عارف آهنی
آکادمی مطالعات ایرانی لندن – (LAIS)
– سرگذشت پر فراز و نشیب یکی از مرجعهای دینی امروز رو که دایرهالمعارف تشیع نام دارد بیان میکنم. اگرچه در طول تاریخ ۲۸ سالهی این سازمان و این کتاب مرجع چند بار پیش آمده است که با رسانهها گفتگو کردهایم ولی شاید بتونم ابنبار اطلاعات تازهای هم بدهم و تمام فراز و نشیبهارو و نقاط برجستهرو بگویم. در سال ۱۳۶۲ بنیاد اسلامی طاهر که زیر نظر مرحوم ابوالفضل تولیت که آخرین متولی آستانه حضرت معصومه در قم بودند پیشنهاد شد به بنده و سرورانم کامرانی فانی و منوچهر صدوقی که آنها را میشناسید. ما مذاکره کردیم که چه مرجعی در بیاوریم. دیدیم که مردم تشنهی اطلاعات راجع ب گذشتهی اسلام و تشیع هستند. اول فکر کردیم دایرهالمعارف اسلام را دربیاوریم ولی گفتیم که ما این دایرهالمعارف را داریم بعد دیدیم که تشیع مظلوم واقع شده و بدینترتیب موافقت شد که دایرهالمعارف تشیع باشد. تشیع بیشتر فرهنگ را نشان میدهد ولی شیعه انسانها را نشان میدهد. باری این اسم تصویب شد و از جناب دکتر مهدی محقق دعوت کردیم که سرپرستی این کار را عهدهدار شود. ایشان هم بهتازگی از دانشگاه تهران بازنشسته شده بودند و فراغت داشتند و با روی باز پذیرفتند. اولین گام ما این بود که یک طرح تدوین منتشر کنیم که منتشر هم کردیم. اسمش طرح تدوین دایرهالمعارف تشیع و فهرست عنوانهای مقالات زیر نظر دکتر مهدی محقق است. این کتابچهایست که مقدمهی مفصل فارسی و یک مقدمهی کوتاه انگلیسی دارد و نزدیک ۲۰۰ صفحه است. در دو ستون عنوان مقالات آمده است. طرح دایرهالمعارف جوری بود که ما پیشبینی کرده بودیم در کمتر از یک نسل که مورخان ۳۰ سال میشمرند ما بتوانیم این را به پایان برسانیم.
مؤلفان اصلی دایرهالمعارف: دکتر پرویز اسقایی، دکتر مرتضی اسدی، حسن انوشه، دکتر شهرام پازوکی، حجتالاسلام سید مهدی حائری قزوینی، سید محمد حسینی، دکتر اصغر جاوده، مرحوم ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، مرحوم محمدحسین روحانی، مرحوم دکتر عباس زریابخویی، استاد عبدالحسین شهیدی صالحی، دکتر حسین قریشانلو، مرحوم دکتر حسین کریمی، مرحوم دکتر محمدحسین شامخ فریمانی، حجتالاسلام محمد صادق نصیری و دکتر پرویز ورجاوند.
مؤلفان ما بیش از اینها بودند. مؤلفان اصلی اینها بودند، مؤلفان جوانتر هم در ویرایش مقالات کمک میکردند. اولین اتفاق این بود که آقای دکتر مهدی محقق رفتند برای تأسیس یک دانشنامهی اسلامی به نام جهان اسلام و بعد چندین سرپرست دعوت کردند. ما مؤلفان را رشتهای و تخصصی انتخاب کرده بودیم مثلاً یک نفر مقالات قرآنی مینوشت یک نفر هنر شیعه و ایرانی را مینوشت و به همین ترتیب. یعنی ما حدود ۲۵-۲۰ رشته را تفکیک کرده بودیم و همین تعداد هم مؤلف داشتیم و همه چیز بهخوبی پیش میرفت و برای اینکه یک تنوعی باشد بگویم که ما کلمهای ۵ ریال میدادیم و اکنون در دایرهالمعارف بزرگ اسلام زیر نظر کاظم بجنوردی کلمهای ۲۴۰ تومان میپردازیم. یه وقتایی مدیرای اونجا میگفتند که ما فقط خرج ایاب و ذهاب درمیآوریم.
