سید سلمان صفوی
آکادمی مطالعات ایرانی لندن
محرم ۱۴۰۳
دانلود فایل صوتی سخنرانی دکتر صفوی با عنوان الهیات آزادی بخش.
- «خط با خون تو آغاز میشود- از آن زمان که تو ایستادی- دین راه افتاد- و چون فرو افتادی- حق برخاست- تو شکستی- و «راستی» درست شد- و از روانۀ خون تو- بنیان ستم سست شد»(علی موسوی گرمارودی، خط خون)
- ما با انواع الهیات روبرو هستیم همچون الهیات کلاسیک، الهیات نجات، الهیات سوگ و الهیات آزادی بخش. در این مقاله الهیات آزادی بخش در بافت تاریخی تبیین می شود.
- الهیات رهایی بخش: الهیات رهایی بخش(Liberation theology)، رویکردی الهیاتی است که بر «رهایی ستمدیدگان» از ستم حکومت های مستبد و ستمکار تأکید دارد.
الهیات آزادی بخش با الهیات نجات(Salvation Theology) متفاوت است. الهیات نجات(Salvation) عموماً به رهایی روح از گناه و عواقب آن اشاره دارد.[i] الهیات رهای بخش متفاوت در ماهیت با الهیات سوگ است. الهیات سوگ عمدتا بر مصائب قهرمانان دین و گریه و زاری بر آنها تاکید می کند.
الهیات کلاسیک(Classical theology) پیرامون اعتقادت دینی بخصوص خداشناسی و رهبران اولیه اسلام است. الهیات کلاسیک همچنین پیامدهای آموزه خدا را در زمینه های دیگر، مانند: انسان شناسی، نبی شناسی، فرجام شناسی، ور ستگاری بررسی می کند.
برخی از شخصیت های تأثیرگذار در الهیات کلاسیک به ترتیب تاریخی در قرون چهارم تا هشتم قمری عبارتند: شیخ صدوق، شیخ مفید، سیدِ مرتضی، شیخ طوسی، خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلی.
الهیات آزادی بخش مهمترین ریشههای استبداد، ناکامی و بدبختی جوامع فقیر را حکومتهای خودکامه میداند و وظیفه متدینین را حمایت از محرومان و مقابله با ستمگران میداند.
این الهیات، طبق نظرات رایج ، بر ستم دیکتاتورها سرپوش نمیگذارد؛ فقر را جزء مقدرات الهی نمیداند و بر ضرورت فقرزدایی و مجاهدت در راه آزادی تاکید می کند.
- الهیات آزادی بخش راه رهایی مردم و رسیدن به ملکوت الهی را “تلازم عدالت و معنویت” میداند.
اقامه قسط و عدالت اجتماعی، مبارزه با استبداد و ستم اجتماعی مهمترین ویژگیهای این الهیات هستند.
امام حسین موسس الهیات آزادیبخش است که دکترین او تا کنون الهام بخش جنبش های رهایی بخش در جهان اسلام از کربلا تا فلسطین بوده است.
ادبیات الهیات آزادی بخش در مقابل ادبیات سوگ است. در ادبیات سوگواری عمدتا بر مصایب حسین و خاندان و اصحابش تکیه می شود برای گریه کردن. در این ادبیات گریه ثواب عظیم دارد. در ادبیات آزادی بخش مبارزه و مجاهدت افضل است و محور مکتب حسینی است.
دکتر علی شریعتی نقش مهمی در بازسازی نظری مکتب امام حسین بمثابه الهیات آزادی بخش از منظر جامعه شناسی دینی در دوره معاصر داشته است.
آراء و آثار دکتر علی شریعتی نظیر «حسین وارث آدم»، «شهادت»، «شیعه یک حزب تمام»،« قاسطین مارقین، ناکثین» و «باز گشت به خویشتن» نقش کم نظیری در احیای اسلام سیاسی و الهیات آزادی بخش در ایران، ترکیه، افغانستان، بوسنی، مصر و فلسطین داشته است.
