منوچهر دین پرست
آکادمی مطالعات ایرانی لندن(LAIS)
اشاره: انستیتوی فلسفه روسیه در تاریخ ۲۴ آوریل سال ۱۹۲۹ تاسیس شد.اکنون در این انستیتو ۲۸۰ هیات علمی و ۱۲۰ نفر دارای عنوان دکتری و ۱۰۳ نفر نامزد علوم می باشند. همچنین انستیتو با مراکز علمی مطرح غرب از جمله دانشگاه پاریس، دانشگاه فنی ماساچوسس آمریکا، آکسفورد بریتانیا، دانشگاه ایالت آگایا آمریکا دانشگاه ماربورگ آلمان وغیره همکاری نزدیک دارد. و اخیرا یونسکو به عنوان یکی از سیزده مرکز فلسفی جهان آن را شناسائی کرده است. انستیتوی فلسفه دارای ۲۸ بخش در موضوعات مختلف فلسفی می باشد. در سفری که به مسکو داشتم توانستم در انستیتو فلسفه آکادمی علوم روسیه با پروفسور آندریا اسمیرانف (Andrey Smirnov) گفت و گویی در مورد وضعیت فلسفه در روسیه و اشنایی آنها با فلسفه ایرانی و اسلامی انجام دهم.
کلید واژگان: فلسفه، روسیه، علوم، ایران، اسلام، اسمیرانف، مارکسیستی، کمونیستی، اخلاق، ادبیات.
***
من تمایل دارم درباره وضعیت امروز فلسفه در روسیه توضیح دهید و اینکه فلسفه در روسیه امروز در چه جایگاهی قرار دارد؟
قبل از همه چیز باید بگویم که آن زمانی که در قرن بیستم از دست دادیدم و پیشرفتی که در فلسفه نسبت به غرب باید به دست می آوردیم را توانستیم دوباره به دست بیاوریم.
چرا شما احساس می کنید از فلسفه غرب عقب افتادید؟
منظور من این است که از سال ۱۹۲۰ تا ۱۹۹۰ میلادی در این کشور یک فضای ایدئولوژیک حاکم بود و اثار فیلسوفان غربی به روسی ترجمه نشده بودند. در واقع ما توانستیم این مشکل را جبران کردیم به خصوص فیلسوفان درجه اول و دوم را ترجمه کردیم که البته برخی از آثار چندین بار ترجمه شده اند که ترجمه های بسیار خوب و قابل قبولی هستند. در زمان اتحاد جماهیر شوروری فلسفه غرب در اینجا وجود داشت اما نگاه بسته ای به آن حاکم بود. در دوران شوروی که کمونیستها حاکم بودند تنها اجازه می دادند که فلسفه غرب پژوهش شود اما این پژوهش باید در راستای نقد و انتقاد از فلسفه غرب باشد و آنها معتقد بودند که باید فلسفه غرب را به گونه ای نقد که درستی فلسفه مارکسیستی آشکار شود. در حال حاضر که فروپاشی شوروی رخ داده ما به وضوح می توانیم مطالعات ازاد و همه جانبه و عمیقی درباره فلسفه غرب داشته باشیم. در حال حاضر مشکلاتی که در آن زمان وجود داشته اند برطرف شده و محققان می توانند هر متدلوژی و روشی را که تمایل دارند انتخاب کنند و این روشها می تواند تحلیلی، قاره ای، پدیدارشناسی و حتی مارکسیستی باشد. این موضوع که اشاره کردم درمورد فلسفه غرب در روسیه بود که اکنون چنین وضعیتی پیدا کرده است. از جمله عقب ماندگی که داشتیم شامل فیلسوفان روسی قبل از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه است که اکنون آن آثار ترجمه و منتشر شده و حتی رساله های دکتری نیز درمورد آنها نوشته می شود.
