های انگلیسی قرآن می‌توان به ترجمه عبداللّه یوسف علی و ابوالاعلی مودودی اشاره کرد. شیعیان شبه قاره نیز در ترجمه قرآن به انگلیسی فعالیت چشمگیری داشته‌اند، از جمله این ترجمه‌ها ترجمه عمادالملک سیدحسین بلگرامی است که در ۱۳۰۹ ش/ ۱۹۳۰ بدون متن اصلی چاپ شد. از مترجمان عرب‌زبانی که قرآن را به انگلیسی ترجمه کرده‌اند، عبدالخالق همت (چاپ ۱۳۷۲ ش/ ۱۹۹۳)، رشید سعید کسّاب (چاپ ۱۳۷۳ ش/ ۱۹۹۴)، عزالدین حائک (چاپ ۱۳۷۵ ش/ ۱۹۹۶) و ماجد فخری (چاپ ۱۳۷۵ ش/ ۱۹۹۶) بوده‌اند. فارسی‌زبانان نیز به ترجمه قرآن به انگلیسی همت گماشتند؛ از جمله، در دوره معاصر، ترجمه طاهره صفارزاده و فضل‌اللّه نیک‌آیین در خور ذکر است. ترجمه نیک‌آیین با عنایت به آنکه مترجم سعی داشته سبک ادبی قرآن را حفظ کند اهمیت خاصی دارد. اما به تازگی دکتر سید حسین نصر، استاد مطالعات اسلامی دانشگاه جرج واشنگتن، اقدام به ترجمه قرآن مجید به انگلیسی کرده است. این ترجمه را از جهات مختلف می توان مورد توجه قرار داد. اما یکی از ویژگی های این ترجمه این است که دکتر نصر از جمله متفکران اسلامی است که به سنتگرایی و احیا سنت نبوی تعلق خاطر ویژه ای دارد و در راه احیای سنت الله تلاش می کند. اثر دکتر نصر که با عنوان Study Quran معرفی شده است، شامل ترجمه و تفسیر قرآن کریم به زبان انگلیسی است. این اثر ارزشمند که دکتر نصر سرویراستاری آن را بر عهده داشته پس از ۱۰ سال تلاش مستمر به اتمام رسیده است؛ انتشارات هارپر، از بزرگ‌ترین و معتبرترین ناشران کتب علوم انسانی در آمریکا این کتاب را منتشر می کند.
***
به عنوان نخستین پرسش از شما می خواستم می پرسم که جنابعالی از جمله اندیشمندان حوزه سنت گرایی محسوب می شوید و طی سالهای گذشته نیز آراء و آثار شما نیز در ذیل سنت گرایی قرار داشته است. آیا شما که به ترجمه قرآن از عربی به انگلیسی اقدام کرده اید بر اساس همین منش و روش فکری سنت گرای این کار صورت گرفته و یا اینکه هدف خاص دیگری در نظر داشتید؟
در ابتدا باید بگویم که خود قرآن منشا آن حقیقتی است که ما به آن سنتگرایی می گوییم. سنت الله در قرآن آمده، و سنت به آن معنایی که ما می فهمیم بدون تردید در کتاب آسمانی قرآن مجید بر آن تاکید شده است. و ترجمه ما نمی توانست از دید سنت گرایی جدا باشد. از لحاظ ترجمه قرآن ما سعی نکردیم فقط اصطلاحات ترجمه شده به زبانهای اروپایی که در قرنهای گذشته به آن توجه شده را به کار ببریم بلکه به ادوار جدیدتر نیز توجه داشتیم. تا حد مقدور سعی کردیم به اصل زبان عربی نزدیک باشیم و در بالاترین سطح ممکن از زبان انگلیسی استفاده کنیم. اما اجازه بدهید در ابتدا به شکل گیری طرح ترجمه جدید قرآن کریم که از حدود ۹ تا ده سال پیش شروع شد اشاره کوتاهی کنم. در آن زمان بزرگ‌ترین ناشر کتب دینی در آمریکا به نام انتشارات هارپر، که هم در سانفرانسیسکو و هم در نیویورک شعبه دارد، کتابی به نام Study Bible منتشر کرد که شامل ترجمه جدیدی از عهد جدید، عهد قدیم و شامل شروح مختلف بر تمام متن کتاب مقدس مسیحیان است و بعد از آن نیز کتابی به نام Study Torahرا عرضه کرد. انتشار این دو کتاب بسیار جنجال‌برانگیز بود؛ با وجود اینکه کتاب مقدس مسیحیان صدها ترجمه به زبان انگلیسی دارد و هر سال ترجمه یا شرح جدیدی از آن منتشر می‌شود اما از ترجمه انتشارات هارپر چه در دانشگاه‌ها و چه در کلیساها و محافل دینی بسیار استقبال شد. پس از این بود که هارپر تصمیم گرفت چنین طرحی را در