آکادمی مطالعات ایرانی لندن(LAIS)
منوچهر دین پرست
اشاره: دایره المعارف قرآن اثری مرجع با رویکردی آکادمیک و مطابق با معیارهای بین المللی در حوزه مطالعات قرآنی است و چکیده ای از دستاوردهای حدود یکصد و پنجاه سال قرآن پژوهی غربیان را در دسترس پژوهشگران و علاقمندان رشته های علوم انسانی و اجتماعی قرار می دهد. این دایره المعارف پنج جلدی در نخستین سالهای قرن حاضر زیر نظر گروهی از سرشناس ترین استادان مطالعات اسلامی و به قلم محققانی از ملیتها و فرهنگهای گوناگون در انتشارات بریل هلند به زبان انگلیسی منتشر شد. هفتصد مدخل کوتاه و بلند این اثر به مفاهیم، شخصیتها، رویدادها و باورهای ذکر شده در قرآن یا مرتبط با قرآن و نیز به موضوعات و مسائل بحث انگیز در حوزه مطالعات قرآنی اختصاص دارند. ترجمه فارسی این دایره المعارف کم نظیر، علاوه بر عرضه تصویری واقعی از فضای مطالعات قرآنی در غرب، رهیافتها، مسئله ها و دغدغه های جدیدی را به دست اندرکاران حوزه مطالعات اسلامی در جامعه ما نشان خواهد داد. در راستای انتشار این اثر گفت و گویی با استاد بهاء الدین خرمشاهی از پژوهشگران حوزه مطالعات اسلامی و قرآنی انجام شده است.
کلید واژگان: قرآن، اسلام، خرمشاهی، مطالعات اسلامی، دایره المعارف.
***
به عنوان اولین پرسش درباره جایگاه و اهمیت و ویژگی دایره المعارف قرآن توضیح دهید؟
در ابتدا باید بگویم که نخستین ویژگی این کتاب نسبتا کم بودن مدخلهای آن است که در شش جلد تدوین شده و جلد پایانی فهارس است. ویژگی دیگر این است که تقریبا این دایره المعارف جهانی است. عمده مهمترین و مشهورترین اسلام شناسان جهان و قرآن پژوهان جهان این اثر را هدایت و تدوین کردند. ویژگی بعدی این اثر این است که بسیار بی طرفانه و بدون هرگونه دخل و تصرف و غرض ورزی تالیف شده است. باید تاکید کنم که در روزگار ما دیگر ایجاب نمی کند علیه نوشته شود و یا اینکه وحی را مورد نقد قرار بدهند حتی مقاله وحی این دایره المعارف تقریبا نسبت به آنچه که ما می نویسیم تفاوتی ندارد. یعنی شما اعتقاد نویسنده را که قائل باشد وحی وجود ندارد را در این مقاله نمی یابید و نویسندگان سعی نکردند که اعتقادات و باورهای خود را چه درست و چه نادرست در تالیف مقالات وارد کنند. همچنین باید بگویم که این دایره المعارف مطابق بهترین روش دانشنامه نویسی و پژوهشهای علوم انسانی در جهان امروز نوشته شده و روش نگارش مداخل دایره المعارف نیز بر اساس روش پدیدارشناسی است. مولفان چنین روشی، قرآن را به عنوان یک پدیده در نظر می گیرند که موضوعات مختلفی از این پدیده به عنوان یک مدخل انتخاب می کنند. مثلا قرآن در فرهنگ عامه که مرحوم نصر حامد ابوزید نوشته که چندی پیش فوت کرد و آرای بسیار تکان دهنده ای هم داشت و آقای سروش هم از ایشان تاثیر گرفته بود. من مقاله ای که برای دانشنامه قرآن پژوهی که سالها پیش منتشر شده بود را به ایشان دادم و گفتم تمام مباحث کلیدی که شما مطرح کردید همگی در این مقاله نصر حامد ابوزید وجود دارد. ایشان مقاله را از من گرفت و نگاهی به آن انداخت و کمتر از یک دقیقه سکوت کرد و چیزی نگفت و این نشان دهنده این است که حرف من درست بود اگر اشتباه و خلاف گفته بودم ایشان اهل سکوت نبودند و قطعا جواب دندان شکنی داده بود. پدیدارشناسی که من هم در شیوه های مقاله نویسی و کتاب نویسی رعایت می کنم به نظرم یکی از بهترین شیوه های تحقیق و پژوهش است که در حوزه علوم انسانی باید از آن استفاده کرد. در علوم انسانی با پدیده های اعتقادی و یا مطرح در جامعه از آن استفاده می شود.
