دکتر شهرام پازوکى
عضو هیات علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران
بحران معنوى در عالم مدرن سبب شده است که مسئله معنویّت به عنوان مسئله اى اساسى هم به صورت مستقل و هم از حیث نسبتى که با ادیان دارد، در جهان طرح شود. میل جویندگان به دانستن درباره معنویّت در ادیان، ناشران متعدّدى در غرب را بر آن داشت که به چاپ کتاب هایى مرتبط با این موضوع همّت گمارند و بابى را در آشنایى با سنن مختلف معنوى در ادیان و آیین هاى مختلف ــ از ادیان ابراهیمى تا هندو و تائویى ــ بگشایند.از جمله آثار منتشره در این باره مجموعه معنویّت در جهان: تاریخ دانشنامه اى جستوجوى دینى با عنوان فرعى دانشنامه معنویّت جهانى است که عرفان و حکمت معنوى نوع انسان را شرح مى دهد. این مجموعه که شامل بیست و پنج جلد است و چاپ آن از سال ۱۹۹۱م آغاز شده است، زیر نظر گروهى از اساتید متخصّص در ادیان مختلف جهان همچون میرچا الیاده، سیّدحسین نصر، استیون کَتز، جاکوب نیدلمان، آنه مارى شیمل و هیوستون اسمیت و نظارت کلّى اِوِرت کازینز تألیف شده است.دو مجلّد از این مجموعه ــ مجلّدات نوزدهم و بیستم ــ تحت عناوین معنویّت اسلامى: مبانى و معنویّت اسلامى: تجلیّات با مقدّمه، تألیف و تدوین استاد دکتر سیّدحسین نصر به رشته تحریر درآمده و در سال ۱۹۹۷م منتشر شده است. در این دو مجلّد معنویّت اسلامى در تمامى ابعادش به شرح و بیان درآمده است. جلد نوزدهم این مجموعه با عنوان معنویّت اسلامى: مبانى، چنان که از عنوان فرعى اش برمى آید مشتمل بر چهار بخش است که بنیادهاى معنویّت اسلامى را نشان مى دهد.بخش اوّل عنوان کلّى اش «ریشه هاى سنّت و معنویّت اسلامى» است و دربرگیرنده سه مقاله درباره قرآن مجید به عنوان اوّلین منبع معنویّت اسلامى و تفسیرهاى عرفانى آن است. مقالات بعدى این بخش درباره پیامبراکرم(ص)، حقیقت محمّدیه، سیره و سنّت نبوى، معناى باطنى شعائر اسلامى و عبادات است.عنوان کلّى بخش دوم «جنبه هاى سنّت اسلامى» است و چهار مقاله درباره مذاهب سنّى و شیعه دوازده امامى و اسماعیلى و معنویّت نزد زنان را دربر مى گیرد. بخش سوم با عنوان کلّى «تصوّف: بُعد باطنى اسلام» مشتمل بر چهار مقاله درباره ماهیّت و مبدأ تصوّف و عرفان، سیر اوّلیه، آداب معنوى آن و معرفت نفس است. بخش چهارم، عنوان کلّى اش «معرفت حق» است و مشتمل است بر چهار مقاله درباره خدا، فرشتگان، عالم و نظام طبیعت، انسان و آخرت شناسى. هر یک از مقالات این بخش ها را یکى از استادان که غالباً مشهور و صاحب نظرند نوشته اند، البّته به جز دکتر نصر که نگارش چهار مقاله را به عهده داشته است. امّا بخش اعظم مطالب در جلد بیستم این مجموعه ــ معنویّت اسلامى: تجلیّات ــ دربرگیرنده موضوعاتى درباره عرفان و تصوّف اسلامى و تجلیّات مختلف آن در طریقه هاى تصوّف، تعالیم، آداب، آثار و تأثیر این طریقه ها است و جایگاه معنوى خاصِ این طریقه ها و در نهایت اهمیت معنوى تعالیم آنها را در عالم اسلام نشان مى دهد. این مجلّد از سه بخش تشکیل شده است: بخش اوّل که بخش مستقلى است، درباره معنویّت اسلامى است، آن گونه که در تصوّف و عرفان در طى زمان و مکان تجلّى کرده است. از این رو درباره دوره آغازین تصوّف و دلایل ظهور سلسله هاى عرفانى و تاریخچه