دکتر علی بابایی
دانشگاه محقق اردبیلی(گروه فلسفه)، اردبیل، ایران
کلیدواژگان: عرایس البیان، روزبهان بقلی، عرفان اسلامی، تفسیر قرآن، ایران، علی بابایی.
ترجمه کتاب «عرایس البیان فی حقایق القرآن»، اثر شیخ روزبهان بقلی شیرازی(۵۰۶-۵۸۸ شمسی) را با توکل به لطف دایمی خداوند متعال، پس از پیشنهاد آقای مهندس مفید، مدیر انتشارات مولی(تهران)، از زبان عربی به فارسی آغاز کردیم. نظریه اصلی ترجمه آن سال ها قبل از سوی زنده یاد مرحوم دکتر مینوچهر، با انتشارات مطرح شده بود؛ تا اینکه پس از سالها، عنایت خداوندی این توفیق را نصیب ساخت، تا بتوانیم در میان مشغله های حاد و نفس گیر دنیای امروز، کار سنگین این تفسیر عظیم را آغاز کنیم و جلد اول این اثر ارزشمند را، على رغم نبود نسخه تصحیح شده و مورد اطمینان به انجام رسانیم.
کار ترجمه با مبنا قرار دادن شش نسخه که در جلد اول ترجمه معرفی شده، آغاز شد. در این میان به نسخ دیگری نیز مراجعه متعدد داشتیم و بسیار نیز بهره بردیم، اما چون استفاده از آنها دایمی نبود از معرفی شان صرف نظر کردیم. در کار انتخاب نسخه ها تعمد و تامل خاصی به کار برده شد، تا هر کدام از آنها علاوه بر داشتن متن مناسب تر، خصوصیتی را احراز کنند.
سعی بر این بود تا حد ممکن متن معتبر و قابل اطمینان که مورد تایید اهل فن باشد مبنای کار قرار گیرد و دیگر نسخه ها در کنار نسخه اصلی، ویژگی های حتی صوری، نظیر سهولت تشخص متنِ آیات تفسیر شده، اشعار و احادیث را احراز نمایند؛ که برای منظور اول تاحدودی نسخه «کتابخانه آیت الله مرعشی، و برای منظورهای بعدی، نسخه «هند» و نسخه «مجلس» که گویی خود از چند نسخه تصحیح شده، کمک قابل توجهی در تشخیص متن و محتوای تفسیر بود. نسخهای حروفچین اما نه تصحیح شده: «شرکت عریس لبنان که گویی در کشور عربستان کار شده، و نسخه حروف چین آل البیت اردن» نیز از دیگر نسخه های انتخاب شده می باشد. با این همه در بسیاری از موارد خود نسخ نیز به دلایل خطاهایی که در نگارش متن داشتند، می توانستند گمراه کننده باشند. مثلا واژه ای نظیر «أنّی» به معنای «کی و چگونه و از کجا و…» با نگارش هایی چون «انی»، «کافی و وافی می تواند مثال خوبی باشد. از این رو، تحقیق و امعان نظر خاصی می طلبید تا ترجمه هر چه بیشتر مقرون به صحت و استحکام باشد؛ که همین رویکرد تا آخر ترجمه مدنظر بود.
در نقل قول ها، رجوع به منبع اصلی شان تفاوت های قابل توجهی را نشان می داد.
موارد معدودی نیز پیش آمد تا برای تشکیل برخی از جملات به اسلوب صحیح، از همه نسخه ها بهره بردیم. بدین معنی که هر کدام از نسخه ها، کلمه یا عبارتی از جمله را به نحو صحیح اورده بودند و تنها با کنار هم قرار دادن همه آنها، و جایگزینی لغات برخی نسخه ها به جای دیگری، عبارت کامل می شد. با توجه به این مطلب، ترجمه ارائه شده حتما به معنای تطبیق کامل با نسخه مینا یا نسخهای خاص نیست. زیرا خود این نسخه نیز نقص های قابل توجهی داشت و تا حدودی نسخه کتابخانه آیت الله مرعشی از هم بهتر بود.
