با گسترش فلسفه و عرفان در جهان اسلام از آنجا که زبان فلسفه زبانی ثقیل است، مباحث فلسفی و عرفانی برای همه فهم شدن وارد وادی حکایات و روایات شد. و حکایات فلسفی در بین مردم رواج پیدا کرد. اثر حاضر صورت تصحیح یافتۀ نسخۀ خطی کهنی است از متون ادبی- عرفانی سده های ۷یا۸ قمری که دارای نثری آمیخته به نظم و سرشار از آیات و احادیث می باشد. این متن حاوی مطالب بسیاری از عارفان و شاعران سده های ۵ تا ۷ قمری همچون سنایی، خاقانی، انوری، عطار نیشابوری، نجم الدین رازی و شهاب الدین سهروردی می باشد. علاوه بر اینها قطعات، ابیات و غزلیاتی بدون ذکر نام گویندۀ آنها در متن آمده است که گمان می رود از خود نویسنده است که اگر چنین باشد نشان دهندۀ قدرت پائین وی در شاعری است.
از زندگی مولف اثر ابوسعید بن مجتبی [ یحیی؟]یمنی اطلاعات دقیقی در دست نیست و اندکی که از وی می دانیم آنست که از دیباچۀ کتاب به دست آمده است. نام وی در فهرستهای متفاوت بدین گونه آمده است: ۱- ابو سعید محیی، ۲- ابو سعید یحیی یمانی و ۳- ابو سعید بن یحیی یمنی.
کتاب حاضر شامل بخشهای ذیل است:۱- مقدمۀ مصححان. ۲- مطالب و مضامین کتاب. ۳- نام کتاب در نسخه های گوناگون. ۴- ویژگیهای متن. ۵- صنایع لفظی و معنوی در متن. ۶- شیوۀ داستان پردازی در متن. ۷- کاربرد رمز در متن. ۸- تأثیر پذیری آئینه جهان نما و طلسم گنج گشا از متون قبل از خود. ۹- نکات دستوری. ۱۰- نسخه هایی که عنوان مشترک با کتاب دارند. ۱۱- نسخه های مورد استفاده در تحقیق. ۱۲- شیوۀ تصحیح. ۱۳- تصاویر نسخه های خطی.[ دیباچه: در حمد خدای و نعت رسول گرامی و سبب تألیف کتاب]
باب اول: ۱- در رموز و اشارات و معانی و حکایات در حال انسان و باز ماندن از سعادت ابدی و مشغول شدن به دنیا و آخرت و فراموش کردن مقام اصلی در تنبیه از غفلت. ۱-۱٫ حکایت: سلطان محمود و سگ تازی اش. ۱-۲٫حکایت: بازی که در جوار سلطان آشیان داشت. ۱-۳٫حکایت: سلطانی که باغی داشت سخت با نزهت وفسحت. ۱-۴٫ حکایت: جماعتی از بازرگانان که از بغداد به تبریز آمدند. ۱-۵٫حکایت: سکندر چون از ظلمات باز گشت. ۱-۶٫ حکایت: حکایت محمد رسول الله و صحرای پر حنظل. ۱-۷٫ حکایت: قومی که در کشتی نشسته بودند که ناگاه کشتی غرق شد. ۱-۸٫ حکایت: آن درویش که کسی یخش را نمی خرید. باب دویم: ۲- در اشارات به طلسم وجود انسان و در رموز و کنوز معنی و مواعظ و نصیحت در تنبیه و دلالت بر معنی و وصف جمال و کمال روح تا بدانی که همه در وجود تو است. ۲-۱٫ حکایت: جماعتی که گنج نامه یافته بودند. ۲-۲٫ حکایت: سکندر که در طلب آب حیات به ظلمات رفت. ۲-۳٫ حکایت: جمشید و جام جهان نما. ۲-۴: حکایت: جماعتی که خر عیسی – علیه السلام- را می پرستیدند. ۲-۵٫ حکایت: سلیمان – علیه السلام- و انگشترش که در دست دیو افتاد. ۲-۶٫ حکایت: یوسف – علیه السلام- احسن القصص. باب سوم: ۳- در آنکه بدانی مقصود از آفرینش تویی و جمله بهر تو است که موجود