قدری از فلسفه غرب فاصله بگیریم و بگویم که روسیه نیز برای خودش فلسفه ای دارد که در طول تاریخ این فلسفه فراز و نشیبهای متفاوتی داشته اگرچه در دوره هایی نیز ادبیات در این فلسفه بسیار نفوذ کرده است؟ از سوی دیگر ما می پذیریم نزدیک به یک قرن تفکرات مارکسیستی در این فلسفه نفوذ داشته و ما همینطور می دانیم ایدءولوژی برای فلسفه همانند سمی است که به سقراط دادند اجازه بالندگی به فلسفه را نمی دهد. اما طی این بیست سال فلسفه چه رشد و گسترشی پیدا کرده و چه چیزهایی وارد این فلسفه شد که توانست خودش را دوباره احیا کند؟
موضوع سومی را که می خواستم مطرح کنم همین موضوع بود که شما این سئوال را طرح کردید. ندانستن فلسفه غرب و ندانستن فلسفه خود روسیه برای ما مشکل بزرگی بود لذا ما آمدیم بعد از فروپاشی شوروی فلسفه واقعی در این دوران کمونیستی را به دقت بررسی کردیم و مقصود ما از فلسفه در این دوران دقیقا فلسفه ای جدا از ایدئولوژی است. در واقع در این انستیتو فلسفه که اکنون با هم صحبت می کنیم ما توانستیم کتابهایی را منتشر کنیم درمورد فیلسوفانی که در روسیه دوران کمونیستی بودند که تفکراتشان جدای از ایدئولوژی حاکم بود. ما اینها را مورد پژوهش قرار دادیم و تفکراتشان را نقد و بررسی کردیم. درمورد فلسفه خود روسیه اگر بخواهیم صحبت کنیم باید بگویم که یک روش و یا مکتب خاصی در فلسفه امروز روسیه وجود ندارد. ما امروز یک فلسفه متنوع و رنگارنگی داریم. ما در موضوعات مختلف فلسفی مطالعات و پژوهشهایی را انجام دادیم که کارهای خوب و مناسبی هم در آن مورد صورت گرفته است. خصوصا بحثی که در اینجا بسیار مورد توجه قرار گرفته همان بحث معرفت شناسی است. البته باید بگویم که این بحث متعلق به روسیه نیست و در جاهای دیگر هم در این مورد بحث شده است.
طی این مدتی که مطالعات مختلف فلسفی انجام دادید کدام یک از کارها و مطالعات برای شما اهمیت بیشتری داشته و آن را در اولویت قرار داده اید؟
درواقع آن موردی که ما در مطالعات فلسفی بیشتر مورد توجه قرار داده ایم بحث منطق است. یکی از کسانی که اکنون در حوره منطق بسیار مورد توجه قرار گرفته آقای اسمیرانف است که البته هم نام من هستند و ایشان در حوزه منطق مطالعات قابل توجه ای داشته است. یکی دیگر از موضوعات بحث فلسفه های نظری و اجتماعی است که مورد توجه قرار گرفته است و برای ما این موضوع مهم است چرا که می خواهیم بدانیم که چگونه فلسفه با زندگی و جامعه می تواند پیوند برقرار کند.
فلسفه در روسیه ارتباط تنگاتنگی با ادبیات داشته و افراد بسیار مهمی مانند تولستوی و داستایوفسکی در این حوزه پدید آمدند. آیا در عصر حاضر هم فلسفه در ادبیات همچنان نفوذ دارد؟
امروز در روسیه افراد بزرگی مانند تولستوی و داستایوفسکی وجود ندارند. اما باید بگویم که ارتباط بین ادبیات و فلسفه همچنان وجود دارد و به خصوص در مباحثی مانند نظریه ادبی، ما به تاثیر فلسفه در ادبیات اشاره داریم. ولدیمیر کانتر از جمله کسانی است که اکنون در این مورد مباحث و آثاری را منتشر کرده است. باید بگویم که درمورد معنا و معناگرایی در حوزه فلسفه و ادبیات بیشتر کار می شود و از میان این سنتها که سنت باختین است و در غرب هم به عنوان مکتب شناخته می شود در اینجا نیز بسیار به آن توجه می شود. ما گرایشها و فلسفه های دیگر را نیز نباید نادیده بگیریم که مثلا ما در حوزه اخلاق بسیار قوی هستیم. پروفسور حسین اف از کسانی هستند که در حوزه اخلاق کار کرده اند و نظریه اخلاق منفی را ارائه داده اند که سهم ما در حوزه فلسفه اخلاق همین موضوع است. ما همچنین موضوعات مهمی و عمیقی در حوزه فلسفه علم داریم. همچنین در حوزه فلسفه تطبیقی هم توانستیم کارهای مناسب و خوبی انجام دهیم. باید بگویم که روسیه از جهت فلسفی جایگاه ویژه ای دارد چرا که ما همانند غربیها نمی توانیم بر یک موضوع کار کنیم ما باید در اینجا فلسفه های اسلامی، چینی، هندی و … را معرفی کنیم.
در ابتدای بحث گفتید که فلسفه روسیه به واسطه حضور کمونیستها از فلسفه غرب فاصله گرفته است طی این سالها نیز کارها و مطالعات خوبی درمورد فلسفه غرب صورت گرفته است. در این سالها تا چه اندازه فیلسوفان روسی به فلسفه ها و فیلسوفان غربی علاقمند شدند و کدام یک از فیلسوفان برای آنها بیشتر مورد توجه قرار گرفته است؟
تمامی فلسفه های غربی از فلسفه های تحلیلی تا فلسفه های قاره ای در اینجا معرفی شده است. ما بیشتر به فلسفه های آلمانی به خصوص هگل و از سوی دیگر فلسفه های فرانسوی نیز بوده است اما فیلسوفان آلمانی بیشتر مورد توجه ما بوده است.
