ترجمه انشاء الله رحمتی
اشاره: اخیراً، اثر جدیدی با عنوان The Study Quran، زیر نظر استاد دکتر سید حسین نصر به زبان انگلیسی انتشار یافته است. عجالتاً می‌توان عنوان اصلی قرآن شناخت و عنوان فرعی تفسیر معاصرانه قرآن کریم را برای آن پیشنهاد کرد. این اثر حاصل کار گروهی از محققان مسلمان غربی است که زیر نظر استاد نصر به خلق این اثر اقدام کرده‌اند. آقایان جنردگلی، ژوزف لومبارد و خانم ماریا دکاکه، بخش‌هایی از این اثر را تالیف کرده‌اند و هریک از این سه، به نوبه خویش ویراستار مابقی بخش‌ها بوده‌اند. آقای محمد رستُم نیز در مقام ویراستار با آنها همکاری داشته است. قرآن شناخت حاصل ده سال تلاش و تحقیق این گروه است. و انتشارات هارپر وان (Harper One) از معتبرترین ناشران آثار دینی، به انتشار آن اقدام کرده است. در قرآن شناخت سه کار انجام شده است. سعی شده که ابتدا ترجمه معتبر و روانی از متن قرآن کریم به دست داده شود. سپس، تفسیر روشمندی بر تک تک آیات نوشته شده است. و در پایان نیز جستارهایی در زمینه وجوه مختلف قرآن کریم به قلم صاحب‌نظران این حوزه آمده است. این اثر به شکل آراسته و فاخری، در یک مجلد، به خط ریز و به سبک دانشنامه‌ای، انتشاریافته است. صاحب این قلم به ترجمه و تحقیق در زمینه این اثر همّت گماشته و امیدوار است که آن را در چندین مجلّد در اختیار اهل نظر و علاقه مندان قرار دهد.
***
نقش و تأثیر قرآن کریم در زندگی مسلمانان
بسیاری از آنچه گذشت، به واقعیت قرآن در زندگی مسلمانان می‌پرداخت، ولی باید از گستره کامل اهمیت قرآن و تأثیر آن بر زندگی مؤمنان، تصویر کاملی ارائه کرد. با توجه به اینکه قرآن تجلی اصلی دین اسلام است، بنابراین هرآنچه با قرآن، وحیِ بی کم و کاست کلمه خداوند، مرتبط باشد، مقدس است؛ افکار، احکام، قوانین و دیگر وجوه پیام آن، تا حضور فیزیکی متن مقدس قرآن که مسلمانان آن را با تکریم می‌خوانند و با خود حمل می‌کنند و در جای‌های عزیز خانه خویش‌اش می‌نهند، تا صدای تلاوت قرآن که در همه زندگی همراه ایشان است جملگی مقدس‌اند. دو کلمه شهادت (شهادتین) که یکی شهادت بر یگانگی خداوند و دیگری شهادت بر پیامبری پیامبراسلام (ص) است، و هر دو آیاتی از قرآن کریم است، نخستین کلماتی است که در گوش نوزاد خوانده می‌شود و در بیشتر موارد، آخرین کلماتی است که یک مسلمان در آخرین لحظات آگاهی‌اش پیش از مرگ، به زبان می‌آورد. در فاصله میان این دو وقت که بدایت و نهایت عمر بشر بر روی زمین است، زندگی مسلمانان، سرشار از حضور قرآن است. نوای تلاوت قرآن، تقریباً همیشه در شهرهای بزرگ و کوچک اسلامی و حتی در روستاها طنین‌انداز است و آن هم به شیوه‌ای که رایحه آن، فضایی را که مسلمانان سنتی در آن به سر می‌برند، عطرآگین می‌سازد.
هر عمل مثبت، از دست بردن به غذا تا ترک خانه به قصد کار، تا استقبال از مهمان، تا شروع به نوشتن نامه یا کتاب، یا هر کار مشروع دیگر با عبارت تبرک آمیز بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم، که آغازگر خود قرآن نیز هست، آغاز می‌شود. و این اعمال، معمولاً با عبارت قرآنی دیگری یعنی الحمدالله پایان می‌پذیرد. آنچه را از قبل روی داده است با تعبیر قرآنی دیگری یعنی ماشاءالله متذکر می‌شوند با این هدف که مؤمنان مطمئن شوند که هیچ چیز بدون اراده خدا روی نمی‌دهد. و از حوادثی که امید است در آینده واقع شود با عبارت انشاء‌الله تعبیر می‌کنند و این آیه دیگری از قرآن است به این معنا که «اگر خدا بخواهد» و بدین‌سان تأییدی است بر اینکه آینده نیز از آنِ خداست و همه حوادث آینده، به اراده الهی رقم می‌خورد. قرآن کریم هم در شادی و هم در غم، هم در مجلس ازدواج و هم در مجلس ترحیم، هم در موقعیت‌های فردی و هم در رویدادهای اجتماعی، تلاوت می‌شود. غالباً افراد قرآن را هم در اوقات خصوصی که با خدای خویش تنها هستند و هم در افتتاح همایش‌ها یا مجالس شورا، انتصاب مقامات سیاسی یا حتی رویدادهای ورزشی، تلاوت می‌کنند.