مورد قرآن نیز اجرا کند. یعنی در واقع بعد از انتشار کتاب مقدس مسیحیان (انجیل) و عهد عتیق و تورات یعنی Study Bible و Study Torah، اجرای طرحی جامع درخصوص ترجمه و تفسیر قرآن کریم را در برنامه‌اش قرار داد. پس از این تصمیم این انتشارات درخصوص اجرای طرح Study Quranبا من تماس گرفت و گفت که می‌خواهیم شما سرویراستار این طرح باشید و این کتاب زیر نظر شما تهیه شود. بنده پس از تامل فراوان قبول کردم و به این ترتیب کار ترجمه و تفسیر قرآن به انگلیسی شروع شد.
سنت گرایان دارای اندیشه های خاصی هستند که می تواند بر روی انتخاب واژگان مد نظرشان تاثیر گذار باشد آیا فکر می کنید خود شما از این نگاه در ترجمه قرآن بهره بردید؟
در ترجمه اصطلاحات خاص قرآن کریم ما سعی کردیم به تمامی اصطلاحات قدیمی و جدید توجه کنیم و بدانیم مترجمین برای چه معنایی در ترجمه قرآن از این اصطلاحات استفاده کردندو از فلان کلمه چگونه برای ترجمه استفاده می شود. البته برداشت ما بر این اساس بود که از چه واژگانی برای ترجمه انگلیسی استفاده کنیم و آن برداشت هم تحت تاثیر دیدی است که افرادی مثل بنده نسبت به حقیقت و سنت دارند و نسبت به زبان به عنوان حامل معانی سنت بهره می برند. از آن جهت آنچه که شما می گویید درست است. اما سعی کردیم حدالمقدور از منابع سنتی اسلامی استفاده کنیم. کوشیدیم از قدیمی ترین تفاسیر قرآن مانند طبری گرفته تا بعضی تفاسیر زمان حاضر استفاده کنیم. سعی ما بر این بوده که در ترجمه قرآن به سنت اسلامی نزدیک باشیم نه به تعبیرات متجددگرایاته امروزی که در بعضی از تفاسیر به کار برده می شود.
شما تفسیر خاصی را به عنوان تفسیر مبنا در کار ترجمه قرار داده بودید؟
نخیر. ما سعی کردیم کارمان اولین تا حدی که می دانم و تفسیر در تاریخ باشد که از طیف کامل منابع شیعه و سنی، لغوی و نحوی، کلامی، تاریخی، فلسفی، عرفانی و .. استفاده کرده است. ما دارای طبقات مفسرین هستیم که برخی از آنها کلامی و برخی دیگر عرفانی و غیره هستند من از این تفاسیر علاوه بر اثار کهن مانند طبری زمخشری و طبرسی به خصوص تفسیر المیزان استاد گرانقدرم حضرت علامه طباطبایی توجه داشتیم. این اثر از سه قسمت اساسی تشکیل شده است. قسمت اول شامل ترجمه‌ای از قرآن کریم است که با توجه به تمام ترجمه‌های معروفی که به زبان انگلیسی وجود دارد، از پیکتال، محمد اسد، آربری و یوسف‌علی گرفته تا دیگران، ترجمه شده البته همواره بازگشت به متن قرآن مدنظر بوده است بدون اتکا به هیچ‌یک از ترجمه‌های گذشته ولی با نگاهی به ترجمه‌های گذشته. بعضی از ترجمه‌های گذشته مثل ترجمه آربری بسیار شاعرانه است ولی رابطه آن با اصل متن عربی در بعضی از جاها دقیق نیست. بعضی‌ها ترجمه ها دقیق است ولی کیفیت ادبی انگلیسی را ندارد؛ درحالی‌که قرآن کریم بالاترین سطح زیبایی‌شناسی زبان عربی را منعکس می‌کند و یکی از ویژگی‌هایش بلاغت اعجاب‌انگیز آن است. وقتی قرآن را ترجمه می‌کنید باید در بالاترین سطح زبان موردنظر باشد یا اینکه فقط تا حدی زیبایی کلام داشته باشد. به هر حال نباید فراموش کرد که ترجمه قرآن همواره ناقص خواهد بود چون به یک معنا قرآن اصلاً قابل ترجمه نیست. ما باید کاری مانند ترجم کینگ جیمز کتاب مقدس مسیحیان می‌کردیم که به اندازه‌ای زیباست که با کارهای شکسپیر قابل مقایسه است و هنوز هم با وجودی که زبان انگلیسی تحولات بسیاری پیدا کرده همچنان بیشتر از ترجمه‌های دیگر کتاب مقدس مورد نقل قول و استفاده مردم است.