در یک دوره ای در حدود قرن ۱۹ در رمانهای روسی به واسطه نزدیکی که با فرانسه داشتند از واژگان فرانسوی بسیار تاثیر گرفتند و حتی در آثار و رمانهای خود از این ادبیات فرانسوی بیشتر استفاده می کردند. حتی روشنفکران روسی مانند تورگینف که طرفدار غرب بودند سعی کردند از مفاهیم غربی در آثارشان استفاده کنند. چه اتفاقی افتاده که در طی این مدت از سوی ادبیات و فلسفه فرانسوی به سوی نگرشها آلمانی سوق پیدا کرده اید؟
در واقع ما گردش به فلسفه آلمانی نداشته ایم اما آنچه را که درمورد فلسفه و ادبیات فرانسوی و گرایش ما به این مورد گفتید درست است. موضوع بر سر این است که تمامی اشراف زادگان و نخبگان به فرانسه بسیار گرایش داشتند و آثارشان را به زبان فرانسوی می گفتند و می خواندند. اما این مورد تا ۱۹۲۰ میلادی ادامه داشته است. از طرف دیگر نباید نادیده گرفت ما ارتباط مناسبی با مکاتب آلمانی اشنا بودیم و بسیاری از اشراف زادگان به خوبی آثار کانت و هگل را می شناختند.
در آن دوره تفکرات مدرنیته وارد روسیه شد و از بطن این مدرنتیه، توتالیتاریسم و کمونیسم حاصل شد ایا شما این را می پذیریر که غفلتی در فلسفه روسی صورت گرفت که نباید اجازه ظهور چنین تفکراتی را می داد؟
در آن زمان فلسفه روسی از نظر تئوری علمی چندان بنیان درست و صحیحی نداشته است .فلسفه بیشتر به رویا و آرزو شباهت داشت و این خصوصیت آن زمان مردم بوده است که حتی داستایوفسکی در این مورد می گوید که عدالت باید همه جا حکمفرما باشد و این نوعی آرزو و میل داستایفسکی بوده است. اینها به فلسفه به عنوان یک موضوع تحلیلی نگاه نمی کردند که به مسائل دقت و موشکافی داشته باشند که در این زمان بود که ایده های مارکسیستی وارد شد. آنها از این تفکر مارکسیستی برای پرورش خواسته های خود بهره بردند.
شما چه قرابتی میان فلسفه های روسی و ایرانی می بینید با توجه به این نکته که شما در زمینه فلسفه ایرانی و اسلامی مطالعاتی داشته اید؟ یا فکر می کنید این دو فلسفه دو جزیره جدا از هم هستند؟
فکر می کنم در این مورد باید تفکیکی قائل شویم. اگر از نظر فرهنگی به موضوع نگاه کنیم باید بگویم که در بحث فرهنگی ارتباط بسیار نزدیکی میان روسیه و ایران از قرنهای گذشته وجود داشته است. در ادبیات روسها همیشگی ایران را با زیبایی ترسیم می کردند. اما در مورد فلسفه باید بگویم که به صورت وسیع آشنایی با فیلسوفان ایرانی نبوده است. در حال حاضر متخصصان خوبی هستند که فلسفه های ایرانی را می شناسند و رابطه ای بین این دو وجود دارد و فکر ایرانی را به خوبی می شناسند
شما با فکر ایرانی معاصر هم ارتباطی دارید؟
تا حدودی می شناسیم. باید بگویم که ترجمه آثار باعث می شود که ما با فکر آشنا شویم. امروز ما در مورد فکر و اندیشه های ایران بیشتر به واسطه کارهای سید حسین نصر است که با ایران آشنا هستیم. همچنین علامه طباطبایی و عبدالکریم سروش نیز از کسانی هستند که ما با برخی از کارهایشان آشنا هستیم.
وضعیت ترجمه آثار فلسفی ایرانی در روسیه را چگونه می بینید؟
این وضعیت کافی نیست و ما در قدمهای نخستین هستیم. ما باید در سه شیوه کار را پیگیری کنیم. در ابتدا باید آثار مهم را ترجمه کنیم سپس آن را مورد مطالعه و پژوهش قرار دهیم و آن را در اختیار دانشجویان قرار دهیم تا تصور درست و مناسبی از فلسفه آن کشور به دست بیاورند تا در آینده بتوانند پژوهشهای دقیق و منظمی از فلسفه آن کشور ارائه کنند.