می‌توان گفت گوهر جان/ روح یک مسلمان، چه مرد و چه زن، به مانند کاشی معرّقی است که از تأثیر آیات قرآن بر گوهر بشر، ساخته شده است. قوانینی که مسلمانان برحسب آنها زندگی می‌کنند یا هنجارهای اخلاقی‌ای که باید در زندگی از آنها پیروی کرد، ریشه همه معرفتِ اصیل و اصل و روح همه گونه‌های هنر که می‌توان آنها را حقیقتاً اسلامی خواند، همه و همه بر قرآن کریم مبتنی است؛ ولی همه ماجرا فقط این نیست، بلکه قرآن در روح و جان مؤمنان در همه آنات زندگی، حیّ و حاضر است و فرقی نمی‌کند که یک مؤمن در حال عشق‌بازی باشد، درگیر پیکار در میانه جنگ باشد یا سرگرم فعالیت اقتصادی. هرقدر هم که درباره نقش قرآن در زندگی مسلمانان قلم فرسایی شود، به هیچ وجه نمی‌توان همه ژرفای موضوع را به تصویر کشید، زیرا قرآن همه ابعاد زندگی یک مسلمان، از جسم تا نفس و قوای باطنی آن، تا ذهن، عقل و روح، را تحت تأثیر خویش قرار می‌‌دهد.
قرآن که سنت پیامبر(ص) مکمّل آن است، حتی به شیوه ظریف و لطیفی بر همه جوانب ادب تأثیر می‌نهد؛ ادب نه فقط شامل افکار، گفتار و کردار بلکه حالات بدنی و قوای جسمانی را نیز شامل می‌شود ـ یعنی اینکه یک مسلمان سنتی به هنگام قدم زدن یا سخن گفتن، ورود به مسجد، نشستن در یک جمع یا سلام کردن بر دیگران، چگونه ظاهر شود، بخشی از ادب اوست. به علاوه قرآن کریم قوای باطنی، به ویژه حافظه را دگرگون می‌کند و حتی بر رؤیاهای مؤمنان تأثیر می‌گذارد.
تا آنجا که به حافظه مربوط است، هیچ مسلمانِ عاملی نیست که چیزی از قرآن را از بر نباشد. خود قرآن کریم، حافظه را تقویت می‌کند و در تربیت اسلامی سنتی بر حفظ کردن، بسیار تأکید می‌شود. نظام آموزش سنتی با مدارس قرآنی به قصد آموزش از همان دوران نوجوانی آغاز می‌گردد و در این نظام آیات قرآن در حافظه فراگیران نقش می‌شود و در همه زندگی ایشان را به کار می‌آید. بعدها، خواه فراگیران به تحصیلات عالیه بپردازند و خواه وارد بازار کار شوند، حافظه‌شان گنجینه‌ای از آیات قرآنی است که پیوسته از هدایت و حمایت آن برخوردار می‌شوند. بدیهی است که این معنا در مورد همه آن مسلمانانی هم که خالق آثار فکری و هنری در عالی‌ترین سطح بوده‌اند، صدق می‌کند. وقتی ابن‌سینا (متوفی به ۴۲۸/۱۰۳۷)، بزرگترین فیلسوف ـ دانشمند مسلمان، کتاب القانون فی الطب را که یگانه اثر بسیار تأثیرگذار در طول تاریخ طب است، به رشته تحریر درآورد حافظه‌اش به اندازه زمانی که تفاسیر خویش برقرآن را می‌نوشت، از آیات قرآن سرشار بود و همین امر کل نگرش وی به معرفت و علم طبیعی را تحت تأثیر قرار می‌‌داد.
اینگونه نبود که بزرگترین شاعران عارف مسلمان مانند حلاّج، ابن فارض، ابن عربی، عطّار، مولوی و حافظ، شاهکارهای شعری بزرگ‌شان را، با واداشتن خویش به تمرکز و توجه ویژه به آیات قرآن، خلق کنند. بلکه قرآن کریم از قبل در حافظه ایشان حضور داشت و روان‌شان را دگرگون می‌ساخت، و بنابراین در جریان هنری خلق آن اشعار زیبا، این کتاب از قبل در حکم اصلی‌ترین رکن نیروی خلاّق آنان بود. آشنایان با تاریخ ادبیات آلمانی می‌دانند که گوته و روکرت از قرآن کریم تأثیر پذیرفته‌اند. می‌توانند حدس بزنند که باید این تأثیر در ادبیات خود امت‌های اسلامی، به مراتب عظیم‌تر بوده باشد.
