در نگاه متصوفه کل داستان قربانی کردن ابراهیم و اسماعیل ورای جنبه ظاهری آن امری سمبلیک است؛ و این جنبه نمادین آن حاوی و حامل پیام اصلی داستان و رمز ماندگاری و اهمیت والای آن در اسلام شده است. عرف و متصوفه بر خلاف علمای ظاهری و اهل فقه اصغر به جنبه باطنی و فقه اکبر آن توجه میکنند. متصوفه که اهل فقه النفس هستند به جنبه های متعالی و انسان ساز داستان تکیه میکنند در حالیکه اهل فقه الجوارح فقط به ظواهر داستان تکیه میکنند و عمل قربانی گوسفند را سنت قرار داه اند. در حالیکه اهل الله که عرفا هستند از داستان قربانی اسماعیل احکام متعدد معنوی برای سیر و سلوک بسوی حضرت محبوب را استنتاج کرده اند.
گفتگو با دکتر سید سلمان صفوی دارای فوق دکترا از دانشگاه لندن، نویسنده و چهره بین المللی عرفان و فلسفه اسلامی، سردبیر مجله تخصصی ترانسندنت فیلوسوفی. جدیدترین کتاب فارسی دکتر صفوی “عرفان ثقلین: مبانی نظری و عملی عرفان و طریقت صفویه” است. کتاب “فلسفه و زندگی ملاصدرا” (The Philosophy and Life of Mulla Sadra) به انگلیسی تالیف جدید دکتر سلمان صفوی است که هفته گذشته در آمریکا منتشر شده است.
*آیا قربان و قربانی کردن پیش از داستان ابراهیم و اسماعیل(علیهماسلام) مسبوق به سابقه بوده است؟ اگر آری، چرا این داستان برجسته شده است و کتاب وحی آن را تثبیت کرده است؟
عید قربان ریشه در دوران ماقبل تاریخ بشر دارد. انسان اولیه که از فهم طبیعت عاجز است، برای به دست آوردن ترحم خدایان دست به قربانی کردن حیوانات و انسان ها می زند. این رسم نزد همه ملل و ادیان به اسامی مختلف موجود بوده است. این سنت طولانی بشری در اسلام نیز پذیرفته شده است. برجسته شدن آن در قرآن بنا به دلایل مختلف است. از جمله آنکه عمل قربانی بنا به دستور حضرت حق به ابراهیم نبی فرمان داده شده است. دوم آنکه عمل سنگین قربانی از سوی ابراهیم رسول الهی انجام میگردد . سوم اینکه قربانی پسر معصوم ابراهیم است. چهارم آنکه از طریق مطرح کردن این داستان زیبای حماسی پیوندی عاطفی و ایمانی و فکری بین یهودیت، مسیحیت و اسلام ایجاد میشود از آن جهت که ابراهیم جد اعلای حضرات موسی، عیسا و محمد مصطفی(ص) است.
*جایگاه عید قربان در معارف اسلامی و تاریخ مسلمانان را چگونه ارزیابی می کنید؟ از نظرگاه حضرتعالی وجوه برجسته تمثیلی در این روز بزرگ چگونه در معاریف و مشاهیر اسلامی متبلور شده است؟
فرمان قربانی کردن اسماعیل به ابراهیم به صورت تمثیل آزمون سخت از مقربان و خوبان درگاه الهی در ادبیاات اسلامی تجلی کرده است. این داستان تجلی آزمون، سر سپردگی پاکان به حق، آمیختگی قهر و لطف حضرت حق است. عمل قربانی برای حق بعدا از سوی شیعیان در واقعه کربلا تشابه پردازی شده است بدین نحو که حسین قربانی زهرا و علی اکبر و علی اصغر قربانیان سید الشهدا در پیشگاه حضرت حق هستند. عمل آنها و آزمون آنها بالتر از ابراهیم است چون بالاخره اسماعیل فدا نشد ولی سید الشهدا و علی اصغر خود را برای زنده ماندن ارزشهای الهی قربانی کردند. از سوی دیگر با قربانی کردن گوسفند در روز عید قربان، گرسنگان و فقیران مرکز توجه مسلمین واقع میشوند تا شاید این درد اجتماعی علاجی ریشه ای شود. در روایت هاى مکررى نقل شده که در روز عید اضحى، قربانى کنید تا گرسنگان وبیچارگان از خوردن گوشت سیر شوند؛ آنان که روزها بلکه ماه ها توان تهیه گوشت براى خانواده خویش را ندارند، در این روز عزیز تاریخی که براى همگان عید است ، خوشحال گردند و از خوردن گوشت حلال، بى منت، سیر شوند.