ما ترجمه‌های گوناگون قرآن کریم و متن عربی آن را با چاپ‌های مختلف جمع‌آوری و شروع به ترجمه متن کردیم. به این صورت که من تمام سی جزء قرآن را بین سه ویراستار تقسیم و خودم سوره فاتحه را به‌عنوان نمونه برای ویراستاران ترجمه کردم. زبان عربی همه ویراستاران این کتاب فوق‌العاده خوب است و انگلیسی هم زبان مادری‌شان است. منظورم این است که زبان انگلیسی دست‌و‌پا شکسته‌ای نیست که متأسفانه بعضی از مسلمانان برای ترجمه قرآن کریم به کار می برند. ضمن اینکه دیدگاه کلی ایشان با دیدگاه بنده یکی است. خود شما زمانی با من درس خوانده‌اید و می‌دانید که بعضی از شاگردهایم بسیار به من نزدیک و هم‌افق و هم‌فکر من هستند. این امری است که موجب شد ما هیچ گرفتاری و کشمکشی از این جهت نداشته باشیم. مانند مترجمان کینگ جیمز کتاب مقدس که همکاری حیرت‌انگیزی با یکدیگر داشتند و با آنکه حتی اسم‌هایشان هم مشخص نیست، اما کتابی با چنین وحدت سبکی به زبان انگلیسی به وجود آوردند. خداوند به ما هم عنایت فرمود و همان‌طور هم شد. به همان صورت که خدمتتان گفتم، اجزای قرآن را بین ایشان تقسیم کردم. بعضی از قسمت‌هایش را خودم به عنوان نمونه ترجمه می‌کردم و بعد آنها ترجمه را ادامه می‌دادند و با یکدیگر صحبت یا حتی بر سر ترجمه فلان کلمه یا فلان حرف ربط مشاجره می‌کردیم. برای مثال خودتان می‌دانید حرف «اِنَّ» یا یک «واو» عربی می‌تواند چند معنا داشته باشد. ویراستاران دیگر خیلی با دقت همه موارد را بررسی می‌کردند و بعد برای من می‌فرستادند. من هم آنها را می‌خواندم و تصحیحات نهایی را انجام می‌دادم و به این ترتیب ترجمه متن قرآن به سرانجام رسید و این قسمت اول کار ما بود.