کرده است و سبب آمدن تو در این دنیا از بهر چیست و حقیقت دنیا و موجودات را و اشغال خلق و سبب دنیا و آشوب دنیا. باب چهارم: ۴- در آفریدن انسان چگونگی سپردن امانت به وی و سبب عزّت و رفعت و سبب خواری و مذلّت. ۴-۱٫ [ حکایت]: پادشاهی که سخت منعم و کریم بود. ۴-۲٫ حکایت: صاحب جمالی که خلقی دعوی عشق او می کردند. ۴-۳٫ [حکایت]: سلطان محمود و غلامش که در کار و هنر مردانه تر و بهتر از دیگران بود. باب پنجم: در آفرینش انسان و حقیقت انسان و چگونگی سر که چیست و چگونه امانت نهاده اند و مقصود چیست و سرّ عزت و مذلت. ۵-۱٫ حکایت: پادشاهی که به غایت صاحب جمال بود و آئینه ای بساخت. ۵-۲٫[ حکایت]: فرستادن حق تعالی اسرافیل را که برو و از جمله روی زمین قبضۀ خاکی بیاور. ۵-۳٫ حکایت: شیخ بو سعید – قدس السره- و تنعمش آنچنان که میخ طناب خیمه اش از زر بود. باب ششم: ۶- در معرفت آنکه از کجا آمده ای و از چه مقام و چرا آمده ای و در فراموش کردن آن مقام و در آنکه نام تو انسان چرا است و تو چه ای. ۶-۱٫ [ حکایت]: آفریدن روح قبل از اجساد به چهار هزار سال. ۶-۲٫ [ حکایت]: خلیفه زاده بغداد که صاحب جمال بود ولی کمال نداشت. باب هفتم: ۷- در بدایع فطرت و صنایع قدرت حق تعالی در خلقت انسان و چگونگی موجود گردانیدن او و آفریدن از قطره آب. باب هشتم: ۸- شش فصل است: ۸-۱٫ فصل اول: در عجایب خلقت سر. ۸-۲٫ در عجایب خلقت چشم. ۸-۲-۱٫ حکایت: ابلیس که شیشه ای کوچک داشت و بر خلق عرضه می کرد. ۸-۳٫ فصل سوم: در عجایب خلقت گوش. ۸-۴٫ فصل چهارم: در عجایب خلقت بینی. ۸-۵٫ فصل پنجم: در عجایب خلقت دهان. ۸-۶٫ فصل ششم: در عجایب خلقت روی و غیر. ۸-۶-۱٫ [ حکایت]: شخصی که در بستانی به قفا خفته بود. باب نهم: ۹-۱٫ فصل اول: در عجایب حلق و معده. ۹-۲٫ فصل دویم: در عجایب خلقت دست و انگشتان. ۹-۳٫ فصل سیوم: در عجایب و منفعت ناخن. ۹-۴٫ فصل چهارم: در [ عجایب و] منافع [ کف] دست. باب دهم: ۱۰- در عجایب جمله تن و تشبیهات او به جمله موجودات و تشبیه صفات او به جمله حیوانات و رموز و اشارات چند از قصص در تشبیه به صفات انسان. ۱۰-۱٫ [ فصل در قصص حکایات]. باب یازدهم: ۱۱- در سلطانی روح و تأثیر او در لوح جسم در عالم و وصف جهان جان و دل. ۱۱-۱٫ فصل دهم: در عجایب جهان جان و دل. تعلیقات، ملحقات، نمایه ها، آیات، احادیث و روایات، نامها، جایها، کتابها،اقوام و ملل و خاندانها، ابیات فارسی، ابیات عربی، کتابنامه.
کتاب آئینه جهان نما و طلسم گنج گشا به تألیف ابوسعید بن یحیی یمنی و به تصحیح محمد رضا موحدی و الهه ربیعی مزرعه شاهی توسط انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در ۴۰۸ص. و در سال ۱۳۹۰ منتشر گردیده است.
مأخذ:
آئینه جهان نما و طلسم گنج گشا/ یمنی، ابوسعید بن یحیی، – ۶۹۷ق.؛ به تصحیح و تحقیق موحدی، محمدرضا، ۱۳۴۵- ، ربیعی مزرعه شاهی، الهه؛ تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۰٫