تفسیر حاضر شامل تمامی آیات قرآن نیست و از آنجاکه حال و هوای آیات با آیات پس و پیش آن ارتباط دارد، و مولف به دلیل ایجاز و اختصار نویسی، از ذکر همه خودداری کرده، ترجیح دادیم ابتدا تمام متن سوره را از آغاز تا به آیه مورد تفسیر، همراه با ترجمه آن بیاوریم و بعد با سرفصل قرار دادن آیه تفسیر شده، تفسیر مولف را ذکر کنیم. علاوه بر آن، آیه تفسیر شده همراه با معنای آن، با رنگ متمایز در میان آیات اصلی و ترجمه آنها مشخص شده، تا سهولت تشخیص آیات بر لطف مطالعه آن بیفزاید. بدیهی است در نسخ خطی هیچ گونه نشانی از آیات درون متن، احادیث و نقل قولها ارائه نشده باشد. در این میان هر نشانی که ارائه شده از مترجم است که یا در متن و یا در پاورقی قید شده همچنین همه پاورقی هایی که علاوه بر ذکر نشانی، در مورد تصحیح متن یا توضیح عبارت و یا ذکر مطلب، ضروری به نظر آمده، از مترجم می باشد. از آنجا که ذکر نشانی هم برای مخاطب عادی و هم برای محقق این حوزه می توانست مثمر ثمر باشد، وقت نسبتا طولانی صرف شد تا نشانی همه آیات، قریب به اتفاق احادیث، بیشتر نقل قول های عارفان و حتی اشعار، به دست آید تا برای کشف رابطه های مختلف این اثر و مؤلف آن، با آثار و شخصیت ها و مقوله های مختلف، مفید باشد.
ما در حین ترجمه، علاوه بر اینکه برخی از لغات مشکل را با ذکر معنی آورده ایم، شرح اکثر اصطلاحات عرفانی متن را هم از دیگر آثار روزبهان همچون شرح شطحیات و عبهر العاشقین در پاورقی ذکر کرده ایم تا مخاطب در صورت نیاز به آن مراجعه نماید. بعد از اضافه کردن این عبارت ها و معانی لغات برای شخص مترجم ضرورت این امر به تمام معنا احراز شد. در دلیل این امر، علاوه بر تعریف منظور شیخ از زبان خود، همین عبارت روزبهان به تصریح دکتر کربن کافی است که
«روزبهان گوید: هر آنکه وصفی از خداوند می کند و او را موصوف قرار می دهد، در اصل، از واصف سخن گفته است و این عمل راز تقدیر ازلی اوست از روز الست؛ به این جهت تاویل شطحیات صوفیه اساسا فرقی با تاویل قرآن و حدیث برای کشف معنای پنهان آنها ندارد. پس شرح شطحیات روزبهان باید همراه با تفسیر عرایس البیان او در تاویل قرآن، و عبهر العاشقین او در تاویل راز عشق عرفانی مورد مطالعه قرار گیرد».
این رابطه را معکوس هم می توان در نظر گرفت. ما در این میان، مطالعه رساله القدس و کتاب مشرب الارواح را نیز به مشتاقان توصیه می کنیم.
برای اینکه تمرکز کار بیشتر روی ترجمه تفسیر شیخ صرف شود، و از آنجا که ترجمه های مفید و مناسب از مصحف کبیر در دسترس است و تا حالا ارائه شده، در ترجمه متن قرآن، از ترجمه استاد آیتی استفاده کردیم.
در مورد اکثر عارفان و شخصیت هایی که در متن عرائس نامبرده شده اند، با صرف وقت و تحقیق زیاد در پاورقی ذکری به میان آمده است که امیدواریم هرچه تام تر مقرون به صحت باشد در عین حال ممکن است خطاهایی هم ناخواسته روی داده باشد که از این بابت عذرخواهی میکنیم. . برای کشفِ شخصیتها، بیشتر از طبقات الصوفیه، تذکرهالاولیا، نفحات الانس، لغت نامه دهخدا و معین و برخی از کتب دیگر و از جمله منابع و لغت نامه های عربی که در بخش منابع تحقیق اکثر آنها ذکر شده است ، بهره بردیم در این زمینه تنها چند نام شخصیت را که کوتاه و بی قرینه ذکر شده بود و به قطع یقین قابل تشخیص نبود که مراد چه شخصیتی است، مسکوت گذاشتیم
گاه، تصحیح مانند، به موارد اختلافی نسخه ها نیز اشاره کرده ایم، که همه موارد اختلافی نیست اما برای آشنایی با فحوای متن ها و نیز در برخی موارد که با دو یا چند عبارت می توانست معنای مورد قبولی حاصل آید، به متن نسخه ها اشاره شده است. شعرهایی که در متن ذکر شده بود، گاه مواردِ اختلافی زیادی بینِ شعرهای مذکور متن و برخی منابع دیگر که موفق شدیم به آنها دست پیدا کنیم، وجود داشت همین باعث شد تا از ترجمه آنها چشم پوشی کنیم.