قسمت بعدی Study Quran قرار بود مانند Study Bible شرح متن یا همان تفسیر باشد که در زبان انگلیسی به آن Commentary می‌گویند. شاید برای اولین‌بار در تاریخ اسلام می‌خواستم هم برای حفظ وحدت امت اسلامی و هم جهت آشنایی خواننده با نحل مختلف تفکر سنّتی اسلامی، از مفسران مختلف، سنّی و شیعه، لغوی، تاریخی، کلامی، فلسفی، عرفانی، و همه انواع تفاسیر از طبری گرفته تا میبدی، به عربی و فارسی استفاده کنیم. در نهایت تفسیر خودمان را تدوین کردیم و مسئول این کار هستیم، ولی به هر حال این تفسیر شامل اشارات بسیاری به تمام تفاسیر سنتّی است. این کلمه سنتّی، بسیار مهم است زیرا ما در کل تمام تفاسیر مدرن و متجددانه را کنار گذاشتیم که از قرن نوزدهم توسط افرادی مانند سر سیّد احمدخان و نیز عده‌ای در مصر شروع شد و تنها تفسیر دوره جدیدی که مدّنظر قرار دادیم، تفسیر «المیزان» اثر استاد بنده، مرحوم علامه طباطبایی رضوان‌الله‌علیه است که البته وصف جدید ربطی به تجدد ندارد بلکه مربوط به زمان نگارش آن است.
یکی از پرسشهایی که معمولا از مترجمان پرسیده می شود این است که بنا بر گرایش و علاقه خودشان به ترجمه قرآن اقدام می کنند. شما چه ضرورتی احساس کردید که به ترجمه انگلیسی از قرآن روی آوردید. آیا در جهان اسلام عالمان مسلمان دیگری که ترجمه قرآن را انجام داده بودند دارای اشکال و ضعفی دیدد و شما بر اساس این ضرورت به ترجمه قرآن اقدام کردید؟
ده ها ترجمه از قرآن به انگلیسی از قرن هفدهم تا اکنون تدوین شده است، مخصوصا در بیست سی سال اخیر که برخی از آنها را خود غربی ها انجام دادند و برخی دیگر نیز توسط مسلمانان صورت گرفته است. بعضی از این ترجمه ها مشکلاتی دارند زیرا مترجمان زبان عربی را خوب نفهمیدند و بعضی از واژگان انگلیسی که استفاده شده را مورد توجه قرار ندادند. ما سعی کردیم از بهترین ترجمه های قرآن که به انگلیسی صورت گرفته مانند آنها که در بالا ذکر شد استفاده کنیم اما من در تمامی آنها کوتاهی ها دیدم و هیچ کدام بی عیب نبود. امیدواریم که ترجمه ای که ما انجام دادیم هم دقیقترین و زیباترین این ترجمه ها باشد اگرچه حتما آن نیز بی نقص نیست، .باشد. خداوند شاهد است و بعدا خواهیم دادیم نتیجه چگونه خواهد بود. به طور مثال ترجمه محمد اسد ترجمه دقیقی است ولی در ترجمه خیلی از اصطلاحات بدون اینکه به جنبه های عرفانی و حکمی و روحانی قرآن توجه کند از آنها گذشته و به این ساحتها توجه نکرده است. البته او یک راسیونالیست بود. خیلی از مسلمانان که قرآن را ترجمه کردند تسلط کافی به ترجمه های انگلیسی نداشتند. ما سعی کردیم که کارمان هم از نظر زبان انگلیسی و هم از نظر محتوا و اصالت تا حد امکان به اصل متن نزدیک باشد.
