دکتر ﻏﻼﻣرﺿﺎ اﻋواﻧﯽ
استاد فلسفه دانشگاه شهید بهشتی
ﺣﻀﺮت رﺳﻮل(ص) ﺧﻮد «ﻟﯿﻠﺔاﻟﻘﺪر» و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم ﻗﺮآﻧﯽ و ﻣﻘﺎم ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ «ﺟﻤﻊ اﻟﺠﻤیع» ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ھﻤﻪ اھﻞ اﻳﻤﺎن ـ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺟﻪ اﻳﻤﺎن ﺧﻮد ـ از اﻳﻦ ﺣﻜﻤﺖ اﻟهی بهره دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻤﺎل آن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ (ص ) و ﺳﭙﺲ ﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ(ع) ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺻﯽ و وارث ﺣﻜﻤﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ(ص) اﺳﺖ.
ﻣﺎ ھﺮﮔﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب ﺣﻜﻤﺖ و ﺣﻀﺮت رﺳﻮل(ص) و ھﻤﻪ اﻧﺒﯿﺎء(ع) را در ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻠﻢ ﺣﻜﻤﺖ ﺗﻠﻘﯽ ﻛﺮده و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ در ﺟﮫﺎن اﺳﻼم ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه اﺳﺖ. ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن، ﺣﻀﺮت رﺳﻮل(ص) را «ﯾَُﻌﻠُِّﻤُﮫُﻢ اْﻟﻜِﺘَﺎَب وَاْﻟِﺤْﻜَﻤَﺔ» ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻛﺮده و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎرھﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮات ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ. ﻗﺮآن اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﻪ تنها درﺑﺎره ﺣﻀﺮت رﺳﻮل(ص)، ﺑﻠﻜﻪ درﺑﺎره ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان دﻳﮕﺮ ﻧﯿﺰ آورده اﺳﺖ. در ﻳﻚ آﻳﻪ ﻗﺮآن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ھﻤﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان(ع) ﻣﯿﺜﺎق ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ در ازای ﺣﻜﻤﺘﯽ ﻛﻪ ﺑﻪ آنها آﻣﻮﺧﺘﻪ، ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﻛﻪ در آﺧﺮاﻟﺰﻣﺎن ﺧﻮاھﺪ آﻣﺪ و ﺧﺎﺗﻢ ﻧﺒﯿﯿﻦ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد، اﻗﺮار و اذﻋﺎن ﻛﻨﻨﺪ. در اﺑﺘﺪای اﻳﻦ آﻳﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ «ﺧﺪاوﻧﺪ از اﻧﺒﯿﺎء(ع) ﻣﯿﺜﺎق ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ در ازای ﺣﻜﻤﺘﯽ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن داده …»؛ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دھﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ «ﺣﻜﻤﺖ» ﺑﯿﻦ ھﻤﻪ اﻧﺒﯿﺎء(ع) و ﻛﺘﺐ و رﺳﻞ، ﻋﺎم اﺳﺖ. اﻳﻦ ﻳﻚ اﺻﻞ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ در اﻳﻦ آﻳﺎت ﺑﺴﯿﺎر دﻗﺖ و آﻧﮫﺎ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻛﺮد. ﻧﻜﺘﻪ دﻳﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ وارث اﻳﻦ ﺣﻜﻤﺖ ﻛﯿﺴﺖ و آﻳﺎ ھﺮ ﻛﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ وارث اﻳﻦ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺎﺷﺪ؟ آن ﻛﺴﯽ وارث اﻳﻦ ﺣﻜﻤﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از ﺣﯿﺚ ﻣﻌﻨﺎ و ﺣﻘﯿﻘﺖ، وارث رﺳﻮل ﷲ(ص) ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ(ع) در درﺟﻪ ﻧﺨﺴﺖ، وﺻﯽ رﺳﻮل ﺧﺪا(ص) ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد. اﻣﺎم ﻋﻠﯽ(ع) ﻛﺴﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ(ص) درﺑﺎره اﻳﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد: «اﻧﺎ ﻣﺪﻳﻨﺔاﻟﻌﻠﻢ وﻋﻠﯽ ﺑﺎﺑﮫﺎ»؛ اﻳﻦ ﻛﻼم ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﻢ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان وارد ﺷﺪ ﻣﮕﺮ از درب آن؛ ﻛﻠﯿﺪ درب، در دﺳﺖ ﻋﻠﯽ(ع) اﺳﺖ و اﻳﺸﺎن درﺑﺎن آن اﺳﺖ. اﻳﻦ ﺑﻪ ﺟﮫﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن وﻟﯽﷲ اﻋﻈﻢ، رأس وﻻﻳﺖ و ﺻﺎﺣﺐ وﻻﻳﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ اﻟهی ھﺴﺘﻨﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ تنها ﻋﻠﯽ(ع) ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ وارث ﺣﻜﻤﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ(ص) ﺑﺎﺷﺪ و اوﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻧﺎطﻖ اﺳﺖ.