- «اِنَّ الحسینَ مِصباحُ الهُدی و سَفینهُ النَجاه» (همانا حسین چراغ هدایت و کشتی نجات است) حدیث نبوی(ص) است که اشاره به جایگاه امام حسین(ع) در هدایت و نجات انسانها دارد. این روایت، الهامبخش نهضت های اجتماعی بسیاری شده است.
هدایت متافیزیکی، اجتماعی، عرفانی:
توحید الهی(الا اله الا هو. آست الکرسی. شش آیه اول حدی و سه آیه آخر حشر)،
عدالت اجتماعی«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا.. لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ »، حدید۲۵)[ii]، مقابله با ظلم«وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلا تَعَاوَنُوا عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ»(مایده،۲)
تزکیه نفس(یزکیهم). «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ»(جمعه،۲)
· فلسفه قیام امام حسین: اصلاح مملکت، تامین مظلومین، احیای دین حقیقی، عملیاتی کردن دستورات الهی:
· «اللهم إنّک تعلم ما کان منا تنافسا فی سلطان و لا التماسا من فضول الحطام و لکن لنرد المعالم من دینک و نظهر الاصلاح فی بلادک و یأمن المظلومون من عبادک و یعمل بفرائضک و سننک و احکامک.» (تحف العقول، ص ۲۴۳)
· (در باره فلسفه قیامش فرمود: بار خدایا! تو می دانی که آنچه از ما اظهار شده برای رقابت در قدرت و دستیابی به کالای دنیا نیست، بلکه هدف ما این است که نشانه های دینت را به جای خود برگردانیم و بلادت را اصلاح نماییم تا ستمدیدگان از بندگانت امنیت یابند و به واجبات و سنتها و دستورهای دینت عمل شود.)
*
· نقطه شروع الهیات رهایی بخش:
الهیات آزادی بخش با نهضت امام حسین(ع) شروع شد: امام حسین با سخنان، قیام و شهادت خود الهیات آزادی بخش را تاسیس کرد.(نک شریعتی،علی، شهادت؛ حسین وارث آدم؛ نجمی، محمد صادق،، سخنان امام حسین از مدینه تا کربلا؛ صالحی نجف ابادی، شهید جاوید.)
- قیام های حسینی ضد ستم، استبداد و استعمار در تاریخ:
- قیام توابین(۶۵ق): قیام شیعیان کوفه به ریاست «سلیمان بن صرد خزاعی» اولین قیام پس از حسین به نام «توابین» علیه حکومت ظالم و مستبد اموی است.
- قیام مختار ثقفی(۶۶ق): مختار تقفی علیه حکومت مستبد و ستمگر اموی قیام کرد و انتقام از قاتلین قیام امام حسین و شهدای کربلا گرفت، از جمله کسانی که به دست مختار به قتل رسیدند، میتوان به شمر بن ذیالجوشن، عمر بن سعد، سنان بن انس، خولی بن یزید، حرمله بن کاهل اسدی. عبیدالله بن زیاد نیز مجازات شد. محمد بن حنفیه و امام سجاد (علیهالسلام) از دیدن سر عبیدالله بن زیاد خوشحال، و همراه خاندان رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) از لباس عزا خارج شدند و بنیهاشم در مورد مختار به ثناگویی پرداختند.
- زید بن علی(۱۲۰ق-۱۲۱ق): زید فرزند امام سجاد بود که قیام کرد و شهید شد.
- یحیی بن زید(۱۲۵ق): یحیی بن زید (۱۰۷-۱۲۵ق) فرزند زید شهید و نوه امام سجاد(ع) و معاصر با امام صادق علیهالسلام بود که پس از شهادت پدرش، از کوفه به خراسان گریخت و با فراخواندن مردم، علیه بنی امیه قیام کرد. یحیی در ۱۲۵ق در جوزجان، شمال افغانستان کشته، بدنش به دار آویخته، و چند سال بعد ابومسلم خراسانی بدنش را همانجا دفن کرد. زیدیان او را از اولین امامان خود میدانند. یحیی متن صحیفه سجادیه را به متوکل بن هارون بلخی، از راویان حضرت صادق سپرد و باعث آشکار شدن و روایت آن گردید.