درباره هنرها و علوم اسلامی به طور کلی، نیز همین را می‌توان گفت. در زمینه هنرهایی که بر زندگی روزمره تأثیر مستقیم دارند، نه فقط روح، مبادی، این هنرها و همچنین از بسیاری جهات قالب‌های آنها، بلکه سمت و سوی آنها نیز از قرآن گرفته شده است. خوش‌نویسی، معماری و خوش‌‌خوانی قرآنی، اصلی‌ترین هنر قدسی اصلی اسلام، همه به لطف قرآن پا گرفتند. به علاوه به دلیل تعالیم قرآن، هنر مقدس شمایل نگاری که در مسیحیت، آئین هندو و آئین بودا، حائز اهمیت بسیار است، نتوانست در جهان اسلام، نشو و نمایی داشته باشد. قرآن است که رشد هنر مقدس انتزاعی در اسلام را موجب شد.
در زندگی روزمره مسلمانان، یکی از وجوه عملی قرآن کریم، نقش آن در محافظت از مسلمانان است. در خود قرآن آمده است که خداوند حافظِ قرآن است و کلام او نیز حافظ مؤمنان است. پیام قرآن، اگر بدان توجه شود، مردان و زنان مسلمان را از گناه و خطا حفظ می‌کند و در عین حالِ حضور فیزیکی‌اش را حافظِ مؤمنان از خطرات بیرونی مختلف می‌دانند. به همین دلیل، بسیاری از مسلمانان، قرآن یا برخی از آیات آن را به جسم خویش می‌آویزند، به هنگام اقدام به سفر از زیر قرآن رد می‌شوند، و در روزگاران قدیم حتی بر زره‌هایی که سربازان در جنگ به تن می‌کردند، آیاتی از قرآن نوشته می‌شد. به علاوه به همین دلیل، نه فقط بر بالین شخص متوفی قرآن می‌خوانند، بلکه خود قرآن را در نزدیک سرش قرار می دهند تا حافظ او در سفر آخرت باشد.
مسلمانان همچنین به هنگام ابتلای به بیماری جسمی و روحی، به دلیل تأثیر درمان گرانه قرآن، از آن شفا می‌جویند. یک علم سنتی مستقل هست که به همین نیروی شفابخشی برخی از آیات قرآن می‌پردازد و در همه جوامع اسلامی، حکایات بی‌شمار در خصوص تأثیر اعجازآمیز این آیات بر سر زبان‌ها است. به علاوه، این جنبه قرآن، منشأ شیوه‌هایی در طبّ عامیانه مانند فروبردن آیات خاصی از قرآن در آب و سپس نوشیدن آن آب است.
سرانجام این که، برای تعیین اعمال آینده نیز از قرآن کمک می‌گیرند. هنر اسلامی موسوم به استخاره، که برخی آن را «bibliomancy» ترجمه کرده‌اند ـ گو این که این معادل فقط بیانگر یک جنبه مفهوم استخاره است ـ بدین صورت است که ابتداء نمازهای مستحبی می‌خوانند و سپس به قرآن مراجعه می‌کنند با این هدف که تصمیم صحیح را به آنان الهام کند یا این که از طریق یک رویا هدایت‌شان کند. در موقعیت های مهمی که عقل بشر یا احکام شرع معیارهایی کافی برای تصمیم به فعل یا ترک یک امرخطیر نیست غالباً به استخاره متوسل می‌شوند. گاهی به افراد برخوردار از موهبت هنر استخاره مراجعه و گاهی خودشان استخاره می‌کنند. بسیاری از افراد، وقتی قصد ازدواج دارند، پیش از آنکه تصمیم نهایی را بگیرند، ابتداء استخاره می‌کنند. همینطور است در مورد کسانی هم که برای مثال در خصوص مهاجرت به مکان دیگر، انتخاب پزشک برای درمان یک بیماری وخیم، تغییر شغل یا تصمیم درباره مسیر تحصیل یا حرفه مادالعمر،دودل هستند. برخی مؤمنان در این مورد افراط می‌کنند و مثلاً برای این که آیا به هنگام ناهار فلان غذا را میل کنند یا نه، به استخاره متوسل می‌شوند، ولی این تحریفی در کاربرد استخاره است و بسیاری از مراجع دینی از آن نهی می‌کنند. بر طبق گفته معروفی، وقتی استشاره روشن، یعنی دلالت مبتنی بر احکام شرع و/ یا عقل خداداد موجود است، حاجت به استخاره، نیست.
بنابراین، قرآن بنیاد جمیع جوانب زندگی و تمدن اسلامی است. قرآن، حقیقتی قدسی است که در همه زندگی مسلمانان، همراه راهشان است. هم وسیله‌ای برای تشخیص میان حقیقت و خطا، معیار قضاوت درباره اعمال آنها است و هم حافظ آنها و منبع فیض و آرامش است. هم داور آنهاست و هم دوست آنها. هم عشق به خدا و هم بیم از خدا، هر دو را به روان آدمی تلقین می‌کند، قرآن برای مومنان، یک کتاب بی‌جان نیست، بلکه کلام زنده خداوند است. آیات، کلمات و حتی حروف آن، موجودات زنده‌ای هستند که با مومنان سخن می‌گویند و به صورت رازآمیزی، سخن آنان را نیز «می‌شنوند». این متن مقدس، همراه همیشگی مومنان از آغاز تا انجام زندگی و حتی در فراسوی زندگی زمینی در سفر به سوی حقیقتی است که قرآن از آن نازل شده است.