و تعالیم این سلسله ها سخن مى گوید و با فصلى درباره فتوّت خاتمه مى یابد. در بخش دوم، آثار ادبى مهم جهان اسلام به زبان هاى مختلف ــ از عربى و فارسى و ترکى تا بربرى و سواحیلى ــ به عنوان آینه معنویّت و عرفان اسلامى مطرح مى شود. بخش سوم و نهایى این کتاب با عنوان «پیام معنوى اندیشه و هنر اسلامى» به دیگر بازتاب ها و تجلیّات معنویّت اسلامى مى پردازد. این بخش داراى چهار فصل به این شرح است: علم کلام، فلسفه و معنویّت; علوم باطنى، رقص و موسیقى مقدّس در اسلام، معنویّت هنر اسلامى. کتاب حاضر ترجمه بخش اوّل جلد بیستم است که مفصّل ترین جزء و تقریباً دوسوم آن است. این فصل همان طور که ذکرش به میان آمد، تاریخچه مختصرى است از طریقه هاى تصوّف و عرفان در جهان اسلام و از جهت جامعیّت و دقّت مطالب فعلا کم نظیر است. در این باره منابع موجود بسیار اندکند و آنچه هست نیز بیشتر به طریقه یا طرایق خاصّى در یک کشور یا قوم مى پردازد و کتابى که جامع سلسله هاى موجود در کلّ جهان اسلام باشد، وجود ندارد. شاید آخرین کتاب مفصّلى که به سبک تذکره نویسى قدما در این باره به زبان فارسى نوشته شده، طرائق الحقایق محمّد معصوم شیرازى است که آن هم از تاریخ انتشارش حدود یک قرن مى گذرد و از این رو به وضعیّت و جایگاه فعلى این طریقه ها نپرداخته است; مضافاً بر اینکه به دلیل فقدان منابعِ کافى ناقص است و متعرّض همه سلسله ها نشده و مثلاً در مورد تصوّف و عرفان در سایر نقاط جهان اسلام مانند آفریقا سخنى نمى گوید. مهم ترین مأخذ درباره تاریخ تصوّف که به سبک و روش جدید تاریخ نگارى به زبان فارسى تحریر شده، کتاب هاى جستوجو در تصوّف ایران و دنباله جستوجو در تصوّف ایران مرحوم استاد عبدالحسین زرّین کوب است که آن هم چنان که از عنوانش برمى آید درباره ایران است. هر یک از فصل هاى کتاب حاضر را متخصّصان آن نوشته اند; با این حال، دقّت و تتبّع نویسندگان به یک حدّ و اندازه نیست و در یکى دو مورد تعلّق خاطر و چه بسا تعصّب آنها در نوشته شان اثر بسیار بر جاى گذاشته است. براى نمونه مى توان به فصل نقشبندیه اشاره کرد که برخى مطالب مندرج در آن محلّ تأمّل و تردید است. غرض از تألیف این کتاب همان طور که استاد نصر گوید صرف تاریخ نگارى نیست بلکه بیان ظهور معنویّت اسلام در طریقه هاى عرفانى است و جایگاهى است که آنها در طىّ تاریخ ۱۴۰۰ساله اسلام در توسعه اسلام و بسط فرهنگ و تمدّن اسلامى داشته اند. این امر یک واقعیّت انکارناپذیر تاریخى است و از این رو این کتاب محلّ نقد و داورى یا ردّ و قبول هیچ کدام از طریقه هاى مذکور نیست. ترجمه کتاب “جلوه های معنویت در جهان اسلام” که از سوی انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب منتشر شده است، را سرکار خانم فاطمه شاه حسینى بنا بر خواهش نگارنده در حدود شش سال پیش آغاز کردند و اینجانب نیز در رفع مشکلات و بازنگرى ترجمه و مقابله عمده آن با متن اصلى با ایشان همکارى مى کرد. ولى بى تردید کار اصلى به عهده خودشان بود; کارى که فقط منحصر به ترجمه نبود و تحقیق همه جانبه وسیعى را ــ از یافتن اصل منابع ارجاع شده مؤلّفان بخش هاى مختلف کتاب تا یافتن ضبط صحیح اسامى اعلام ــ مى طلبید و ایشان با دقّت تمام آن را به انجام رسانیدند.