دکتر سید سلمان صفوی
آکادمی مطالعات ایرانی لندن
در دورۀ فترت خلافت عباسی و تأسیس حکومت های مستقل ایرانی در نواحی مختلف ایران و حکمرانی سامانیان در خراسان بزرگ؛ حسین فرزند عبدالله سینا (مطابق نظر ابن خلکان و قفطی) در سال ۳۷۰ یا ۳۷۵ (بر اساس گمان ابن ابی اصیبه) در افشنه پای به عرصۀ وجود نهاد.
وی در بخارا، ابتدا به تحصیل علوم قرانی، دینی و نجوم پرداخت و پس از آن طبیعیات، ریاضیات، منطق، حکمت و فلسفه را فرا گرفت. بوعلی نزد فردی مسیحی به نام عیسی بن یحیی، به آموزش علم پزشکی پرداخت و در شانزده سالگی با روش های تجربی و ابداعی خویش، به استادی در این دانش شهرت یافت. گویا نبوغ او، در نخستین وهله، در این علم شهرۀ عام شد و پس از آن فلسفه اش شهرۀ خاص گردید. از جمله ویژگی های ابن سینا در حیطۀ دانش پزشکی، عدم اکتفا به آرای گذشتگان بود؛ وی با تکمیل شناخت خویش از آناتومی وفیزیولوژی انسان، از طریق تشریح، و تاکید بر معاینات بالینی و توجه به پیشینۀ شغلی و خانوادگی و محیط زندگی بیماران، به درمان آنها می پرداخت. بوعلی بر اهمیت رابطۀ روح و عقل و تن و نقش آنها در سلامتی و بیماری فرد تاکید داشت؛ به نظر او منشأ بیماریهای جسمی الزاما فیزیولوزیک نیست؛ بلکه عامل سایکولوژیک به معنای عام آن نیز از عوامل مؤثر در بیماریهای جسمانی است و بالعکس بیماریهای جسمانی نیز در ظهور برخی از بیماری های روحی نظیر افسردگی و پرخاشگری مؤثر است. وی با پی گیری سیر بیماری؛ روش، کیفیت و یا کمیت دارو را متناسب با وضعیت بیمار هماهنگ می نمود. بوعلی با کشف آثار گیاهان مختلف، داروهایی جدید برای معالجۀ امراض گوناگون ساخت. داروهای گیاهی جدید، یا بسیط بود و یا از ترکیب چند گیاه مختلف به صورت گرم، سرد، پودر یا خمیر تجویز می شد. بدین ترتیب او نـه تنها به پیشرفت دانش پزشکی کمک شایان کرد؛ که دانش دارو سازی را نیز تکامل بخشید.
با ابتلای نوح بن منصور، حاکم سامانی به یک بیماری صعب العلاج و عدم موفقیت پزشکان در معالجۀ او، ابن سینای هفده ساله وی را درمان نمود و به این ترتیب به بارگاه سلطانی تقرب یافته، به کتابخانۀ عظیم دربار دسترسی یافت. او کتاب “القانون فی الطب” در رشته پزشکی را در پنج مجلد به نگارش درآورد؛ که از شهرت جهانی برخوردار است. این کتاب مهمترین کتاب پزشکی جهان اسلام و تا قرن هفدهم میلادی، متن اصلی در دانشگاههای اروپا بود. “قانون” به زبان لاتین ترجمه و در سال ۱۵۹۳ میلادی در روم به چاپ رسید. دکتر رامین خان بگی در فصل اول کتاب “کتاب شناسی ابن سینا” به چاپ های متعدد “قانون” به زبان لاتینی، انگلیسی، و فرانسوی اشاره کرده است.۱ در حال حاضر کتاب “قانون”؛ در هند، پاکستان، بنگلادش و بخش هایی از ایران، متن معتبر طب سنتی است و در معالجۀ بیماران، به آن استناد می شود.
