آکادمی مطالعات ایرانی لندن(LAIS)
بر اساس برخی آمارها، در حدود بیست میلیون مسلمان در فدراسیون روسیه زندگی می کنند. از این رو با توجه به میزان رشد جمعیت در میان روسها و دیگر اروپایی ها که روند کاهشی دارد و نرخ افزایش بالای جمعیت در میان مسلمانان جایگاه آنان در ترکیب جمعیت این کشور بسیاری از ملی گرایان این کشور را با نگرانی در مورد ترکیب آتی جمعیت روسیه رو به رو کرده است. به گفته یکی از رهبران مسلمانان روسیه، در حالی که در دوران اتحاد شوروی تنها ۱۵۴ مسجد در سراسر این کشور پهناور فعال بود، پس ار فروپاشی نظام کمونیستی فقظ در دهه ۱۹۹۰ بیش از ۵۰۰ مسجد در این کشور بازسازی یا ساخته شده است. به همین ترتیب نهادهای اسلامی بسیاری در سراسر روسیه راه اندازی و فعال شدند. گسترش چشمگیر فعالیتهای اجتماعی – سیاسی مسلمانان در همه مناطق از جلوه های آشکار دگرگونی در نقش و جایگاه آنان در این کشور بوده است. این کتاب بی تردید یکی از بهترین منابعی است که می تواند بر پایه پژوهشهای میدانی گسترده سیمای عمومی مسلمانان را به تصویر بکشد. مولف با بهره گیری از همکارانی که انجام پژوهش را در فدراسیون روسیه ممکن ساختند، به بررسی دقیق ساختارهای اجتماعی – سیاسی – فرهنگی مسلمانان روسیه پرداخته است. با مطالعه این کتاب امکان به دست آوردن درکی مناسب از شرایط و موقعیت مسلمانان، در کشوری که همچنان بزرگترین کشور جهان و مهمترین همسایه ایران است، فراهم می آید.
هدف اصلی این کتاب تحلیل وضعیت کنونی اسلام و مسلمانان روسیه، ارزیابی تاثیر عامل اسلام در تحول شرایط داخلی و روابط خارجی روسیه، قراردادن آنها در بستر مناسب تاریخی خود، تعیین جهت گیری محتمل تر جامعه و حکومت در روسیه و وضعیت مسلمانان در جامعه در حال دگرگونی روسیه است. بر اساس تحلیلهای آمده درباره ساز و کار تعامل میان مسلمانان روسیه و بقیه مردم این کشور، و همچنین ارتباطات گسترده میان این افراد با جهان اسلام به علاوه فضای گسترده تر بین المللی، این کتاب به سه بخش اصلی تقسیم می شود. بخش نخست کتاب شامل دو فصل است. فصل اول گزارشی تاریخی از رویارویی روسیه با اسلام و گروه بندی های ایجاد شده از این رویارویی است. این امر به جایگزینی انگاره های تداوم و تغییر در کنش موجود بین روسیه و اسلام یاری می رساند. این بخش با گردآوری پرونده جمعیت شناسی، جغرافیایی، نهادی، اقتصادی، ایدئولوژیک و سیاسی اسلام در روسیه دنبال می شود. در بخشهای گوناگون فصل دوم تاثیر اسلام، به ویژه نسخه جدید اسلام سیاسی تر و تندروتر بر تحولات داخلی روسیه از جمله توسعه هویت ملی پساشوروی و نظام سیاسی این کشور بررسی می شود. بخش سوم کتاب نقش اسلام را در تحول نگرش فدراسیون روسیه به جهان خارج و چشم اندازهای سیاست خارجی این کشور بررسی می کند. در این فصل همچنین نقش اسلام در شکل گیری ویژگی های روابط روسیه با کشورهای مسلمان، به ویژه کشورهایی که به یکباره از اتحاد شوروی جدا شدند و نیز همسایگان نزدیک و دور روسیه مورد مطالعه و تحلیل قرار می گیرد.
این اثر در سه فصل و ۱۱ بخش نتایج رویارویی روسیه با اسلام را می‌کاود. فصل یکم با عنوان «اسلام در روسیه؛ گذشته و حال»، تاریخ اسلام در روسیه تا پایان دوره شوروی را مرور کرده است. این فصل، پیش زمینه ای برای مباحث هویتی در روسیه پسا شوروی در فصل دوم با عنوان «سیاست های هویت بخشی در فدراسیون روسیه: عامل اسلام» است. هر دو فصل اطلاعات بسیار ارزشمندی را درباره مسلمانان روسیه در اختیار خواننده قرار می‌دهد که بسیاری از آنها حاصل پیمایش های نویسنده و گروه همکارانش در شهرها و استان های مسلمان نشین روسیه است. شمار زیادی از اطلاعات به ویژه درباره نهادهای اسلامی و مساجد نیز از درون اسناد دولتی استخراج شده اند. در فصل سوم کتاب، با عنوان «عامل اسلام در روابط خارجی روسیه» به سیاست خارجی روسیه در ارتباط با کشورهای اسلامی پرداخته شده است. این فصل از فضای جامعه شناسی تاریخی-فرهنگی و سیاسیِ فصول یک و دو بیرون آمده، و در قالب سیاست گذاری خارجی و روابط بین المللی نوشته شده است.