این دایره المعارف ترجمه شده است. به نظر شما ترجمه این اثر چه اهمیتی در فضای قرآن پژوهی کشور ما دارد؟
این دایره المعارف را که اصل آن هر سال زیر نظر خانم جین دمن مک اولیف در هلند منتشر می شد من هر سال دریافت می کردم. البته باید بگویم که هلند یکی از مراکز مهم و کهن اسلام شناسی در جهان است. بریل هم یک سازمان نشر چهارصد ساله است که این اثر را منتشر کرده است. در این اثر از دقت علمی بسیار برخوردار است. اما از اهمیت این کتاب پرسیدید باید بگویم که پیش از ترجمه این کتاب از من و آقای فانی نظرخواهی کردند و گفتم که این اثر را می شناسم و بسیار دیده گشاست و اطلاعات خوبی مطرح می کند و این اطلاعات یا درون قرآنی و یا برون قرآنی است مانند مدخل بهشت یا قرآن و فرهنگ عامه . اما فایده اثر این است که اولا جمع و جور است و دیگر اینکه می تواند تاثیر خوبی برای فضای قرآن پژوهی کشور باشد. دانشنامه ای که نوشتم حدود ۳۶۰۰ مدخل دارد اما باید بگویم که این دایره المعارف کار منظم و به دست افراد قابلی نوشته شده است. در جهان غرب درمورد قرآن بسیار کار شده است. اگر بگویم که در غرب بسیار کار شده کسی نباید تعجب کند اولا غرب یک جهان است و ایران یک کشور و غربی ها حتی از جهان اسلام هم بیشتر کار کرده اند. این افراد مقالات را به فهرست الفبایی در آوردند و بسیار سنجیده کار کرده اند و انتشارات حکمت در این مورد با یک مرجع قرآن پژوهی طراز اول و امروزی منتشر کرده است.
البته باید تاکید کرد که این دایره المعارف که فعلا جلد اول آن منتشر شده از یک نظر در سنت مقاله نویسی سعی شده بسیار موجز و مختصر اما دقیق و علمی نوشته شده است و از اطاله کلام دوری کند.
بله درست است. در این دایره المعارف حدود هزار مدخل در سه هزار صفحه قرار دارد که به عبارتی هر مدخل حدود سه صفحه است. نه خیلی طول و تفصیل دارد مانند دایره المعارف بزرگ اسلامی که مقاله هایی را بعضا می بینیم احساس می کنیم که باید آن را بعدا خواند مگر اینکه نیاز مبرمی داشته باشیم. اما اینجا می خواهم به یک نکته دیگری اشاره کنم و آن این است که آیا من پژوهشگر می توانم به مقالات دانشنامه ها استناد کنم؟ برخی می گویند که شما پژوهش می کنید و تز دکتری می نویسید نباید به دانشنامه که کاری عمومی است استناد کنید. بله قبلا این حرف می توانست درست باشد اما اکنون با پیشرفت زمان و کارهای بسیار خوب و همینطور دانشنامه های زیادی که تدوین شده نشان داده که دانشنامه ها می توانند محل استناد قرار گیرند.
شما خودتان هم دانشنامه قرآن را منتشر کردید و از انتشار آن اثر خیلی وقت است که می گذرد و بین این کار ترجمه شده و آن کاری که تالیف شده چه وجه ممیزه ای می بینید؟
سطح علمی این کار از کاری که ما کردیم بسیار بالاتر است اما کار ما به نیازهای داخلی جواب می دهد اما این کار بسیار بین المللی است و می تواند برای تمام اقصی نقاط جهان مورد فایده و استفاده قرار گیرد.
این اثر توسط جوانانی ترجمه و منتشر شده که مورد توجه و تحسین افرادی مانند شما است. آینده این محققان و پژوهشگران نسل جوان را چگونه می بینید؟
من قبل از صحبت با شما داشتم به این نکته فکر می کردم که سلسله مقالاتی را در بخارا با عنوان قلم رنجه می نویسم یک مطلب بنویسم درمورد جوانان قدیم و جوانان جدید. اگر ما بزرگانی مانند دکتر زرین کوب و دکتر زریاب را به ظاهر از دست دادیم و البته اینها جاودانه فرهنگی هستند به جای آن بزرگانی آمدند که توانستند جای آنها را پر کنند. من بسیار خوشنود هستم که پژوهشگرهای ما جوانانی هستند که بسیار احاطه به زبانهای خارجی دارد و به جرات می گویم که کمتر از یک دهه یا دو دهه دیگر ما کسانی را داریم که در سطح جهانی خواهند بود و اگر بیم آن نبود که من اسم برخی را ببرم و اسم برخی را نبرم من اسامی بسیاری را می توانستم طرح کنم.