- قیام فخ: در زمان امام کاظم، حسین بن علی بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب، در سال ۱۶۹ هجری، قیامی را بر ضد هادی عباسی (خلافت از ۱۶۹ـ۱۷۰) در منطقه فخ از شهر مکه ترتیب داد.
- محمد محروق(۲۰۰ق): محمد بن محمد زید بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب. مدفون در نیشابور، امامزاده محروق. مَحروق بهمعنای سوخته، سوزانده شده است.
- ادبیات عاشورایی[iii] دوره قرن چهارم تا هشتم: «این دوره اگـرچه یکـی از درخـشانترین ادوار شعر فارسی اسـت. امـا شعر عاشورایی آن به مانند کودک نوپایی است که تازه قدم در مسیر نهاده و تا رسیدن بـه مـرز پخـتگی راه درازی در پیش دارد.سوگ سروده های این دوره عموما عاطفی، ماتمی و فاقد پیام وارزش انـسانی اسـت. قـالب سـروده ها قـصیده است و محور اصلی این سروده ها وجود نازنین سیدالشهدا است و دیگر یاران در جنب سیمای تابناک امام کم فروغ مینمایند.»(ماهرخ آهمه، ادبیات عاشورایی ،سیر تحول و تکامل آن در ادب فارسی، آیت بوستان سال اول پاییز ۱۳۹۵ شماره ۳، ص۱۴۰).[iv] شاهکار شعر حسینی این دوره غزل بی نظیر کجایید ای شهیدان خدایی جلال الدین مولوی عارف قرن هفتم است.
- سربداران: سربداران (۷۸۸-۷۳۶ قمری) حکومتی محلی با امیران شیعه به مرکزیت سبزوار در منطقه بیهق. سربداران نخست بهصورت یک قیام مذهبیِ شیعی ـ صوفی علیه حکومتهای محدود محلی برآمده پس از زوال حکومت تیموریان ظهور کرد. این قیام به دلیل ظلم حکومتهای ملوکالطوایفی ایرانی و مغولی و تحت تأثیر تعالیم مذهبی شماری از صوفیان خراسان آغاز شد. این قیام بهصورت یک حرکت مذهبی ـ سیاسی، علاوه بر تأثیر بر منطقه خراسان و مازندران، در برخی مناطق دیگر نیز تأثیر گذاشت.
- نهضت صفویه: مکتب عرفان اجتماعی توسط شیخ صفی الدین اردبیلی ذریه امام حسین(ع) تاسیس شد.(نک صفوی، سید سلمان، مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی؛ عرفان ثقلین: مبانی نظری و عملی عرفان و طریقت صفویه ) از زمان شیخ صفی الدین اردبیلی(۶۵۰- ۷۳۵ق) دوره نهضت عرفانی طریقت صفویه تا پیروزی شاه اسماعیل(۹۰۷ق)، حدود ۲۰۰ سال به درازا کشید. خاندان مجاهد صفویه شهدای زیادی برای تثبیت تشیع و استقلال ایران دادند. شیخ جنید، شیخ حیدر و سلطان علی برادر بزرگ شاه اسماعیل در این راه شهید شدند. خواجه علی سیاه پوش در تمام عمر در عزای حسین و زنده نگه داشتن پرچم قیام امام حسین لباس سیاه پوشید. (نک، صفوی، سید سلمان، تاملی در فلسفه سیاسی(۱۳۹۸ش)، ص۱۸۱-۲۲۸)
- حکومت صفویه: از شاه اسماعیل تا پایان حکومت صفویه(۲۳۵ سال). صفویان دودمانی ایرانی و از نسل صوفیان طریقت صفویه بودند و حدود ۲۳۵ سال بر ایران حکمرانی کردند. حکومت صفویه (۹۰۷ -۱۱۳۵ ق) سلسلهای از حاکمان شیعه ایران از نسل امام حسین(ع) بودند که با رسمی کردن مذهب شیعه در ایران و استقلال ایران هویتی یگانه به مردم ایران دادند و نخستین حکومت شیعه در سراسر ایران را شکل دادند. حکومت مقتدر صفویه موجب ساخته شدن فرهنگ و تمدن شیعی-ایرانی شد که نقش مهمی در روابط بین الملل ایفا کرده است و آثار آن تا کنون ادامه دارد. حکومت صفویه برای اولین بار مراسم عزاداری امام حسین و مجالس تبیین قیام امام حسین را در سراسر ایران برگزار کرد. عاشورا از عصر صفویه تا امروز یکی از عوامل همبستگی ایرانیان شده است و همه مردم در آن مشارکت می کنند.(نک جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست)
- نزول ادبیات انقلابی به ادبیات سوگواری از دوره محتشم کاشانی تا دهه ۱۳۵۰ شمسی.
- احیای اسلام آزادی بخش در سده معاصر:
احیای اسلام رهای بخش بر أساس رویکرد نواندیشی دینی(نک سلمان صفوی، نواندیشان دینی ایران چه کسانی هستند. ایکنا. ۲۲ دی ۱۴۰۰)[v] و مبارزه با خرافات دینی است.
روشنفکری دینی یا نواندیشی دینی (Religious Intellectualism) بر چند رکن استوار است:
رکن اول خرد گرایی است. روشنفکر به تعقل اهتمام جدی دارد و محور کارهای او را تعقل تشکیل میدهد.
رکن دوم آزادگی است. اعتراضهایی که از سوی روشنفکر در مقابل استبداد ابراز میشود بر همین اساس است.
رکن سوم این است که روشنفکران عموماً افرادی اصلاح طلب هستند که مبارزه با تحریفات و باز خوانی انتقادی از متون دینی را پی گیری می کنند.
رکن چهارم نقد اجتماعی.
رکن پنجم نقد استبداد و استعمار.
رکن ششم اجتهاد عصری: تفسیر اسلام با توجه به نیازها و مقتضیات زمان و مکان. چهار اصل راهنمای فهم سلیم دینی عصری عبارتاند از؛ نواندیشی دینی از سوی «متخصصین دینی» که با «روش علمی»، «توجه به مقتضیات زمان و مکان» و رجوع به «کتاب و سنت و عقل» انجام شود.(نک سلمان صفوی، نواندیشان دینی ایران چه کسانی هستند. مصاحبه با ایکنا.۱۴۰۰ش.)
«بزرگ فلسفه قتل شاه دین این است که مرگ سرخ به از زندگی ننگین است
حسین مظهر آزادگی و آزادی است خوشا کسی که چنینش مرام و آیین است»(علی اکبر خوشدل تهرانی (۱۲۹۳–۱۳۶۵))
- “کانون اسلام به ابتکار آیتالله محمود طالقانی و مهدی بازرگان در سال ۱۳۱۹،تاسیس شد.
- “کانون نشر حقایق اسلامی مشهد” به ابتکار استاد محمدتقی شریعتی پدر دکتر علی شریعتی در سال ۱۳۲۰، تاسیس شد.
- “نهضت خداپرستان سوسیالیست” در سال ۱۳۲۲ به رهبری محمد نخشب تاسیس شد.
- مسجد هدایت و آیت الله طالقانی: ۱۳۲۷-۱۳۵۸ش. مسجد هدایت مسجدی در تهران، ایران است. این مسجد نقش بسزایی در جنبش های انقلابی مذهبی ایران علیه رژیم پهلوی داشت. این مسجد توسط آیت الله محمود طالقانی مدیریت شد. در زمان آیت الله طالقانی مسجد هدایت بیشترین فعالیت سیاسی را داشت.