شما به عنوان یک عالم مسلمان که اقدام به ترجمه قرآن کردید چه وجه ممیزه ای با دیگر افراد خواهید داشت؟
من جزو آن دسته از افرادی هستم که معتقدند حتی المقدور ترجمه قرآن را خود مسلمانان باید انجام دهند. وقتی از من خواسته شد که این کار را بر عهده گیرم شرطم این بود که تمامی همکاران من مسلمان باشند. چطور برای متون مقدس مسیحیان باید دانشمندان مسیحی و متون مقدس یهودی باشند و نوبت به ما مسلمانان که رسید افراد غیر مسلمان باشند. من این کار را فقط با این شرط قبول کردم که انجام دهم که فقط مسلمانان در تالیف آن شرکت کنند. من از مسلمانان غربی استفاده کردم که زبان مادری آنها نیز انگلیسی باشد در میان اینها فقط بنده ایرانی هستم. می دانید که تمام دانشمندان و ویراستاران کتاب Study Torah یهودی و تمام نویسندگان و ویراستاران Study Bible مسیحی هستند، بنابراین تمام کسانی که با کتاب قرآن نیز سروکار خواهند داشت، چه نویسندگان و چه ویراستاران، باید مسلمان باشند. چرا که مسیحیان و بیشتر کشیشانی که با اسلام عناد داشتند از قرن هفدهم به بعد برای اولین‌بار قرآن کریم را به زبان انگلیسی ترجمه کردند یا شرق‌شناسانی که اصولاً منکر اصالت وحی بودند به این امر پرداختند. ترجمه‌های قرن بیستم نیز که بعضی از مسلمانان مانند یوسف‌علی، محمد اسد و محمد پیکتال آن را انجام داده‌اند، هر کدام مشکلاتی دارند و آنطور که باید و شاید همه کلمات قرآن را به‌صورت واضح و کامل منعکس نکرده‌اند؛ البته همه دانشمندان این زمینه بر این امر واقف هستند؛ بنابراین اولین شرط بنده در رابطه با این کتاب مؤثر واقع شد که مهم‌ترین عامل تمایز آن با بیشتر ترجمه‌های قرآن به زبان انگلیسی است و مسلمانان همه کارهای این اثر را انجام دادند و از آنجایی که به هر حال این اثر در آمریکا چاپ می‌شود و چاپ تهران یا کراچی نیست، سه نفر از مسلمانان آمریکایی را انتخاب کردم که تحت نظارت من به‌عنوان ویراستار این پروژه همکاری کنند. ایشان هر سه در دانشگاه‌های آمریکا استاد هستند و از معتبرترین دانشگاه‌های اینجا مدرک دکتری گرفته‌اند و هر سه زمانی شاگرد بنده بوده‌اند: یکی آقای دکتر ژوزف لومبارد، استاد دانشگاه براندایس در ماساچوست است که از دانشگاه ییل فارغ‌التحصیل شده و شش سال در دانشگاه جورج واشنگتن در دوره‌های لیسانس و فوق‌لیسانس شاگرد من بوده است. دیگری جنر دَگلی متولد آمریکا ولی چرکسی‌تبار است؛ یعنی پدر و مادرش از مهاجران قفقازی هستند که به آمریکا مهاجرت کردند. او هم شاگرد من بود و بعد به دانشگاه پرینستون رفت. دیگری خانم ماریا دکیک است که او هم دکتری‌اش را از دانشگاه پرینستون دریافت کرده است. ایشان هر سه مسلمان هستند که البته دو نفرشان مسلمان شدند و دیگری هم که از خانواده‌ای قفقازی و مسلمان بود. بعد از گذشت مدتی، یک دانشمند جوان دیگر به نام محمد رستم را نیز به‌عنوان کمک ویراستار به این گروه اضافه کردم که پاکستانی‌تبار ولی متولد و ساکن کاناداست؛ ولی اصل همان سه ویراستاری هستند که خدمتتان عرض کردم.
درباره ضرورت ترجمه قرآن هم که شما انجام دادیده قدری توضیح دهید که این پرسش مغفول قرار نگیرد؟