درﺑﺎره ارﺗﺒﺎط ﺷﺐ ﻗﺪر ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ(ص) و اﻣﺎم ﻋﻠﯽ(ع) باید گفت که ﺑﯿﺎن زﻣﯿﻨﯽ ﺷﺐ ﻗﺪر اﺻﻠﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ در ذات الهی اﺳﺖ؛ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﻘﺪر و ﻣﺘﻌﯿﱠﻦ ﺷﺪه و ﻗﺮآن از ذات ﺣﻖ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و «إِﻧﱠﺎ أَﻧﺰَْﻟﻨَﺎُه ﻓِﯽ ﻟَْﯿﻠَِﺔ اْﻟَﻘْﺪرِ» اﺷﺎره ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ دارد. ﻣﻘﺪر ﺷﺪه ﻛﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل(ص) ﻧﺎزل ﺷﻮد و ﺧﻮد ﺣﻀﺮت رﺳﻮل(ص)، «ﻟﯿﻠﺔاﻟﻘﺪر» و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم ﻗﺮآﻧﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻟﯿﻠﺔاﻟﻘﺪر ﻧﺒﻮد، ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﺒﺎرک اﻳﺸﺎن ﻧﺎزل ﻧﻤﯽﺷﺪ. آن ﺣﻀﺮت ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم و ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻗﺮآﻧﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ «ﺟﻤﻊ اﻟﺠﻤﻊ» ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد: «ﻣﻘﺎم ﺟﺎﻧﻔﺰاﻳﺶ ﺟﻤﻊ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ …». اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ(ص) ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم ﻗﺮآﻧﯽ ﻧﺒﻮد، ﻗﺮآن ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﻧﻤﯽ ﺷﺪ؛ ﭘﺲ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم اوﻟﯿﻦ ﺗﻌﯿﻦ ذات اﺳﺖ؛ ﺗﻌﯿﻦ ذاﺗﯽ ﻛﻪ آن ﻣﻘﺎم ﻗﺮآﻧﯽ و آن ﻣﻘﺎم ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺤﻤﺪی اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺤﻤﺪی ﺑﺎ آن ﻣﻘﺎم ﻗﺮآﻧﯽ در آن ذات ﺑﺎ ھﻢ ارﺗﺒﺎط دارﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﺰول ﻧﯿﺰ در ﺷﺐ ﻗﺪر ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ: «ﺻﻮرﺗﯽ در زﻳﺮ دارد آﻧﭽﻪ در ﺑﺎﻻﺳﺘﯽ»؛ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻣﻘﺪر ﺷﺪه ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺻﻮرت ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻗﺮآﻧﯽ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل(ص) ﻧﺎزل ﺷﺪه، واﻗﻌﺎً ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﻤﯽ اﺳﺖ. ھﻤﻪ اھﻞ اﻳﻤﺎن ـ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺟﻪ اﻳﻤﺎن ﺧﻮد ـ از اﻳﻦ ﺣﻜﻤﺖ اﻟﮫﯽ ﺑﮫﺮه دارﻧﺪ، اﻣﺎ ﻛﻤﺎل آن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل(ص) و ﺳﭙﺲ آن ﻛﺴﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت او را ﺑﺎب ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻋﻠﻢ و ﺑﺮادر ﺧﻮد (در ﻣﺎﺟﺮای ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﻢ ﻋﻘﺪ اﺧﻮت) ﺧﻮاﻧﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ھﺮ ﻛﻪ از اﻳﻤﺎن و وﻻﻳﺖ اﻟﮫﯽ ﺑهره دارد، ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻣﯿﺰان از ﺣﻜﻤﺖ ﺑهره دارد و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺖ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺗﺸﯿﻊ رﺷﺪ ﭘﯿﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ. اﮔﺮ ﺳﯿﺮ ﺣﻜﻤﺖ را در ﺟﮫﺎن اﺳﻼم دﻧﺒﺎل ﻛﻨﯿﻢ، ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﯿﺮ ﺣﻜﻤﺖ در ﺑﻼد دﻳﮕﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺒﻮده و آﻧﺎن ھﻤﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻮدﻧﺪ، زﻳﺮا ھﻤﮕﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻘﻞ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻋﻘﻠﯽ ﻛﻪ در ﻗﺮآن و ﻛﻼم اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺼﻮﻣﯿﻦ(ع) آن ھﻤﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ (ھﻤﭽﻨﺎنﻛﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﻛﺘﺎب اﺻﻮل ﻛﺎﻓﯽ ﺑﻪ «ﻋﻘﻞ و ﺟهل» اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و …).
ھﺪاﻳﺖ الهی ﻛﻪ در ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ و ﻛﻠﻤﺎت ﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﯽ(ع) ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ و ﺧﻠﯿﻔﻪ رﺳﻮل ﷲ(ع)، ﺗﺎﻟﯽ ﺗﻠﻮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ(ص) و ﻗﺮآن ﻧﺎطﻖ و ﻧﺎطﻖ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺑﻮده، ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ. اﻟﺒﺘﻪ ﺣﻜﯿﻢ ﻳﻜﯽ از ﻧﺎﻣﮫﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻗﻮم ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺪارد. ﺧﺪاوﻧﺪ ھﻤﻪ اﻗﻮام را آﻓﺮﻳﺪه و آﻧﺎن را ھﺪاﻳﺖ ﻛﺮده و اﻧﺒﯿﺎء(ع) و اوﻟﯿﺎء و ﺣﻜﻤﺎ در ھﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ، از ﺣﻜﻤﺖ ﺑﮫﺮه داﺷﺘﻪاﻧﺪ. ﻛﻠﻤﻪ ﻗﺮآن ﺟﺎﻣﻊ ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ(ص) ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ «اوﺗﯿﺖ ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﻜﻠﻢ». ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺮآن ﻳﻚ دﻳﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﮫﺎﻧﯽ دارد و ﺣﻜﻤﺖھﺎی دﻳﮕﺮ را ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽﻛﻨﺪ و در ﭘﺮﺗﻮ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ اﺋﻤﻪ اطﮫﺎر(ع) و ﺧﺎﺻﻪ در رأس آﻧﮫﺎ ﻋﻠﯽ(ع)، ﻳﻚ ﺟﺮﻳﺎن ﻋﻤﯿﻖ و دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻜﻤﺖ اﻟﮫﯽ در ﺟﮫﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻪ ظﮫﻮر رﺳﯿﺪه ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ھﻢ آﺛﺎر و ﺑﺮﻛﺎت آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ.