دکتر سید سلمان صفوی
آکادمی مطالعات ایرانی لندن – LAIS
مقدمه
سرود ای «ایران، ای سرای امید» یکی از تصنیف‌های مشهور میهن دوستی ایرانیان است که شعر آن را هوشنگ ابتهاج ساخته است و آهنگ آن ساختهٔ محمدرضا لطفی و خوانندهٔ آن محمدرضا شجریان است.
این تصنیف، در همان روزهای نخست انقلاب ۱۳۵۷ ایران ساخته و پخش شده است. این تصنیف در فضای انقلابی مبارزات ایران علیه حکومت استبدادی پهلوی، برای آزادی و استقلال ایران ساخته شد.
پس از استاد شجریان در سال‌های میانی دهه هشتاد، محمد رضا لطفی به عنوان آهنگساز اثر، آن را در کنسرتی با صدای محمد معتمدی اجرا و در قالب آلبومی تصویری منتشر کرد.
سرود ای «ایران، ای سرای امید» سرود پیروزی ملت مقاوم و مبارز ایران است.
محرم ۱۴۰۴ شمسی، ایران تحت تاثیر جنگ ۱۲ روزه آمریکا و اسراییل علیه ملت ایران(۱۳- ۲۳ ژوئن ۲۰۲۵)، رنگ و بوی دیگری گرفت ، پرچم ایران و پرچم حسین(ع) در کنار هم در مجالس عزاداری در سراسر ایران به اهتزاز در آمد.i مداحان و مردم ایران سرود «ای ایران» استاد محمد نوریii و «ایران ای سرای امید» و اشعار حماسی ملی-مذهبی را درحین عزاداری سید الشهداء خواندند.
محمود کریمی مداح مشهور ایرانی با خواندن سرود ای ایران در شب اول محرم، پیشتاز مداحی ملی- مذهبی در ایران شد.iii
پس از آن محمود کریمی، تصنیف «ایران ای سرای امید» را بازسازی از جهت معنایی و ملودی نمود و در شب تاسوعای ۱۴۰۴ خواند که مود استقبال مردم ایران واقع شد و حتی رهبر ایران به او پس از خواند سرود ای ایران، گفتند «ایران ای سرای امید» را هم به من بدهکاری». یعنی ان را هم باید بخوانی، که نشانه تایید، علاقه و احترام رهبر ایران به این سرود انقلابی است.
«حاج محمود کریمی روایتی از آنچه در شب تاسوعای حسینی میان او و رهبر انقلاب گذشته را بیان کرده است. او در بخشی از روایتش می‌گوید: «رهبر انقلاب به من فرمودند: برنامه‌هایتان را می‌بینم؛ نوحهٔ ای ایران‌ایران خیلی عالی بود». این مداح اهل بیت در بخش دیگری از روایتش یادآور می‌شود: «حضرت آقا هنگام خروج به من گفتند: خیلی عالی بود؛ اما یادت باشد یک «ایران ای سرای امید هم به من بدهکاری».»iv
هنگام خواندن این سرود به صورت نوحه توسط کریمی، پرچم ایران و پرچم امام حسین در مجلس پرشکوه مردم بر پا بود. مردم همراه با سینه زنی، اشعار کریمی را پر شور تکرار می کردند.v
سرود «ایران ای سرای امید» از منظر نشانه شناسیvi حاوی نشانه ها، استعاره ها، نمادها، و ایزوتوپی های بسیاری است؛ که در اینجا از منظر «نشانه شناسی» «امبرتو اکو» در کتاب «نشانه شناسی و فلسفه زبان»( Eco, Umberto (1984))، آن را تحلیل می کنیم.
قبل از تحلیلی نشانه شناختی شعر «ایران ای سرای امید»، اصطلاحات خاصِ شعر نوحه خوانی محمود کریمی را توضیح می دهیم.
تبیین اصطلاحات مرثیه کریمی:
| اصطلاح | دلالت |
| حیدر | امام علی (ع) نماد شجاعت و پیروزی در جنگ های اسلام است. |
| آل پیامبر | این شامل زهرا(س)، علی، حسن، حسین(ع) و نه امام از نوادگان حسین (ع)، نماد تقدس و فداکاری است. |
| ساقی کوثر | لقبی برای امام علی (ع) که نماد سخاوت و بخشش بهشت است. |
| فاتح خیبر | لقبی برای امام علی (ع) که در جنگ خیبر پیروز شد و نمادی از پیروزی بر دشمنان است. |
| زهرا (س) | نام زهرا (س)، نماد شجاعت و شهادت است. |
| رضا (ع) | امام رضا (ع)، نماد سخاوت، ایمان و رهبری ایران. |
| حسین (ع) | نماد آزادگی، مبارزه، فداکاری و شهادت به خاطر حقیقت. |
| کربلا | نماد بلا، شهادت، فداکاری و مقاومت در برابر بی عدالتی. |
تحلیل نشانه شناسی: نشانه ها و معناشناسی
در زیر بارزترین «نشانه ها» در متن شعر و دلالت های آنها آورده شده است:
| نشانه | دلالت صریح | دلالت ضمنی |
| ایران | سرزمین جغرافیایی | هویت، تاریخ، سرپناه، کرامت ملی. |
| خانه امید | مکانی که امید در آن زندگی می کند | ایران به عنوان نمادی از آرمان های جمعی، به عنوان منبع امید. |
| سپیده | سپیده دم و آغاز نور | بیداری، انقلاب، عصر جدید، امید. |
| ره پر خون | راهی که پر از خون شهیدان است | شهادت ، مبارزه برای آزادی و استقلال. |
| خورشید خجسته | خورشید درخشان | پیروزی، آزادی، عدالت، ظهور حقیقت. |
| دل های خونین | قلب های ملت مبارز | غم، درد، رنج. |
| سپیده ما گلگون | سپیده دم رنگارنگ به رنگ گل رز | یک پیروزی زیبا آمیخته با فداکاری های شهدا. |
| دست دشمن در خون است | دست دشمن به خون ملت آغشته است. | محکومیت اخلاقی دشمن، مسئول دانستن او در قبال خشونت و بی عدالتی. |
| وحدت، راز پیروزی | همبستگی دلیل موفقیت است | همبستگی مردمی، قدرت جامعه، کلید پیروزی است. |
| صلح و آزادی | مفاهیم متعالی بشردوستانه | آرمان های مبارزه ایران. |
| بهار ابدی | فصل امید | آغازی جدید، رستاخیز ملی، یک رفاه مداوم. |
استعاره های اصلی:
| استعاره | معنای نمادین |
| ایران = خانه امید | میهن به عنوان منبع امید و کرامت. |
| سپیده دم = آغازی جدید | نماد پیروزی و دگرگونی. |
| مسیر خون = مبارزه | مبارزه ای که نیاز به فداکاری دارد. |
| خورشید = حقیقت/عدالت | درخشش پیروزی پس از تاریکی. |
| قلب های خونین | درد ناشی از بی عدالتی. |
| سپیده دم صورتی | پیروزی آمیخته با شهادت. |
| بهار = شکوفایی ر تجدید حیات | نماد زندگی و نوسازی ملی. |
نمادهای فرهنگی و مذهبی:
- ایران: وطن و هویت.
- کربلا: نماد شهادت.
- زهرا: نماد پاکی و شجاعت.
- دشمن با دست خونین: نماد بی عدالتی.
- بهار ابدی: نماد تولد دوباره پس از رنج.
- وحدت: نمادی از قدرت اجتماعی و پیروزی.
ایزوتوپی های نمادین:
ایزوتوپی یعنی واحدهای تکراری متن که جهت دهنده معنایی متن هستند.
- خانه امید: ایزوتوپی ایران به عنوان سرزمین مقدس و منبع عزت و اقتدار.
- حیدر(ع): ایزوتوپی مدل قهرمانانه در مواجهه با دشمنان.
- حسین (ع) : ایزوتوپی رستگاری، فداکاری، جهاد و شهادت، در راه حق و حقیقت.
- فاتح خیبر: ایزوتوپی «فاتح خیبر» نماد گفتمان پیروزی تاریخی مسلمانان بر یهودیان است. امروز نیز پیروزی بر اسرائیلیان با شجاعت، مبارزه و ایستادگی حتما اتفاق خواهد افتاد.
این ایزوتوپی‌ها با تکرار و تقویت معانی مرتبط در سراسر شعر، انسجام مضمونی آن را تضمین می‌کنند و به خواننده کمک می‌کنند تا پیام اصلی شعر را به صورت یکپارچه و عمیق درک کند. این ایزوتوپی‌ها، شکلی از بازتولید هویت جمعی و مفاهیم مشترک بین الاذهای ملت مبارز ایران است.
متن شعر:
متن شعر ابتهاج:
| ۱) ایران ای سرای امید، بر بامت سپیده دمید | بنگر کزین رَهِ پُرخون، خورشیدی خجسته رسید | |
| ۲) اگرچه دل‌ها پُرخون است، شکوهِ شادی افزون است | سپیدهٔ ما گلگون است وای گلگون است، که دستِ دشمن درخون است | |
| ۳) ای ایران غمت مَرِِساد | جاویدان شکوهِ تو باد | |
| ۴) راه ما، راه حق، راه بهروزی است | اتحاد، اتحاد، رمز پیروزی است | |
| ۵) صلح و آزادی، جاوِدانه در همه جهان خوش باد | یادِگارِ خونِ عاشقان، ای بهار |
۶) ای بهارِ تازه جاوِدان در این چمن شکفته باد
متن شعر-نوحه تلفیقی کریمی:
کریمی دو بیت اول شعر ابتهاج را گرفته و آن را تضمین در اشعار خودش کرده است. جاهایی که بولد شده است، اشعار افزوده شده کریمی به اشعار ابتهاج است:
مداحی «ایران ای سرای امید» محمود کریمی
«ایران ای سرای امید! بر بامت، سپیده دمید
بنگر کزین راه پر خون، خورشیدی خجسته رسید
اگرچه دل ها پر خون است، شکوه عزّت افزون است
سپیده ما گلگون است؛ وای گلگون است
که دست دشمن در خون است
حیدر حیدر حیدر یا حیدر
حیدر حیدر حیدر یا حیدر یا حیدر یا حیدر
«ایران ای سرای امید»
ای حرم آل پیمبر(ص)
ای کشور ساقی کوثر
تویی خاک پاکِ شهیدان
مردانِ تو، لشکر فاتح خیبر
حیدر حیدر حیدر یا حیدر یا حیدر یا حیدر
جانِ منی ای وطنِ مُطهر
وطن شریف، وطن مُطهر
داری برکت، به مدد زهرا(س)
به مدد حق، به مدد حیدر
«ایران ای سرای امید»
ایران ای حریم رضا(ع)! غرقی در شَمیم رضا(ع)
هستی تو، هستیِ ما در دستان کریم رضا(ع)
تویی بهشت پهناور،به نورِ الله اکبر
مدد گرفتی از مولا، جان از مولا به شور ذکر یا حیدر(ع)
آیینه نور به دم حسینی؛ زیر سایه عَلَم حسینی
همسایه ای با تربت حسین و صحن وسیع حرم حسینی
آیینه نور خدایی، تو خانه اهل ولایی
آغشته به عطر شهیدی، ادامه دائم نهضت کرب و بلایی(کربلا)
حیدر حیدر حیدر یا حیدر
حیدر حیدر حیدر یا حیدر یا حیدر یا حیدر
حسین، حسین جانم، حسین جان
حسین، حسین جانم، حسین جان، حسین جان، حسین جان
حسین، حسین حسین،حسین، حسین، حسین
تویی خاکِ پاکِ شهیدان، مردانِ تو، لشکر فاتح خیبر»
***
جمع بندی:
این منظومه در ساختار گفتمانیvii و نشانه شناختی خود، آنچه را می توان «ناسیونالیسم شیعی ایران» نامید نشان می دهد، جایی که نمادهای ملی با نمادهای مذهبی همگرا می شوند تا هویتی مقاومتی را در برابر تجاوز خارجی شکل دهند.
ملت ایران با تکیه بر غیرت ملی و باورحسینی، آماده‌ی جانبازی و دفاع قهرمانانه در برابر تجاوزات نامشروع آمریکا و صهیونیست‌هاست.viii ملت ایران، ملت صلح و گفتگو است اما در مقابل تجاوز دشمن خارجی، محکم مقابله می کند، و پیروز می شود.
کلید واژگان:
نشانه شناسی، ایران، هوشنگ ابتهاج، محمود کریمی، «ایران ای سرای امید»، تاسوعا، امام حسین(ع)، آزادی، مبارزه، پیروزی.
منابع:
صفوی، سید سلمان (۱۴۰۴ق). روش شناسی ساختار معنایی تفسیری. تهران: انتشارات سلمان زاده.
Eco, Umberto (1984). Semiotics and philosophy of language. Bloomington: Indiana University Press.
ii ✓ ای ایران ایران ! دور از دامان پاکت دست دگران بد گهران ! در روح و جان من ! می‌مانی ای وطن !….
v https://www.aparat.com/v/ocuy205
vi نک صفوی، روش شناسی ساختار معنایی، ۱۴۰۴.