آکادمی مطالعات ایرانی لندن(LAIS)

پس از فروپاشی شوروی بار دیگر ادیان در این کشور مورد توجه قرار گرفت. در کشور پهناور روسیه ادیان گوناگونی در کنار یکدیگر هستند و مسلمانا نیز در خاک روسیه کنار مسیحیان ارتدوکس، یهودیان و بودیست‌ها زندگی می کنند. مسلمانان در روسیه دومین جمعیت مذهبی بزرگی هستند که اکنون تعداد آنها بیش از ۲۰ میلیون نفر است. اما باید به این نکته توجه کرد که مسلمانان در این کشور جزو شهروندان این کشور محسوب می شوند و نباید به آنها به دیده مهاجر و یا شهروندان درجه دو نگاه کرد.  

اسلام در روسیه از نظر اهمیت و تعداد پیروان، در مقام دوم پس از مسیحیت قرار دارد. آشنایی نسلهای گذشته روسیه کنونی با اعتقادات اسلامی به قرن هشتم میلادی برمی گردد. ورود اسلام به این منطقه نیز همچون بسیاری از نقاط جهان، با ورود اعراب و جهاد و تصرف برخی نقاط توسط آنان آغاز شده است. ورود اعراب از مرزهای شمالی سلسله جبال قفقاز آغاز شد و تا منطقه دربند به پیش رفت. در آسیای میانه نیز مناطق ماوراءالنهر، خوارزم و فرغانه به تصرف اعراب درآمد.

 

اسلام شناسی غربی در عصر حاضر تلاش دارد تا کشورهای اسلامی را به صورت اجزای یک مجموعه واحد که بر اساس دین مشترک تشکیل شده اند، بررسی کند. غربی ها دلایل گستردگی وسیع و قدرت نفوذ دین اسلام در تمام عرصه های زندگی این کشور را ویژگی خاص اسلام به عنوان یک سیستم دینی بیان می کنند. مطابق نظریات برخی دانشمندان اروپایی و امریکایی، «تجدید حیات مسلمانان» نشان دهنده قدرت بالای نقش اسلام در اقتصاد و سیاست است. نقش بالای اسلام در زندگی معنوی اقوام شرق با دلایل زیر توصیف می شود:

