منیره پنج تنی
آکادمی مطلعات ایرانی لندن – LAIS
فلسفه اخلاق عبارت است از تلاش در جهت نیل به درکی نظام مند از ماهیت اخلاق و آن چه اخلاق می طلبد. جیمز ریچلز اشاره می کند که اگر بر اساس قولی ساده از سقراط اخلاق را «این که باید چگونه زیست و چرا» بدانیم، شاید در وهله نخست این تعریف راهگشا باشد، اما در عمل مشخص می شود که ارائه چنین تعریفی از اخلاق ناممکن است زیرا «نظریه های رقیب متعددی وجود دارند که هر کدام توضیح متفاوتی از معنای اخلاق زیست ارائه می دهند، و هر تعریفی فراتر از عبارت ساده سقراط در تناقض با برخی از آن ها واقع می شود.» در نهایت ریچلز مفهوم حداقلی از اخلاق را چنین تعریف می کند: اخلاق در حداقل معنا عبارت است از تلاش برای قرار دادن رفتار خود تحت هدایت دلیل و در عین حال قائل شدن ارزش یکسان برای منافع کلیه افرادی که متأثر از رفتار ما خواهند بود.» ارائه تعاریفی از این دست پیچیده بودن مفهوم اخلاق و به تبع آن فلسفه اخلاق را آشکار می کند. مفاهیمی که بسیاری از اندیشمندان را به خود مشغول داشته است. گروه فلسفه اخلاق دانشگاه زنجان برای بررسی دقیق تر این مفاهیم دومین همایش ملی سهروردی را به موضوع «اندیشه های اخلاقی در جهان معاصر» اختصاص داد. این همایش در روز ۱۱ آبان ماه در تالار الغدیر دانشگاه زنجان از سوی گروه فلسفه اخلاق برگزار شد. مقالات ارائه شده در این همایش در چهار حوزه فرا اخلاقی، نظریه های اخلاقی، اخلاق کاربردی و اخلاق تنظیم شده بودند که البته بخش اعظم مقالات به حوزه اخلاق کاربردی اختصاص داشت. این همایش در سه نشست با حضور استادان و پژوهشگران فلسفه اخلاق برگزار شد.
نشست نخست با سخنرانی و مقاله دکتر نجفقلی حبیبی استاد بازنشسته دانشگاه تهران، با موضوع «اخلاق پزشکی از نظر حکمای اسلامی» آغاز شد. اخلاق پزشکی از کهن ترین، پایدارترین و مهم‌ترین شاخه‌های اخلاق حرفه‌ای است که از زمان بقراط (۴۶۰ – ۳۷۰ق.م) تاکنون مورد توجه و عمل بوده است. حکمای بزرگ اسلامی، در طول تاریخ پزشکی اهتمام خاص به اخلاق پزشکی توجه داشته‌اند و در باب آن، از جهات گوناگون بحث کرده‌اند. برخی از موضوعات مورد توجه آنان عبارت است از: اهمیت حرفه پزشکی، تخصص علمی، آموزش مستمر، ضرورت مشاوره با همکاران. استاد بازنشسته دانشگاه تهران در این مقاله به تفصیل، برخی از اهم موضوعات را در این باره تحلیل کرد. موضوع استقلال عامل اخلاقی در بسیاری از استدلال های اخلاق کاربردی مورد استفاده است. مثلا به استناد آن، این حق به بیمار داده می شود که از پذیرش جراحی خاص که برای سلامتی وی لازم است، اجتناب کند. دکتر محسن جوادی استاد دانشگاه قم کوشید تا با روشن کردن ابعاد مختلف مسأله، آن را در پرتو آموزه های اخلاقی اسلام مورد ارزیابی قرار دهد. دکتر محسن جاهد به مسأله اخلاق/ حقوق حیوانات پرداخت که امروزه یکی از حوزه‌های مهم را در اخلاق کاربردی تشکیل می‌دهد. در این حوزه چهار رویکرد عمده در بحث از اخلاق/ حقوق حیوانات را می‌توان بر شمرد: رویکرد تحلیلی، رویکرد پست مدرن، رویکرد پراگماتیستی و رویکرد الاهیاتی. به نظر محسن جاهد رویکرد الاهیاتی به اخلاق ِحیوانات برای جامعه ما از کارآیی بیشتری برخوردار باشد؛ چرا که جامعه ما جامعه‌ای با گرایش‌های دینی است و از آنجا که اخلاق، دانشی کاربردی است و در پی آن است که رفتار ما آدمیان با خود و دیگران را بهبود بخشد، این رویکرد می‌تواند در مقام عمل از تاثیرگذاری بیشتری برخوردار باشد. استادیار دانشگاه زنجان به بررسی اندیشه های اندرولینزی و علامه طباطبایی پرداخت. دیدگاه علامه طباطبایی مشعر به آن است که حیوانات شخصاند و لازمه‌ی این دیدگاه آن است که حیوانات از شأن اخلاقی والایی برخوردار باشند. این امر نتایجی را در پی می آورد که موضوع این مقاله است. نشست دوم با سخنرانی دکتر شهین اعوانی استاد موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران آغاز شد که به «اخلاق در دکارت» اختصاص داشت. این نشست با مقاله دکتر مرتضی شجاری با عنوان «مسئولیت اخلاقی از دیدگاه ابن عربی و پیروان وی» و همچنین مقاله دکتر حسین اترک که به تقریر جدیدی از وظیفه گرایی نتیجه گرا اختصاص داشت پایان پذیرفت. در نشست سوم مجید ملایوسفی استاد یار دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین به «اخلاق و مسأله تبیین» پرداخت. یکی از مسائل مهم در اخلاق تحلیلی معاصر، مساله تبیین اخلاقی است که به دلیل ارتباطش با واقع گرایی اخلاقی، مورد توجه خاص فیلسوفان اخلاق واقع گشته است. فیلسوفان اخلاق در این خصوص دو موضع کلی اتخاذ کرده‌اند: برخی همچون گیلبرت هارمن منکر قدرت تبینی خاصه های اخلاقی گشته‌اند، و برخی دیگر همچون نیکولاس استرجن مدعی شده‌اند که خاصه های اخلاقی دارای قدرت تبیینی هستند. ملایوسفی به بررسی و تحلیل این مواضع پرداخت. در ادامه دکتر مهدی اخوان عقلانیتِ اخلاقی زیستن را از نگاه تامس نیگل بررسی کرد و دکتر ملیحه صابری به تأثیر معنویت و اخلاق در راهبری موثر سازمان پرداخت. در نهایت دکتر محمود عباسی رئیس مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی رابطه اخلاق زیستی و دین را مورد واکاوی قرار داد. آخرین بخش این نشست میزگردی بود با عنوان «امکان فلسفه اخلاق اسلامی». در این میزگرد نجفقلی حبیبی، شهین اعوانی، مجدید ملایوسفی، محمود عباسی و حسین اترک درباره این موضوع که آیا اساسا امکان تحقق فلسفه اخلاق اسلامی وجود یا خیر؟ با یکدیگر به مناظره و گفت و گو پرداختند. بناست به زودی مقالات این همایش از سوی انتشارات دانشگاه زنجان در چاپ و منتشر شود.