باری وقتی دکتر محقق رفتند برای ما مشکل پیش آمد و جانشین برای ایشان آمدند که جناب استاد سید احمد صدر آقا سیدجوادی هستند، که هنوز هم در قید حیات هستند و سرپرست کل این دایرهالمعارف از همان جلد اول تا به امروز که اواخر تیز ۱۳۹۰ هست ایشان ما را یاری میفرمایند. پیوستن جناب سید جوادی خیلی مشکلگشا بود و کار بهخوبی پیش رفت و اگر مؤلفی به رحمت خدا میپیوست یا میرفت با جاهای دیگر همکاری کند…
ما به همین ترتیب پیش میرفتیم، در سال ۶۶ ما توانستیم بعد از ۴ سال کار اولین جلدمان را منتشر کنیم و وقتی که ما جلد اول را منتشر کردیم چنانچه روی جلد اول نوشته آب تا احیا بنیاد خیریه و فرهنگی شط به ما کمک کرد چون بنیاد اسلامی طاهر با مسائلی که پیش آمد دیگر نتوانست ادامه دهد و پشتیبانیاش را از دست دادیم و داشتیم تعطیل میشدیم تا اینکه یکبار آقای فانی با سید محمدمهدی جعفری گفته بودند که با بنیاد خیریه شط من صحبت میکنم. مدیر این بنیاد خیریه خانمی بودند به نام فهیمه محبی که تشریف آوردند و به ما کمک کردند. این خانم که در زمستان ۸۵ به رحمت خدا رفتند باز برای ما مشکل ایجاد شد. این بزرگ بانو حتی خانهی ملکی خودشان را فروختند و صرف این دانشنامه کردند. این گفتنش آسونه ولی چه کسی تا به حال این کار را کرده است؟ حتی ایشان زمان مرگش هم ۵۰ میلیون بدهی داشتند.
ایشان فقط مدیریت میکردند و در مسائل علمی دخالت نمیکردند و ۱۳ جلد با مدیریت ایشان و سرپرستی علمی استاد سید جوادی و دستیاری کامران فانی و بنده منتشر شد. جناب ………. هم بعد از ۶۵ سال و کارهای فراوانی که داشتند نتوانستند به کار ادامه دهند و من به نیکی از ایشان یاد میکنم و اصلاً ایشان بودند که پیشنهاددهندهی اولین بودند و ایشان ما را دعوت به کار کردند. بعد از سال ۸۸ ما ۶ ماه در حال تعطیل بودیم. یک آپارتمان کوچک هم که کل سازمان تشیع بود در خیابان فلسطین تقاطع انقلاب ساختمان مهر.
باز هم اینبار آقای کامران فانی با دکتر حسین غفاری استاد فلسفه دانشگاه تهران و مدیر انتشارات حکمت صحبت کردند و ایشان گفته بودند که ما میتوانیم ولی آیا میتوانیم امتیاز این دایرهالمعارف را بگیریم؟ گفتیم بله حدود ۵ میلیون بدهی دارد این دایرهالمعارف و الان داره جلد ۱۴ آماده میشود. دو جلسه مذاکره کردیم و همه چیز بهخوبی پیش رفت و جای خانم محبی خالی بود که توانسته بودند با مدیریت عالی ۱۳ جلد را منتشر کنند. انتشارات حکمت که پذیرفت خود دکتر غفاری فقط یک نظارت دورادور داشت و ما سازمان را حفظ کردیم و جوانترها را وارد سازمان کردیم و در طول تاریخ کار ما حدود ۱۰ نفر از پیشکسوتان این دایرهالمعارف فوت کردهاند. کمتر از یک سال است که ما در طبقهی دوم انتشارات حکمت مستقر شدهایم و ما هر روز از ۴ بعد از ظهر تا ۹ شب به دایرهالمعارف میرفتیم بعدش دوشنبهها هفتگی بعدش اولین دوشنبهی هر ماه که علما میآیند و کارها را انجام میدهیم.
