دکتر غلامرضا اعوانی
رئیس انجمن حکمت و فلسفه ایران
اشاره: سلسله صفویه و چهره‌های نامدار سیاسی و فرهنگی و عرفانی این بخش از تاریخ ایران هنوز هم جای تحقیق می‌طلبد. برخی محققین معتقدند که این دوره تاریخی ایران نقش جدی در سرنوشت ایران ایفا کرده و توانسته آثاری به لحاظ مادی و معنوی از خود به جای بگذارد. یکی از کسانی که در این دوره تاریخ ظهور و بروز یافت شیخ صفی الدین اردبیلی بود. او چهره‌یی عرفانی و از شخصیت‌های تاثیر‌گذار در سلسله صفویه ایران محسوب می‌شود. به همین مناسبت نخستین همایش بین‌المللی شیخ صفی‌الدین اردبیلی در جهت تبیین آرا و اندیشه‌های وی با حضور اندیشمندان داخلی و خارجی در محل کتابخانه ملی ایران برگزار شد. آنچه در پی می‌آید گزارشی از سخنرانی دکتر اعوانی است.
کلید واژه: صفی الدین اردبیلی، عرفان، اسلام، حکمت، معنویت، سیاست، اهل بیت، فتوت.
***
فتوت و مردانگی شرط عرفان و تشیع است و این ویژگی در شیخ صفی‌الدین اردبیلی دیده می‌شود و باید توجه داشت که فتوت اساس جهاد اکبر و اصغر است. شیخ صفی‌الدین اردبیلی حق بزرگی بر گردن ایران و تشیع دارد. متاسفانه این کنگره بسیار دیر برگزار شد اما برگزاری آن پس از سی و اندی سال می‌تواند مصدر خدمات بزرگ فرهنگی شود. فتوت و مردانگی شرط عرفان و تشیع است و این ویژگی در شیخ صفی‌الدین اردبیلی دیده می‌شود و باید توجه داشت که فتوت اساس جهاد اکبر و اصغر است.
در یک جامعه استعدادهایی وجود دارند که می‌توانند به فعلیت برسند. اکنون این سوال مطرح می‌شود که جامعه در زمان زندگانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی چه استعدادهایی داشته‌است که چنین اشخاصی ظهور پیدا کرده‌اند؟ قرآن از امت خویش چیزهایی خواسته‌است که شیخ صفی‌الدین، خاندان و فرزندان او توانسته‌اند آن را به ظهور برسانند و آن، چیزی جز محبت اهل بیت(ع) نیست.
هر پیامبری که مبعوث می‌شد، بیان می‌کرد که رسالتی دارد و اجری در مقابل این رسالت نمی‌خواهد، اما پیامبر اکرم از امت خویش خواسته است در ادای رسالتش به اهل بیت ایشان محبت داشته باشند. عارفان به این گفته پیامبر بسیار توجه کرده‌اند و حتی ابن‌عربی در کتابش فصل‌هایی را به این موضوع اختصاص داده‌است. احادیث متفاوتی از پیامبر اکرم(ص) درباره ایرانیان آمده است. پیامبر می‌فرمایند که «سلمان از اهل بیت است» و این نشان‌دهنده عظمت ایرانیان است.
یکی از دستاوردهای بزرگ صفویه، دستیابی به محبت اهل بیت(ع) است زیرا صفویه مذهب جعفریه را احیا کرد و نخستین‌بار این مذهب، مذهب رسمی ایرانیان اعلام شد. من در اینجا به نکته‌یی اشاره کنم و آن این است که در مطالعه‌یی که در ادیان مختلف داشتم، به این نتیجه رسیدم که هیچ دینی بدون ولایت امکان ندارد زیرا ولایت، اساس دین است و ولایت، حلقه اتصال عرفان و شیعه است.
قاضی نورالله شوشتری در کتاب «مجالس المومنین» خود همه عرفا را شیعه قلمداد کرده و به اصل ولایت در کتابش توجهی ویژه داشته‌است. از نگاه همه عرفا، ولایت مطلقه به امام علی(ع) می‌رسد و در عصر صفویه عرفان و تشیع با یکدیگر جمع می‌شوند.
مقام معظم رهبری درباره ایشان می‌گویند که شیخ صفی‌الدین اردبیلی، حقیقت، طریقت و شریعت را با یکدیگر جمع کرده‌است و هیچ دینی بدون در نظر داشتن این سه مولفه در کنار یکدیگر کامل نیست. بنابراین، شیخ صفی‌الدین اردبیلی به علوم ظاهری و باطنی همزمان توجه داشته است. از دیگر دستاوردهای حکومت صفویه احیای علوم، فنون، هنر و صنایع است و هنرهای مختلف در دوره صفویه به اوج رسیدند. همچنین طی این دوره در حکمت و فلسفه علمای بزرگی در اصفهان و قزوین ظهور پیدا کردند.
بعدها عرفان و حکمت در دوره صفویه از یکدیگر جدا شدند و جنبه فقهی دین بر عرفان چیره و همین موضوع موجب شد پایه‌های حکومت صفویه متزلزل شود. به همین دلیل است که می‌بینیم در یک دوره افرادی مانند ملاصدرا و ملامحسن فیض تکفیر می‌شوند. یکی از دستاوردهایی که حکومت صفویه داشت، کمکی بود که این حکومت به تاسیس حکومت مغولان در هند کرد. موسس حکومت مغولان «بابر» بود و شاه اسماعیل به او کمک کرد تا دشمن مشترک‌شان را از بین ببرند.
کمک مالی و نظامی صفویه منجر به تاسیس حکومت مغولان در هند شد که ۲۲۰ سال حکومت شیعی در آنجا شکل‌گرفت، زیرا «بابر» مذهب تشیع را پذیرفت و به نام شاه‌اسماعیل سکه زد و خطبه خواند. امیدوارم که برگزاری کنگره‌هایی از این دست کمک شایانی به پیشبرد فرهنگ در کشور کند زیرا بعد از انقلاب اسلامی مورخان متخصص وجود نداشته و نتوانسته‌اند چنان که شایسته است، به مسائل دوره صفویه بپردازند.