بله. اولا باید بگویم که هیچ ترجمه قرآنی از کمال مطلق برخوردار نیست اما اینکه یک ترجمه حدالمقدور خوب باشد باید دارای چند شرط باشد. مترجمان و مفغسران باید به زبانهای عربی و زبانی که به آن ترجمه صورت می گیرد تسلط کامل داشته باشند. بنده این را شرط اساسی می دانم که متاسفانه بسیاری از آنان که به ترجمه قرآن می پردازند به عنوان یک حقیقت زنده به طور کامل از آن برخوردار نیستند. دیگر اینکه مترجم در فضای معنوی قرآن زندگی کند. قرآن یک حقیقت زنده است و باید آن را به خوبی درک کرد. این شرایط در ترجمه های قرآن که مثلا از عربی به فارسی صورت گرفته به خصوص در قرون پنجم و ششم جمع شده است. افرادی بودند که هم فارسی را خوب می دانستند و هم به عربی تسلط داشتند و به درک حقیقت قرآنی اشراف داشتنددر حالیکه امروزه خیلی از دانشمندان قرآنی به این موارد بی توجه و یا اینکه فاقد این ویژگی ها هستند. آنها قرآن را همانند یک کتاب معمولی می دانند و من معتقدم هر سه این شروط برای ترجمه باید در یک فرد جمع شده باشد. اما شرط چهارمی هم باید اضافه کنم و آن این است که کار ترجمه باید دارای تایید الهی نیز باشد و اگر عنایت خداوند نباشد این کار به صورت درست به جلو نمی رود. باید بگویم که اغلب تفاسیر قرآن یکسویه هستند. مثلا ترجمه زمخشری که جنبه لغوی قوی دارد و یا تفسیر ابن عربی جنبه عرفانی قوی دارد. در قسمت تفسیرمان سعی کردیم توجه به تمامی انوع مهم تفاسیر قرآن را که موجود هست داشته باشیم و کار ما متفاوت از دیگر کارها باشد. البته یکی دیگر از موضوعاتی که در این ترجمه و تفسیر من به آن توجه و تاکید داشتم و ضرورت آن را نیز احساس کردم این بود که به طور کلی باید توجه به حفظ وحدت اسلامی کاری صورت گیرد. ما بیان می‌کنیم که فلان مفسر سنّی یا فلان مفسر شیعی درباره فلان آیه چه گفته است. میان خود شیعه‌ها و سنّی‌ها هم اختلاف‌نظرهای بسیاری در تفسیر وجود دارد که البته هر کسی با تفاسیر قرآن سروکار دارد به این امر آگاهی دارد. از این جهت، این تفسیری که ارائه داده‌ایم یک کار جدید است و تا حدی که بنده می‌دانم هیچ تفسیری به این صورت حتی در دوران قدیم انجام نشده است.
جنابعالی بعد از حادثه یازده سپتامبر ۲۰۰۱ در آمریکا کتاب” قلب اسلام” را برای غربیان نوشتید که با حقیقت اسلام آشنا شوند و اینک در سال ۲۰۱۵ اقدام به ترجمه قرآن به انگلیسی اقدام کردید. اکنون وضعیت جهان اسلام با مشکلات عدیده ای رو به رو است افراط گرایی و تندروی در برخی از مناطق کشورهای اسلامی شیوع پیدا کرده و از سوی دیگر پدیده شوم اسلام هراسی نیز در غرب گسترش یافته فکر می کنید ترجمه قرآن تا چه اندازه می تواند در مسیر روشنگری واقعی حرکت کند و تاثیر بخش در جهان غرب باشد که معنای دقیق قرآن را دریابند؟
اگر فکر نمی کردم این کار تاثیری داشته باشد نه وقت خودم را تلف می کردم و نه کاغذ و جوهر را حرام می کردم. آری معتقدم که از بعضی جهات طی این ده سال وضع بدتر شده است. این مسائل که امروز در جهان می بینیم واقعا باعث تاسف است. امروز در آمریکا با دو جریان مواجه هستیم. یکی جریان علاقه به درک و فهمیدن بیشتر از اسلام. حتی ماجرایی که در پاریس به وقوع پیوست باعث شد که گروهی به درک حقیقت اسلام روی بیاورند. از جهت دیگر جریان دومی است است که دائما علم مخالفت با اسلام را به دست می گیرد. این دو جریان فعلا استمرار دارد ولی ما امیدواریم که ” قلب اسلام ” خیلی ها را متوجه حقایق اسلام کرد ترجمه قرآن نیز می تواند باعث شود که نه تنها مسلیونها مسلمان در سراسر دنیا که به زبان انگلیسی صحبت می کنند بلکه مسلمانان دیگر نیز روی به پیام قرآن بیاورند. من یقین دارم این کار از لحاظ دانشگاهی نیز مورد توجه قرار خواهد گرفت و موجبات تحولی را فراهم آورد. اما شما هر چه قدر بنویسید عده ای در غرب به خصوص با اسلام عناد دارند و اینها را با منطق نمی توان قانع کرد. اما گروه بسیاری هستند که اهل درک و فهمیدن هستند و من امیدوارم این افراد را بتوان به سوی دریچه جدیدی به حقیقت هدایت کرد.