در این فاصلهی یک ساله انتشارات حکمت با همکاری خوب دکتر امیر مازیار معاون علمی انتشارات توانستهایم یک جلد دیگر هم که همان جلد چهاردهم باشد منتشر کنیم و رسیدیم به آغاز حرف میم. اکنون داریم کلی مقالات جمع میکنیم برای حرف میم چون حرف میم خیلی زیاد است و خودش بهتنهایی یک جلد میشود. اکنون رونق گذشته بازآمده و حدود ۳ نفر مؤلف جدید و جوان هم وارد سازمان کردهایم. وقتی میم را در جلد پانزدهم منتشر کنیم میماند ن و هـ ی یعنی ۴ حرف کم مقاله که احتمالاً در ۱۶ یا ۱۷ جلد تمام میشود. پس تا پایان امسال حرف میم درمیآید. تا پایان ۹۱ دو حرف دیگر و پایان ۹۲ دو حرف آخر. ولی این پایان کار ما نیست بلکه باید برگردیم و مقالات را روزآمد و اصلاح کنیم. بر کار ما نقدها نوشتهاند. علمیترین نقد را استاد دکتر یارشاطر که سرپرست دانشنامه ایرانیکا که به انگلیسی در آمریکا منتشر میکنند هستند نوشتهاند.
این سیری کلی بود از تاریخ دایرهالمعارف و مؤلفان آن. هر جلد حدوداً ۲۰۰۰ مقاله دارد. یعنی مقالات بلند است ولی بهطور کلی در دو صفحهی روبهروی هم ۴ الی ۵ مقاله است.
از بعد محتوایی مقالات:
یک پیشگفتار مفصلی نوشتهایم: در آنجا دایرهالمعارفهای بزرگی که یا اسلامی بوده یا شیعه ما بهش اشاره کردیم مثل دایرهالمعارف اسلامیه ایران و معارف شیعه امامیه اثنیعشریه که یک یا دو جلد بیشتر منتشر نشده و ادامه نیافته، دایرهالمعارف عَلَمی که در سی جلد منتشر شده به زبان عربی، دایرهالمعارفه الاسلامیه الشیعیه که جدیترین دایرهالمعارف تشیع است که زیر نظر استاد حسنالامین نوشته شده، دایرهالمعارف اسلام، دانشنامه قدکترمایران و اسلام، لغتنامه دهخدا، دایرهالمعارف فارسی غلامحسین مصائب، نکتهی مهمی که باید به آن اشاره کرد این است که مقالات دایرهالمعارف تشیع عینی و مستقل از عقیدهی شخصی است. یدالله سحابی یک روزی به مقالهی آدم انتقاد کرد و ما در مقالهی آدم هم نظر علامه مجلسی را آوردیم و هم ایشان را. مثلاً من عقیدهی شخصی خودم را دربارهی حافظ نمینویسم بلکه عقیدهای که از منابع برمیآید را مینویسم. چیزی را که سنت ما گفته مینویسم. مثلاً بنده دلایل شیعی بودن و دلایل سنی بودن حافظ را در ترازو گذاشتهام و در نهایت ثابت کردهام که حافظ با همهی گرایشهی شیعی اهل سنت است یعنی اشعری شافعی است، اشعری در علم کلام و اعتقادات و شافعی در فقه و فروع احکام. بعد از آن ما محتوا را گفتهایم اطلاعات فقهی، کلامی، ادعیه و …… ادبا و ادبیات فارسی، معرفی اماکن جغرافیایی، شرح حال و زندگینامه، اصطلاحات منطقی، فلسفی، عرفانی و هنر و باستانشناسی و اماکن باستانی، کتابهای نویسندگان و شیعه و … که در هیچجا پیدا نمیشود.
ما این مقالات را از منظر شیعی نوشتهایم ولی به شیوهای انسانی مثلاً مقالهی ما در بارهی ابوبکر باعث شد بعضیها اشک شوق بریزند. همین مقاله در قم در میان عدهای از آیات عظام مورد بحث قرار گرفته بود. ما فقط یک اشتباه کردیم و آن این بود که ما مقالهی اهل حق را به کسی دادیم بنویسد که خودش انشعابی از اهل حق بود و منتقد اهل حق بود و به آنها شیطانپرستی، خوردن محرمات و … نسبت میداد. که باعث شد عدهای شکایت کنند. ما از آنها دعوت کردیم و گفتیم شما یک مقاله بیطرفانه در باره اهل حق بنویسند تا چاپ کنیم. در اولین جلد بعد از آن ما این را چاپ کردیم و انتقاد آنها را بهطور علمی پاسخ گفتیم.