*فلسفه عید قربان به چه نحو قابل تبیین است؟ به عبارت دیگر چرا روز قربانی کردن حضرت اسماعیل توسط حضرت ابراهیم برای مسلمانان عید محسوب می شود؟
یکی از محورهای قاعده وحدت استعلایی ادیان عید قرار دادن روز قربانی اسماعیل است. از این طریق بر وحدت ادیان توحیدی تاکید شده است. ابراهیم که جد اعلای نظری و ژنتیکی سه دین ابراهیمی یهودیت، مسیحیت و اسلام است نه تنها ابعاد نظری تفکر توحیدیش در قرآن تمجید و امضا شده است که حتی عمل قربانی او به عنوان اصلی مهم در جنبه شریعت اسلامی امضا شده است و تداوم یافته است. لذا به یک معنا عید قربان عید وحدت استعلایی ادیان نیز است و تداوم دستورات و آزمونهای الهی و وحدت آنها را پاسداشت میکند. و بر این نکته تاکید میکند که دعوای پیروان ادیان منازعه انبیا نیست بلکه به قول مولانا در مثنوی(دفتر اول، بیت ۳۲۷) منازعه پیروان احول انبیا است که وحدت انبیا را نمی بینند و چشم وحدت بین آنها کور است و فقط کثرات را می بینند.
*نگاه متصوفه به داستان حضرت ابراهیم و اسماعیل چگونه است؟ این رخداد دینی از چه زوایای عرفانی برخوردار است و چه تاثیری در تاریخ تصوف و عرفان ما گذاشته است؟
در نگاه متصوفه کل داستان قربانی کردن ابراهیم و اسماعیل ورای جنبه ظاهری آن امری سمبلیک است؛ و این جنبه نمادین آن حاوی و حامل پیام اصلی داستان و رمز ماندگاری و اهمیت والای آن در اسلام شده است. عرف و متصوفه بر خلاف علمای ظاهری و اهل فقه اصغر به جنبه باطنی و فقه اکبر آن توجه میکنند. متصوفه که اهل فقه النفس هستند به جنبه های متعالی و انسان ساز داستان تکیه میکنند در حالیکه اهل فقه الجوارح فقط به ظواهر داستان تکیه میکنند و عمل قربانی گوسفند را سنت قرار داده اند. در حالیکه اهل الله که عرفا هستند از داستان قربانی اسماعیل احکام متعدد معنوی برای سیر و سلوک بسوی حضرت محبوب را استنتاج کرده اند که برخی از آنها عبارتند از: قهر و لطف خدا در هم آمیخته است.۲- آزمون سخت الهی اصلی تخطی ناپذیر در سلوک است.۳- بدون گذار موفقیت آمیز از آزمون الهی ترقی و تعالی به مقام معنوی بالاتر میسر نیست.۴- قرب الی الله را به صرف ادعاهای لفظی میسر نیست.۵- دکر و فکر و عمل در سلوک ابراهیمی که حامل دین حنیف است در هم آمیخته است و قابل تفکیک نیست. ۶- بلا و رنج شرط رهایی و صاف شدن روح است.۷- با برخورد با بلا برخی از خود الهی دور میشوند و کرتر و کورتر میشوند اما پاکان صافتر و پاکتر شوند و صدای هاتف غیبی را می شنوند و گوش دلشان باز میگردد. مولوی در دفتر چهارم مثنوی ابیات ۲۹۸۵- ۲۹۸۸ در این باب گوید: پس بلا و رنج بایست و وقوف/ تا رهد آن روح صافی از حروف/ لیک بعضی زین صدا کرتر شدند/ باز بعضی صافی و برتر شدند/ همچو آب نیل آمد این بلا/ سعد را آبست و خون بر اشقیا.