با توجه به مشکلات عدیده ای که جهان اسلام با آن رو به رو است و شما به برخی هم اشاره کردید شما چه پیشنهاد و توصیه ای برای افرادی دارید که قصد دارند در حوره ترجمه قرآن فعالیت کنند که برای مخاطبان غربی مورد توجه باشد و در مسیر روشنگری و حقیقت قرآن نیز قرار گیرد؟
خیلی از تفاسیر و ترجمه های قرآن کریم که مسلمانان طی ده های اخیر انجام دادند متاسفانه کمتر توجه به جنبه های عرفانی، باطنی، معنوی و فلسفی قرآن دیده می شود و بیشتر به جنبه های فقهی و اجتماعی و سیاسی و اجتماعی و حتی علمی قرآن توجه صورت گرفته است. کاری که ما انجام دادیدم بیشتر بر اساس نگرش معنوی و حکمی بوده است. ما سعی کردیم قرآن را به شیوه کلی نشان دهیم و عیان سازیم که علاوه بر تمامی موارد مختلفی که علمای اسلامی گفته و قابل قبول است، قرآن حامل پیام اساسی اخلاقی و حکمی نیز هست. من امیدوارم که این قسمت از کار ما مورد توجه قرار گیرد چرا که قرآن پاسخهای عقلانی که داده برای همه آشکار نیست لذا باید به تفاسیر روی آورد. امیدوارم که نسل جوان نیز به چنین شیوه ای روی بیاورند که البته برای رسیدن به این کار باید صاحب دانش کافی از علوم اسلامی باشند.
شاید به همین دلیل باشد که بنده با توجه به اینکه این ترجمه برای مخاطبانی نوشته شده که آشنایی زیادی با معارف اسلامی و قرآن ندارند، از‌این‌رو من از چند نویسنده مسلمان، که از شرق آسیا گرفته تا آمریکا میانشان هست، خواهش کردم در مورد جنبه‌ای از قرآن مقاله علمی بنویسند. این قسمت شامل ۱۷ مقاله می‌شود که بسیار مفصل است و حدود ۴۰۰ صفحه را دربرمی‌گیرد. مقالات بسیار متنوع و شامل موضوعاتی از قبیل قرآن و مسأله قانون و حقوق، قرآن و کلام و فلسفه، قرآن و ساختارهای اجتماعی، قرآن و عدالت، قرآن و زن و سبک ادبی قرآن است. تمام نویسندگان همان‌طور که عرض کردم مسلمان هستند و فهرست این نویسندگان انواع افراد را شامل می‌شود از شیخ‌الازهر فعلی، رئیس دانشگاه الازهر مصر و یکی از معروفترین شخصیت‌ها در عالم تسنّن گرفته تا یکی از آیت‌الله‌های خیلی محترم خودمان در ایران، حضرت آیت‌الله محقق‌داماد که از دوستان نزدیک بنده هستند. ایشان لطف کردند و مقاله بسیار مهمی در مورد قرآن، فلسفه و کلام به فارسی نوشتند که بنده خود ترجمه آن را به انگلیسی بر عهده گرفتم. چند نفر دیگر هم مقالاتی به زبان عربی نوشتند که گروهی آن را ترجمه کردند و بنده آن را تصحیح کردم. خلاصه از علمای بزرگ گرفته تا دانشمندان جوان، که البته بسیار با استعداد و ورزیده هستند، در بین نویسندگان این کتاب یافت می‌شوند، هم مرد، هم زن و هیچ ملیت خاص و نژادی در انتخاب افراد مدنظر نبوده و همه نوع مسلمان از عرب و عجم را شامل می‌شود. این قسمت از کار، خودش به‌طور مستقل اثر بدیعی است که اگر چاپ شود یکی از بهترین کتاب‌ها در مورد قرآن به زبان انگلیسی خواهد بود؛ البته باید اشاره کنم که علاوه بر سه قسمت اصلی کتاب یعنی قسمت اول ترجمه متن شریف قرآن، قسمت دوم، تفاسیر تمام سوره ها از سوره فاتحه تا سوره الناس و قسمت سوم یعنی مجموعه مقالات، شامل نقشه‌های مختلف از سرزمین عربستان و شرق دریای مدیترانه و سرزمین‌هایی است که در قرآن کریم به آنها اشاره شده و انواع و اقسام فهرست‌ها نیز بر این اثر تهیه شده است.