ساسان یغمایی
در باره سنت گرایی و مکاتب معنوی و رویکردهای دینی مرتبط با آن در سال های اخیر بسیار سخن گفته و نوشته اند و کتب و مقاله های پر تعدادی منتشر شده است. در واقع، سنت گرایان و علاقمندان به این “مکتب” یا “دیدگاه” یا “نحله”ی معنوی، با بهره گیری از معضلات و خلأ های بزرگی که حاصل و محصول اندیشه و زندگی مدرن است، کوشیده اند راه حل هایی ارائه نمایند که افق تازه ای را ترسیم نماید و امیدهای نوینی را نوید بخشد. بر اساس انگاره های سنت گرایان، امروزه وضع دشوار و ظلمت گرفته ای بر زندگی کل ساکنان کره زمین سایه افکنده و حیات همین انسان مدرن و معاصر را در عرصه های مختلف به مخاطره افکنده و در مبارزه ای بی امان به چالش کشیده است. در چنین شرایطی این جریان فکری و اعتقادی، مسائل و نظرگاه های خاص خود را مطرح نموده و به یک معنا توانسته است بُن پایه های خود را به مثابه یک مکتب مهم معاصر استوار سازد و تثبیت نماید.
یکی از کسانی که در طی نیم قرن اخیر نقش مهمی در فرهنگسازی و اندیشهپردازی در حوزه ی معنویت ایرانی و اسلامی داشته، دکتر سید حسین نصر است. نصر، از برخی جهات متفکری ویژه در حوزه فرهنگ و دیانت و شریعت و معنویت به حساب میآید. او نه فقط در مراکز سنّتی دانش ایرانی و اسلامی به آموختن مبانی فکر و فرهنگ ایرانی و باورهای اسلامی پرداخته، دانشآموخته ی دانشگاه های بزرگ مغرب زمین نیز بوده و هم اکنون استاد برجسته ی یکی از مهم ترین آکادمی ها و مراکز علمی در امریکا است. وی در تاریخ علوم و دانشهای تجربی و طبیعی، و همچنین ریاضیات و معماری وهنر دارای اطلاعات جالب و بسیار وسیعی است. این اطلاعات، البته مادّه ی خامِ تحقیقات و مشاغل او نیست، بلکه امکانی وسیع برای تفکرات اوست و جانمایه ی نظریه پردازیهای وی محسوب می شود. او سختکوش و پی گیر است و حداقل از دهه ی ۱۳۴۰ خورشیدی تاکنون هرساله کتابها، رساله ها، مقالات، گفتگوها، ترجمه ها و تصحیح های فراوانی از تراوش قلم او منتشر شده است.
نصر، آثار مهم دائره المعارف گونه ای نظیر “علم و تمدن در اسلام” ، “فرهنگ و علوم اسلامی” و… را به صورتی پیراسته و امروزی در دسترس پارسی زبانان قرار داد که اثر مهمی بر درک صحیح از سنت و بازیابی آن در روزگار جدید داشته است. هنوز هم این جریان پرثمر، یعنی حاصل قلم و کار و فکر نصر ادامه دارد. در سال های اخیر، پروژه های بزرگ فرهنگ اسلامی در غرب با نظارت دکتر نصر فرجام یافته است. از جمله “تاریخ فلسفه اسلامی” با همکاری الیور لیمن و ترجمه و تفسیر و توضیح آیات و کلمات قرآن به همراهی گروهی بیست نفره از اسلامشناسان و قرآنپژوهان، که در دست نگارش و تدوین می باشد. این آثار و فعالیت های متنوع و متداوم، قطعاً نشانگر فرصت هایی است که وی از آن بهره برده تا میان جهان فکری مسلمانان و اندیشه های مدرن غربی تفاهم ایجاد کند.
فهرست آثار نصر بسیار طولانی است و اگر ترجمه های کتابهای او را نیز به بیش از سی زبان محاسبه کنیم، خود رساله ای مستقل خواهد شد. بنابر این نیازمند توضیح دیگری نیستیم تا اهمیت بین المللی و تأثیر جهانی حسین نصر را در عصر حاضر اثبات کنیم یا مورد تأکید قرار دهیم. او البته منتقدان و مخالفان و حتی دشمنان جدی و سرسخت فراوانی دارد. در وطن و زادگاهش نیز این گونه است. اما نصر وقت خود را در پاسخ به جدلهای مناقشه انگیز و جنجالی تباه نکرده است، بلکه با استفاده از استعدادهای خود و زبان فصیح انگلیسی که بدان مینویسد و نیز فرصت های جهانی که در اختیارش قرار گرفته، نظریات خود را مطرح میکند و شرح و بسط میدهد. دیدگاه های بنیادی او به “سنّتگرایی” معروف و مربوط، و به همین عنوان نیز معروف است.