ابن سینا پس از طب، به فراگیری فلسفه پرداخت و مشهورترین فیلسوف مسلمان گردید. بهمنیار شاگرد ممتاز او در فلسفه است. آثار فلسفی بوعلی با ترجمه به زبان لاتین، تاثیری عمیق در فلسفه اروپایی گذاشت و قرنها متن درسی دوره های عالی فلسفه در دانشگاههای اروپا بود. از جمله آثار تحقیقی که در ابعاد مختلف فلسفه ابن سینا در غرب به نگارش درآمده، می توان به کتاب “زندگی و اندیشه های فلسفی ابن سینا” نوشته لن گودمن، انتشارات دانشگاه کورنل در سال ۲۰۰۶ – “نفوذ ابن سینا در جهان عرب و لاتین”، اثر جولس جانسنز، انتشارات برلینگتون، ۲۰۰۶ – “قبل و بعد از ابن سینا”، نگارش دیوید ریزمن، انتشارات لیدن، بریل، ۲۰۰۳ – “ابن سینا و هایدگر”، نوشته نادر البذری، انتشارات سونی، ۲۰۰۰ اشاره کرد.
بوعلی درحین تفلسف، به سیاست و قدرت نیز پرداخت و پس از سالیانی وزارت، به اتهام توطئه علیه حاکمیت، از مسند سیاسی به زندان افتاد و پس از چندی با عفو حاکم، آزادی خویش را بازیافت. وی پس از تفلسف و تجربۀ سیاست و زندان، مهم ترین اثر خویش “الاشارات” و اساسی ترین بخش آن “نمط نهم در مقامات العارفین” را به رشته تحریر درآورد؛ که اخیرا شرحی از علامه حسن زاده آملی بر آن انتشار یافته است.
شاه بیت حکیم سیاستمدار: ابن سینا در اواخر عمر دریافت که بالاترین دانش، معرفت عرفانی است و شاه بیت خود را در نمط نهم اشارات به صورت موجز و بسیار عمیق نوشت. او استدلال کرد که عالمان و حاکمان قبل از تصدی قدرت مُلک و دین، نیازمند تطهیر نفس از خود خواهی، غرور، شهوت جاه، دنیا و قدرت اند. ابتدا فضایل اخلاقی و معنوی بایستی ملکه وجودشان گردد؛ تا پس از شهرت و قدرت نیز در خدمت دین و مردم باشند. کارگزاران حکومت با مطالعۀ “نمط نهم” و عمل به آن در عرصۀ قدرت و سیاست می توانند به ملت خدمت کنند. بدین سان منحنی زندگی علمی ابن سینا با طبابت آغاز شده، به “مقامات العارفین” ختم می شود. نمط نهم اشارات عمیق ترین متن موجز عرفانی می باشد.
مهم ترین آثار علمی شیخ الرئیس عبارتند از۲:
- کتاب “الشفاء”؛ دایره المعارفی در چهار قسمت: منطق، طبیعیات، ریاضیات و الهیات. بخش های متعددی از این کتاب، نظیر مبحث طبیعیات و نفس، به زبانهای لاتین، فرانسه و انگلیسی ترجمه و موجب اعجاب دانشمندان شرق و غرب گردیده است.
- کتاب “النجاه”؛ مختصر شدۀ “الشفاء”، که برای فراگیری فشردۀ فلسفه، در سطح متوسط تنظیم شده است. “النجاه” در سال ۱۵۹۳ در رم به چاپ رسیده است.
- کتاب “الاشارات والتنبیهات”؛ بوعلی در این اثر خویش، منطق را در ده منهج و حکمت را در ده نمط به نگارش درآورده است. این کتاب بهترین کتاب شیخ است در حکمت و “نمط نهم” آن، موجزترین و عالی ترین است در عرفان. بخش هایی از این کتاب به فرانسوی ترجمه شده است.
- کتاب “القانون فی الطب”؛ مهم ترین کتاب در دانش پزشکی و داروسازی در شرق و غرب، در قرون میانه است.
- قصاید و رسایل مختلف در فلسفه، منطق و اخلاق.
- کتاب “الحکمه المشرقیه”؛ که متأسفانه مفقود شده. گفته می شود جنبه های اشراقی فلسفه شیخ الرئیس در این کتاب طرح شده است.۳
- “دانشنامه علائی”؛ یک دایره المعارف فلسفی فشرده به زبان فارسی، در باب منطق، متافیزیک، موسیقی و… است. ابن سینا در این کتاب، لغات و اصطلاحات جدید علمی برای زبان فارسی وضع کرده است.