نویسنده اصلی این اثر که کتابش را با حمایت مالی یکی از موسسه‌های آمریکایی و با همیاری تعدادی از دانشجویانش در امریکا و روسیه نوشته است، می‌کوشد وضعیت مسلمانان روسیه را در طول تاریخ این کشور ارزیابی کند و با بیان نحوه ورود اسلام به این سرزمین، فعالیت سیاسی مسلمانان، اماکن مقدس آنان، روحانیون برجسته مسلمانان این منطقه و تاثیرات هویتی آنها را بازگو کند. در پایان نوع تعامل مسلمانان با دولت های روسی و بالعکس بررسی شده است. از آنجا که اطلاعات و آثار بسیار اندک و قدیمی درباره مسلمانان روسیه و مناطق هم‌مرز ایران وجود دارد، با شناخت کامل فرهنگ و اقتصاد این منطقه در قالب این آثار ترجمه‌ای می‌توان زمینه‌های توسعه تعاملات فرهنگی را که در زمان تحریم اهمیت به‌سزایی دارد، فراهم آورد.
با توجه به این که اطلاعات و کتاب‌های موجود در ایران درباره وضعیت مسلمانان روسیه بسیار کم و اغلب مربوط به داده‌های تاریخی قدیمی است لازم بود اثری در این زمینه تولید شود که علاوه بر انعکاس، واقعیت منافع ملی ایران را هم تضمین کند. در این حوزه آثاری به زبان‌های گوناگون وجود دارد که از سوی انگلیسی‌ها، آمریکاییان یا اروپایی‌ها پدید آمده است، این آثار در راستای تامین و تضمین منافع این ملیت‌ها تدوین و تولید شده‌اند اما کتاب «اسلام در روسیه؛ سیاستهای هویتی و امنیتی» به واسطه آن که نویسنده‌ای ایرانی (شیرین تهماسب ـ هانتر) دارد که اکنون استاد دانشگاه جرج تاون واشینگتن است، منافع ملی و فرهنگی ایران را لحاظ کرده است. «شیرین هانتر» که نام خانوادگی خود را به واسطه همسرش برگزیده است، رویکردهای ایرانی‌گرایی دارد که در ضمن خط مشی پژوهشی او به خوبی هویداست. او سیاستهای خارجی روسیه را به‌گونه‌ای بیان کرده است که منافع ملی ایران تضمین شود، از این جهت این کتاب اثر پژوهشی خوب و مفیدی به شمار می‌آید.
عمده‌ترین بحث این اثر بررسی تاثیر هویتی اسلام بر روسیه در گذشته و اکنون است. این مورد نیاز ماست تا بدانیم کشور روسیه با مسلمانان خود چه برخوردی می‌کند و ارتباط این کشور با سایر کشورهای مسلمان چگونه است؟ این کتاب ضمن پاسخگویی به این سوالات اطلاعات مناسبی را در حوزه شناخت این منطقه و ساکنان مسلمان آن ارایه می‌کند، اطلاعاتی که می‌توانند زمینه‌های پژوهشهای آینده را در حوزه ترجمه و تالیف فراهم سازند.
در پاسخ به اینکه ترجمه چنین آثاری چه ضرورتی دارد؟ باید گفت از شمال ایران تا مرزهای داخلی روسیه را حوزه وسیع و نسبتا یکپارچه‌ای تشکیل می‌دهد که ساکنان آن دارای ویژگی‌های تقریبا مشترکی‌اند. ساکنان مرزهای جنوبی و شرقی روسیه همه مسلمان‌اند و به زبان ترکی سخن می‌گویند و همگی تحت تاثیر فرهنگ روسیه‌اند در حالی که ما در آثار و مکتوبات‌مان اطلاعات بسیار اندکی در این زمینه داریم و به درستی جمعیت منطقه قفقاز را نمی‌شناسیم، تنها اطلاعات ما مربوط به کتاب‌های قدیمی است و فقط می‌دانیم که این منطقه چند قرن پیش متعلق به ایران بوده است. با اینکه این حوزه از ابعاد گوناگون برای کشور ما حوزه راهبردی به شمار می‌آید، اطلاعات اندکی در این‌باره داریم. همچنین یافتن کتاب خوبی در این زمینه که متناسب با منافع ملی ما نوشته شده باشد، بسیار دشوار است. با توجه به این مسایل آگاهی از ویژگی‌های ساکنان این منطقه هم مرز با ایران اهمیت به سزایی دارد که در قالب تحقیقات و آثار جدید میسر می‌شود.
این کتاب به واسطه داده‌های پیمایشی‌اش زمینه شناخت را در حوزه‌های گوناگون فرهنگی، امنیتی، هویتی و اقتصادی فراهم می‌کند و می‌تواند مشوقی برای تولید کتاب‌های متعددی باشد که اکنون در مراکز تحقیقاتی و آموزشی به آنها نیازمندیم. از آن‌جایی که روسیه به ویژه منطقه هم مرز ایران که اغلب ساکنان آن مسلمان‌اند حوزه اساسی منافع ملی ایران به شمار می‌آید که از نظر سیاسی و امنیتی اهمیتی به‌سزایی دارد، برای شناسایی ظرفیت‌ها و امکانات متعدد آن نیازمند تحقیقات، ترجمه و تالیف آثار گوناگونیم.
کتاب “اسلام در روسیه، سیاستهای هویتی و امنیتی” تالیف شیرین هانتر، جفری تامس، الکساندرملیکیشویلی با ترجمه الهه کولایی، سیده مطهره حسینی، اسما معینی از سوی نشر نی در ۸۵۴ صفحه منتشر شده است.
کلید واژگان: اسلام، روسیه، سیاست، ملی، ایران، جهان، هویت، امنیت.