- حسینیه ارشاد: (مطهری، شریعتی، ۱۳۴۶-۱۳۵۱) سالهای ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۹ دوران فعالیت و اثرگذاری آیت اللله مرتضی مطهری در آنجاست، سالهای ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۱ را باید سالهای استقبال از علی شریعتی در حسینیه ارشاد به شمار آورد. او ستاره درخشان الهیات رهایی بخش بین سالهای ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۸ در ایران است.
- دکتر شریعنی نظریه پرداز حسین وارث آدم، شهادت، شیعه یک حزب تمام، قاسطین مارقین، ناکثین و باز گشت به خویشتن است. شریعتی نقش مهمی در تبیین مکتب امام حسین به عنوان مکتبی آزادی بخش انجام داد و افکار او متور محرک دانشجویان و فضلای جوان حوزوی علیه حکومت طاغوت در ایران و پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ۲۲بهمن سال ۱۳۵۷ شمسی شد.
- آیت الله شیخ نعمت الله صالحی نجف آبادی و کتاب شهید جاوید نقش موثری در بازخوانی انتقادی و عقلی تاریخ قیام امام حسین(ع) ایفا کرد که محل مناقشه بین محافظه کاران و اصلاح طلبان دینی شد.
- انقلاب اسلامی ایران: انقلاب اسلامی ایران تحت تاثیر الهیات آزادی بخش امام حسین پس از سالها مبارزه و شهادت طلبی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ علیه حکومت استبدادی پهلوی و استعمار آمریکا پیروز شد. این انقلاب حسینی موجب تحولات مهم در روابط بین الملل و تسریع جنبش اسلامی در کشورهای اسلامی بخصوص در ترکیه، افغانستان و بوسنی شد.
- ادبیات انقلابی- حسینی در دوره دفاع مقدس(۱۳۵۹-۱۳۶۷) رشد کرد.
- نزول ادبیات انقلابی به ادبیات سوگواری طی سالهای ۱۳۶۸- ۱۳۹۲ در ایران.
- جنبش مدافعین حرم(۱۳۹۲-۱۴۰۰)، موجب بازگشت به ادبیات حماسی حسینی شد.
- نهضت فلسطین: کربلای امروز فلسطین است که تحت تاثیر مکتب آزادی بخش حسین قیام کرده است و راه مبارزه و شهادت را در مقابل ستمگران انتخاب کرده است.
- شعر «خط خون» استاد علی موسوی گرمارودی شاهکار شعر حماسی حسینی است:
«یا ثارالله
آن باغ مینوی
که تو در صحرای تفته کاشتی
با میوههای سرخ
با نهرهای جاری خوناب
با بوتههای سرخ شهادت
و آن سرودهای سبز دلاور
باغیست که باید با چشم عشق دید»
*
- مقاله کامل «الهیات آزادی بخش» در کتاب امام حسین(ع) از منظر عرفانی-اجتماعی منتشر می شود.
- والسلام
محرم ۱۴۰۳، لندن
[i] “Salvation.” Oxford English Dictionary (2nd ed.). Oxford University Press. 1989. “The saving of the soul; the deliverance from sin and its consequences.”
[ii] لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ (حدید،۲۵)
[iii] https://hawzah.net/fa/Article/View/97100/%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D8%A7%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D8%8C-%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84-%D9%88-%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%AF%D8%A8-%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C
[iv] https://ensani.ir/fa/article/358871/%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D8%A7%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84-%D9%88-%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%AF%D8%A8-%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C
[v] سیدسلمان صفوی در گفتوگو با ایکنا: نواندیشان دینی ایران چه کسانی هستند/ https://iqna.ir/fa/news/4025229/%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D9%86-%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%86%D8%AF-%D8%AA%DA%A9%D9%81%DB%8C%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D9%82-%D9%88-%D8%AA%D9%87%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D9%88%D8%AC%D8%A8-%D9%85%D8%AD%D8%A7%D9%81%D8%B8%D9%87%E2%80%8C%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%B4%D8%AF