امروزه مکتب سنت گرایی دیگر یک جریان محدود و ناشناخته در کنج آکادمی ها و برخی محافل خاص و محدود نیست، بلکه دارای مبادی فکری و مبانی معنوی و اصول خاص و طرفداران فراوان است. البته نصر بنیانگذار این مکتب نبوده و به نظر میرسد نقش تأسیسی در این عرصه را دو اندیشمند شرقی و غربی، آناندا کومارا سوآمی و رنه گنون بر عهده داشتند. سپس فریتیوف شوان، توشیهیکو ایزوتسو، نصر، هانری کربن و جمع دیگری از اندیشمندان آن را فربه کرده و بدان حیثیت و جذابیت جهانی بخشیده اند.
سنت گرایی، به یک معنا، نگاهی مدرن به پدیده ای نامدرن است. راهبران این جریات، سنت را به مثابه امری جاودان که فراتر از زمان و مکانی خاص و دارای اصول و محکماتی مشخص و جهان شمول است طراحی نمودند و از مخاطبان خود دعوت کرده اند تا در مبانی و نتایج آن اندیشه کنند و طریقت هایی متفاوت برای حفظ میراث معنوی و حکمی بشری بیابند. سپس برای برون رفت از بحرانهای جهان صنعتی و سپهر مدرن بکوشند و راه حل های متفاوت و مؤثری بیابند. اما موضوع برای سنت گرایان و آبای این جریان چندان هم ساده نبوده و نیست. معضلات و سؤال های بسیاری وجود دارد که بی پاسخ مانده یا هنوز جواب قانع کننده ای نیافته است. پس بزرگان سنت گرایی و از جمله دکتر نصر میباید در برابر این ابهام ها قرار گیرند و از پرسشهای چالشبرانگیز استقبال کند و انصافاً در اغلب موارد نیز چنین می کنند.
اما به طور خاص، دکتر نصر تمایل زیادی به جدل ها و مباحث مناقشه انگیز نشان نمی دهد. گویا این نوع مباحث را بیهوده یا سطحی و یا امکانی برای انحراف از موضوعات اصیل قلمداد کرده و حاشیه ای به دور از متن اصلی می داند. با این همه، اگر از جدل های مناقشه انگیز پرهیز مینماید، در عوض رغبتی فراوان به گفت و گوهای روشنگر و پرفایده دارد. هرچند در این گفت و گوها برخی نقدهای اساسی به سنتگرایی کمتر مطرح میشود و عمدتا تنها شرح مجددی از فکرها و ایده های آباء مکتب سنتگرایی مطرح میشود.
واپسین اثر نصر و آخرین کوشش در فهم نظریات وی، گفت و گوهای سید مسعود رضوی و دکتر نصر، با عنوان “در مسیر سنتگرایی” است. چندسال قبل ترجمه ی اثر دیگری به همین سیاق با نام “در جست و جوی امر قدسی” به چاپ رسید. آن اثر سیری اجمالی در زندگی و اندیشه های نصر و کیفیت تکوین و تکامل آنها بود. اما گفت و گوهای رضوی معطوف به عمدهترین دیدگاه ها و نظریه های نصر است که تفصیل آنها را در کتاب های بیست و پنج سال اخیر وی میبینیم.
“در مسیر سنّت گرایی” نوعی چکیده و عصاره ی دیدگاه ها و ایده ها و تئوری های نصر در ارتباط با وضع کنونی ایرانیان و مسلمانان در جهان معاصر، همراه با نقدهایی بر فکر و زندگی مدرن غربی است. این کتاب شامل هشت گفت و گو و دو مقدمه است که یکی از این مقدمه ها را نصر برای این کتاب و در توجیه و توصیف محتوای آن نوشته است. دکتر نصر در این مقدمه، اعتبار خاصی برای این کتاب و مطالب و شیوه تدوین آن قائل شده و در عین حال آن را بیانی سهل تر و فشرده تر از عمده ترین و بنیادی ترین نظریاتش دانسته است.
