گلشن حقیقت

منوچهر دین پرست

آکادمی مطلعات ایرانی لندن – LAIS

اشاره: نگارش کتابی آکادمیک درباره تصوف اسلامی از جمله کارهای سخت و دشواری است که کمتر کسی می تواند درباره آن مطالبی را تهیه و تدوین کند. اما فردی چون سید حسین نصر که طی سالهای طولانی درباره ابعاد معرفتی جهان اسلام به تحقیق و تفحص مشغول است در این مورد توانسته با انتشار کتاب گلشن حقیقت از پس کاری چنین دشوار برآید. کتاب گلشن حقیقت اثری با خوانشی امروزین از تصوف و معنویت اسلامی و با نگاهی کارکردی و عملگرایانه و فارغ از جریانهای عرفانی کاذب است. عرفان اسلامی امروزه توانسته از در کشورهای مختلف با آداب و رسوم گوناگون تجلی یابد و ظهور آن نیز در گرو خوانشی دقیق از متون اصیل اسلامی یعنی قرآن و حدیث و رفتارهای معنوی پیامبر اسلام (ص) و اهل بین (ع) است.اما این اثر را فارغ از دیگر کتاب دکتر نصر باید دید. چرا که در این اثر سعی شده مولف بر اساس تجارب شخصی و الهام های درونی خود، عرفان و حکمت اسلامی که از مباحثی عمیق و دشوار برخوردار است با بیانی شیوا در اختیار مخاطبان قرار دهد. این کتاب توسط دکتر انشاء الله رحمتی ترجمه شده است.

***

جریانهای فکری مبتنی بر عقلانیت و معنویت در طول تاریخ معرفت بشری فراز و نشیب طولانی داشته است. با پیدایش ادیان، معنویت از پشتوانه‌ای برخوردار شد که بسترهای معرفتی آن وحی و متون مقدس بود و شک و تردید در آنها راهی نداشت. این پشتوانه در طول تاریخ تبدیل به تفکری شد که در منابع اسلامی، اغلب این معرفت را «حکمت مبتنی بر ایمان» نامیده‌اند. حکمتی که از قبل تمام تدابیر معرفتی آن تنظیم شده و احتیاجی به منابع معرفتی بشری نیست. چرا که منابع معرفتی بر پایه ادراک حسی، یاد، درون‌نگری، عقل و گواهی استوار است. اما معرفت مبتنی بر ایمان در میان سنت‌گرایان به «معرفت قدسی» تعبیر می‌شود پیوسته رابطه‌ای با آن حق اصیل و اولی دارد که از سرچشمه‌های عالم قدسی سیراب می‌شود. عقل شهودی ـ اشراقی چنان با معنویت گره خورده است که آموزه‌های عقل استدلالی در آن هیچ راهی ندارد. گرایش‌های معنوی معمولاً با آموزه‌های دینی توأم است. آموزه‌هایی که به نوعی طریقت را در بردارد و در بطن آن انکشاف معرفت باطنی است. معنویت اسلامی اساساً رهیافتی باطنی ـ رمزی است که هدف از آن کنار زدن پرده‌ی حجاب و غفلت و تحقق «علم قدسی» و «معرفت قدسی» است.

یکی از کسانی که شدیداً علاقه‌مند به این نوع معرفت و معنویت بوده، دکتر سید حسین نصر است. آموزه‌های معرفتی ـ معنوی او حاصل تحقیقات و تجربیاتی است که در دامان دو وجه دنیای معاصر ما، یعنی سنت و مدرنیته به دست آمده است. نصر از کسانی است که عنصر معنوی در فرهنگ اسلامی را برای مواجهه با غرب کافی می‌داند و رمز مشکلات گذشته و اکنون مسلمانان را در فراموشی این عنصر می‌داند. او هچنین شیفته‌ی عرفان اسلامی است که همه‌ی مسائل بشری را تحت پناه آن می‌بیند. دغدغه فکری او دفاع از سنت ایرانی ـ اسلامی است. او شدیداً از آموزه‌های اشراقی در جهت تکمیل باورهای خود تأثیر پذیرفته است. مجموعه تأملات نصر، به طور کلی، در یک افق به سرانجام می‌رسد و آن «معرفت قدسی مبتنی بر معنویت» است. دکتر سید حسین نصر، استاد فعلی دانشگاه جورج واشنگتن، یکی از مهم‌ترین پژوهشگران زمینه‌های مطالعات اسلامی و مطالعات تطبیقی ادیان است. وی تاکنون بیش از پنجاه کتاب و چهارصد مقاله پژوهشی به زبان‌های متعدد منتشر کرده است.

اما موضع فکری او مخاطبان خاص خود را دارد چرا که حتی این موضع فکری را عده ای قبول ندارند و بر این گمان هستند که این مواجه یک سویه و متصلبانه است. لذا سعی و تلاش مولف در کتاب حاضر این بوده که قدری از فضای انتقادهای تند نسبت به نوع تفکراتش فاصله گیرد و نگاهی نافذتر که بر پایه تجربیات شخصی باشد به مخاطبان خود تحویل دهد. اما فارغ از این نوع نگاه، کتاب حاضر گامی در راه نهادینه کردن عرفان و تصوف اسلامی در زندگی روزمره است. تا کنون در گستره معرفت اسلامی کتابهای متعددی درباره عرفان اسلامی در جهان غرب نوشته شده است. آثاری که توسط آنه ماری شیمل، ویلیام چیتیک، فریتیوف شوان، تیتوس بورکهارت، مارتین لینگز و… هرکدام موید نگاهی به عرفان اسلامی است. این نویسندگان به رغم تفاوتهای ریزی که در نوع و نحوه تلقی شان از موضوع دیده می شود، این ویژگی مشترک را دارند که در عین همدلی با عرفان اسلامی، در مقام معرفی و تقریر آن ، از ضرورتها و مقتضیات یاد شده غافل نیستند. اما به نظر می رسد کتاب حاضر تفاوتی آشکار با دیگر آثار نویسندگان در این حوزه را دارد. گلشن حقیقت که در چهار بخش تالیف شده سعی کرده در هر بخش مراتب عرفانی و تصوف را توضیح دهد. در بخش نخست مولف برآن است تا با واکاوی معنای انسانیت به جایگاه او در جهان اسلامی و دلایل خلقتش و مراتب عبودیتش  بپردازد. بخش دوم حقیقت عرفان اسلامی و رفتارهای انسان معنوی و دستیابی به گلشن حقیقت توضیح داده شده است. بخش سوم نیز، پژوهشی درباره جایگاه تصوف در دنیای گذشته و امروز است به طوری که بتوان بهره مندی انسان معاصر از تصوف را نشان دهد. بخش پایانی نیز به منشاء و مکاتب تصوف در ایران و دیگر نکات جهان اشاره دارد.

این کتاب بیشتر از آنکه حاصل تتبعات و تحقیقات مولف باشد در حقیقت تجار وی با طریقه های گوناگون و دیدار با آنها در جغرافیای تاریخی و فرهنگی جهان اسلام است. به علاوه نویسنده در پرتو شناخت عمیقش از انسان معاصر چه در غرب و چه در شرق عالم و درک نیازها و مقتضیات معنوی جهان امروز، بیشترین ارتباط را میان عرفان اسلامی و آن نیازها و مقتضیات برقرار داشته و تصریحا یا تلویحا راهکارهای لازم برای دیگر محققان را نشان داده است.