حجم تفسیری که روزبهان از سوره ها ارائه می دهد به محتوای آنها بستگی دارد. مثلا تفسیر سوره انعام بیشتر از سوره نساء، و یا تفسیر سوره یوسف بیشتر از برخی سوره های به مراتب بزرگ تر از این سوره است. یا حتی به نسبت، از نظر حجم، تفسیر سوره آل عمران بیشتر از تفسیر سوره بقره است شیخ در این تفسیر، به برخی از آیات قرآنی پرداخته، و در این کار، از آنجا که قرآن را از بر داشته، به احتمال زیاد بدون مراجعه به متن نوشتاری از قرآن، بر حافظه خود اتکا نموده، و به همین دلیل است که در مواردی بسیاری معدود، ذکر و تفسیر آیات، تقدم و تاخر پیدا کرده. اما ما در ترجمه، همان ترتیب اصلی آیات را مبنا قرار دادیم.
در متن عرایس، به دفعات با عنوان «استاد» نقل قول می شود که مراد «مولف لطایف الأشارات» یعنی ابوالقاسم قشیری است. گاه سخنان خود قشیری نقل می شود که در لطایف الأشارات مذکور است، و گاه اقوال دیگران با ذکر نام، و گاه با عبارت «یقال، و قیل».
در مواردی، تفاوت قابل توجهی بین عبارت های موجود در این اثر یعنی لطایف و یا حقائق التفسیر و متن عرایس وجود دارد، که علت آن علاوه بر خطای نساخ، می تواند دخل و تصرف خود شیخ روزبهان باشد که در مقدمه عرایس خود به آن اشاره کرده که: «در این راستا چه بسا اتفاق افتاد که تفسیر آیاتی را آوردم که بزرگان به آن نپرداخته بودند و گاه در مواقعی دیگر بعد از بیان خود، کلام آنان را که در نتیجه برکت وجودی شان، اشارت هایشان ظریف تر و عبارت هایشان لطیف تر بود، نقل کردم، بسیاری از آن ها را به دلیل اختصار کتاب و زیبایی تفصیل آن پیراستم».
در ترجمه سعی بر این بوده است که با حفظ لطف کلام، ترجمه روان و ساده ای ارائه شود، تا علاوه بر انتقال مفهوم، متن ساده و امروزیای در اختیار مخاطب قرار گیرد. امیدوارم، به پاس بزرگواریای که اهل معرفت و عرفان دارند، و به پاس اشتیاقی که ما داریم، در تصحیح و اصلاح خطاهایی که حتما وجود دارد، ما را یاری رسان باشید.
در پایان لازم می دانم نهایت قدردانی خود را از آقای مهندس مفید اعلام دارم که همت والای ایشان، حمایت ها و لطف هایی که همیشه داشته اند، کار سنگین ترجمه و تحقیق این اثر را آسانتر کرد. نیز نهایت سپاس خود را از خانم مهندس رئیس زاده، که ویراست و توصیه های ایشان غنای اثر را افزون تر کرد. نیز واجب است از استاد یوسف ثانی و جناب آقای ناصری، که در تهیه نسخهها سخاوتمندانه یاریگر ما بودند نهایت تشکر را داشته باشم؛ حضرت استاد صدوقی سها بعد از چاپ اثر چندین بار بنده را مورد تفقد و محبتِ خود قرار دادند بسیار از ایشان سپاسگزارم.
بهترین پایان مقدمه را عبارت شیخ می دانم که در پایان مقدمه اش ذکر کرده: «هر آنچه در این راه به توفیقی رسیدم به تایید و یاری خداوند است و هر آنچه در این راه به خطا رفتم لازمه وجود ناقص بنده است. از این سبب به درگاهش طلب آمرزش دارم چرا که: «انه غفور حلیم جواد کریم رئوف رحیم».
ترجمه فارسی عرایس البیان روزبهان بقلی در شش جلد(۳۰۸۶ صفحه) از سوی انتشارات مولی در سال ۱۳۹۵ در تهران منتشر شد.