پس می توان در وصف و معرفی “در مسیر سنتگرایی” گفتئ که این اثر، بیان مجدد اصول و مبانی مکتب سنتگرایی نیست، بلکه پرسشها و تأملات و جدل هایی درباره ی جهان معاصر و مشکلات آن و واکنش برجسته ترین نماینده ی سنتگرایی به آنهاست. در یکی از این مصاحبه ها با عنوان “نقادی علم مدرن” علت های اصلی واکنش سنتگرایان به تجدد و زندگی در جهان جدید به دقت واکاوی شده است. نکته ی دیگر درباره ی این گفت و گوها، حساسیت بیشتر در باب ایران معاصر و ایران تاریخی و تعریف و هویتی است که امروزه از آن دریافته میشود.
اندیشه های نوین ایرانی، غالبا در رابطه با سنت و مدرنیسم معنا و گسترش یافته است. تقریبا – وبلکه تحقیقاً – متفکران بزرگ ایران از مشروطیت تا این زمان، فکر و زندگی و آثار خود را در نسبت با همین مسئله مصروف و آثار و تئوری هایشان را معماری نموده اند؛ از ملکم خان و جمال الدین اسدآبادی در عهد مشروطه، تا نصر و شایگان و آل احمد و دیگران در سالهای اخیر، توجهی خاص و محوری به سنت و مدرنیسم داشته اند. برخی مدرن شدن و درآمیختن با زندگی و فلسفه و معنای حیات از چشم غربی را توصیه کرده و برخی نیز رستگاری ما را در بازگشتمان به سنت سلف توصیه کرده اند. نصر یکی از همین بازگشتی ها است که رویاروی پرسشهای مفصل و پرتعداد رضوی، نه تنها نظرات خود را درباره ی اسلام، مسلمانان، جهان مدرن، علم جدید، ایران و تشیع و نیز شخصیت های بحثبرانگیزی نظیر هانری کربن بیان میکند بلکه به برخی نقدها نسبت به خود و نظریاتش نیز پاسخ میدهد. این گفت و گوها، همچون آثار نصر، از علم و معنویت اسلامی تا وضع مسلمانان در جهان جدید تا هنر و زیبایی شناسی در نظرگاهی معنوی را در برگرفته است و در یک کلام آیینه ای است که چکیده ی مکتب سنتگرایی و آثار و اندیشه های برجسته ترین نماینده ی این مکتب در جهان معاصر را برای خوانندگان پارسیزبان فراهم مینماید؛ اثری کم حجم اما پرفایده و خوشخوان، که با ضمیمه ای از تصاویر مربوط به دکتر نصر و سنتگرایی شیرازه ی خود را بسته و دریچه ای برای ارتباط با معنویت سنتگرایانه را فراهم میآورد.
دکتر نصر در مقدمه ی “در مسیر سنت گرایی” به برخی نکات و مسائل مرتبط با این کتاب اشاره می کند و از جمله می گوید که امروز ایران مهم ترین کانون مباحث و پرسش های دینی و معنوی است. این امر از دو جهت قابل بررسی است. یکی وجه انتقادی و دیگری جنبه انبساطی و گسترش یابنده ی اندیشه ها و تفکرات و مسئله های دینی در ایران که جملگی برآمده از نیازها و معضلات طبیعی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ است. بخش مهمی از این مسائل البته صبغه و رنگ تند سیاسی به خود گرفته است. این هم یک امر طبیعی در ارتباط با ماهیت اجتماعی و سیاسی دین اسلام است. اینک همین مسائل، با دامنه های مذهبی و فقهی گوناگون، در بسیاری از کشورهای اسلامی دیگر نیز دامن گسترده و در حال مطرح شدن است. برخی از متفکران و تحلیل گران مسائل خاودمیانه و جهان مسلمانان، می کوشند از این پرسش ها و پرسمان های دینی، کلامی و فقهی که در پس ذهن بسیاری از مسلمانان و حتی سکولارهای ساکن در ممالک اسلامی به وجود آمده است، فاصله بگیرند. اما این تلاشی عبث است و مسلمانان می باید در محیط معاصر خویش، نوعی همگونی ذهنی و روزآمدی فکری و ایده ئولوژیکی برای برخورد با دشوارترین مسائل معاصر را بیابند. کاری دشوار و نفس گیر که می بایست حداقل دو قرن زودتر آغاز می شد اما اینک به جبر روزگار و ضرورت ها و الزامات معاصر، همچون دفتری پیشاروی همه ی مسلمانان گشوده شده و می باید به پاسخ های اقناع کننده و متناسب با منزلت و شرایط خاص ملل اسلامی برسد.
کتاب “در مسیر سنتگرایی”، سید حسین نصر و مسائل معاصر، گفت و گوهای سید مسعود رضوی با دکتر سید حسین نصر، نشر علم، ۱۳۹۱ به تازگی منتشر شده است.