۸- سالک خالص باید آمادگی فدا کردن عزیزترین وابستگی هایش حتی از حنس نور برای صعود به مرتبه بالاتر باشد. ۹- عمل شهادت و فدا کردن خود و خانواده در راه آرمانهای الهی در سلک جوانمردان صوفی نهادینه شد. ۱۰ – ابراهیم و زهرا، اسماعیل و حسین(ع) و علی اصغر در ادبیات عرفانی مولویه و صفویه و… بهم تنیده شد و تسامح و فداکاری را اصل سلوک ابراهیمی-حسینی نمود. ۱۱- اراده فولادین برای اجرای فرامین الهی شرط سلوک است. ۱۲- تا در عالم ناسوتی، آزمون و بلا همیشه در انتظار آدمی از کمترین تا بهترین است.۱۳- سالک به مقام صبر پس از موفقیت در آزمون سخت واصل شود. ۱۴- تسلیم کامل در برابر امر الهی شرط ضروری سلوک است. ۱۵- بی شک محسنین جزای نیک کردار خالص الهی خود را دریافت میکنند.
* به صورت مشخص آیا روایت کتاب مبین از داستان ابراهیم و اسماعیل(علیهماسلام) کاربردی کردن و کارکردی ساختن آموزه های این داستان را مورد نظر قرار داده است؟
در قرآن سوره ای بنام ابراهیم(ع) است اما داستان ابراهیم و اسماعیل در سوره صافات آیات ۱۰۰تا ۱۱۰ نازل شده است.
البته در قرآن کریم نام اسماعیل ۱۲ بار آمده است و به رسالت الهی او تصریح شده است.( بقره،۱۳۶؛ آل عمران، ۸۴؛ مریم، ۵۴). اما داستان قربانی شدن اسماعیل در آیات ۱۰۲ تا ۱۰۷ سوره صافات نازل شده است. آنچه که به روشنی از آیت مذکور قابل استنتاح است عبارتند از: ۱- رویای صادقه معتبر است.۲- وحی الهی یا فرمان الهی برخی مواقع در موقع خواب نازل میگردد. ۳- ابراهیم اسماعیل را مجبور نکرد.۴- اسماعیل با اینکه هنوز نبی نشده است ابراهیم را بر اجرای دستور الهی که گرفتن جان اوست ترغیب و تحریض میکند. ۴- قابلیت یافتن پذیرش اجرای فرمان الهی نیز منوط به اراده الهی است.۵- مقام صبر در پی موفقیت در آزمون الهی حاصل گردد نه به صرف لفاطی های اخلاقی و شاعرانه.۶- تسلیم در مقابل حضرت محبوب از خصوصیات بارز سالکین خالص و عاشق است. ۷- پس از گذار از آزمون سخت و وصول به مقام های صبر و تسلیم شنیدن صدای هاتف غیبی برای سالکان خالص الهی ممکن است. ۸- حضرت محبوب پاداش نیکوکاران را در این دنیا و آن دنیا می دهد. ۹- صابرین و تسلیم شدگان به حق مصدقین درگاه الهی هستند. ۱۰- مقام مصدق پرکسیس ایمان و عمل است. راستگوی مقامی معنوی است که در پروسه ایمان به خدا، بلا پذیری، استقامت و تسلیم حاصل میشود. ۱۱- آزمون الهی اصلی تخلف ناپذیر در زندگی ناسوتی و در سیر و سلوک الی الله است. ۱۲- عمل قربانی کردن سنتی پایدار برای پسینینان قرار داده شد. اما قربانی کردن بنا به شرایط زمان و مکان متغییر است و در فقه الجوارح معنایی ظاهری میدهد در فقه اجتماعی ناظر به شهادت و فداکاری است و در فقه النفس ناظر گذار از همه تعلقات ماسوالله است.