1. جوان بودن اسلام. دین اسلام بسیار دیرتر از سایر ادیان ظهور کرده و بر خلاف آنان هنوز از تمام امکانات خود استفاده نکرده است. اسلام در شکوفایی قدرت خود قرار دارد، ضمن اینکه نقشی فعال در دنیای کنونی ایفا می کند.
2. توجه به زندگی و انعطاف پذیری در دین اسلام. توجه به زندگی در اسلام، به اعتقاد برخی متخصصین غربی، در این است که این دین مدتها با وجود پشت سر گذاردن دوره طولانی استعمار کشورهای شرقی، ایستادگی کرده و عرصه را خالی نکرد. انعطاف آن در همین خصوصیات و عدم وجود یک سازمان منسجم دینی با اجازه حل و فصل و دخالت در مسایل در ارتباط است.
3. نهایی بودن اسلام. دانشمندان غربی به این مساله اشاره می کنند که اسلام به عنوان دین نهایی قادر است تمام عرصه های زندگی معتقدین را تحت پوشش خود قرار دهد. این مساله نه تنها یک مساله اعتقادی بلکه یک ساختار اقتصادی و اجتماعی و هدایت خانواده و زندگی است. شریعت هم به مسایل حقوقی و هم روابط اخلاقی می پردازد. تمام این عوامل به صورت یک مجموعه ما را بدان جا می رساند که اسلام به عنوان راهبر همه جانبه زندگی، تعیین کننده جهان بینی و نوع رفتار بشر است.
4. سادگی و قابل دسترس بودن این دین. سادگی اسلام در دکترین و فرهنگ آن ظهور می کند که از سایر ادیان ساده تر می باشد. در خصوص قابل دسترس بودن این دین محققین معتقدند که اسلام تا حد ممکن شرایط محلی و زمانی را در نظر گرفته است، بدون اینکه خود را با استعمار سیاسی و حرکاتی از این قبیل بدنام کند. به اعتقاد ایشان، به خاطر وجود این دلایل است که اسلام به گستردگی در بسیاری نقاط رواج یافته است.
5. اندیشه «خاتمیت انبیاء». در توضیحات دین شناسان مسلمان، این اندیشه بیان می شود که محمد پیامبر اسلام، آخرین فرستاده خداوند به زمین بود که حقیقت نهایی را با خود به همراه آورد. این مساله حاکی از مستثنی بودن مسلمانان به عنوان قوم برگزیده و جایگاه ویژه اسلام در مقایسه با سایر ادیان می باشد.
6. صحت و سندیت اسلام، در هویت مسلمان است. به اعتقاد اسلام شناسان غرب، سندیت اسلام، در هویت داشتن فرد معتقد است. مسلمانان تمام کشورها یکسان هستند. این مردم با اسلام شکل گرفته اند و از جامعه ای واحد به نام «امت» تشکیل شده اند. به همین خاطر، مسلمانان جدا از کشورهایی که در آن زندگی می کنند، همچون برادر از نظر اعتقادی به یکدیگر کشش دارند. نظریه های اسلام دوستان مختلف که اتحاد تمام مسلمانان دنیا را در یک دولت واحد تبلیغ می کنند، از همین جا سرچشمه می گیرد. با ارزیابی جایگاه امروز و روند موجود در اسلام، بایستی اینطور محاسبه کرد که دستیابی به استقلال برای مردم مسلمان مسایل جدیدی را به ارمغان آورده است که با انتخاب راه توسعه اجتماعی- اقتصادی و سیاسی در ارتباط است. در دنیای اسلام نظریات متعددی شکل گرفته که «راه سوم» نام گرفته اند. فعالان اجتماعی با پناه بردن به سنت ها و تجربیات دولت قبل از اسلام برای رواج این دین جهانی، تزی را در خصوص «راه اسلامی»  توسعه رای کشور مطرح می کنند. بر مبنای این تز نظریات متعدد «دولت اسلامی»، «اقتصاد اسلامی»، «جامعه سازی اسلامی» و غیره ایجاد می شود که به طور کل مدرنیزه کردن دکترین سیاسی و اجتماعی- اقتصادی اسلام کلاسیک با احتساب ویژگی های کشورهای مشخص می باشد.

سرنوشت اسلام در روسیه

تغییرات مثبت در زندگی سازمانهای مسلمان، به طور غیر مستقیم با دموکراسی در ارتباط است:

1. تعداد مساجد در این کشور مکرر در حال افزایش است. امروز عملا در تمام نقاط این کشور، هر جایی که مسلمانان زندگی می کنند، انجمن های دینی فعالیت دارند. در بسیاری موارد آشکارا از حمایت ارگانهای محلی حکومت نیز بهره مند      می شوند.
2. فعالان دینی امکان انجام وعظ و تبلیغ را به صورت آزادانه در اختیار دارند و می توانند تعالیم دین خود را به راحتی تبلیغ کنند. محتوای خطبه ها و سخنرانی های ایشان به هیچ وجه تحت کنترل قرار نمی گیرد و از پیش بررسی نمی شود.
3. سازمانهای دینی و والدین آزادانه می توانند به تربیت نسل در حال رشد بپردازند و فرزندان خود را بر اساس اصول اسلامی تربیت کنند. با این هدف در بسیاری مساجد، مدارسی تشکیل شده که در آن ده ها هزار کودک و نوجوان مشغول به تحصیل هستند.
4. سازمانهای مسلمانان از این امکان برخوردارند که کادر خادمان اسلام را آماده کنند. بهتر است فراموش نکنیم که طی ۶۰ سال حضور دولت شوروی در سرزمین روسیه، هیچ موسسه و محلی برای تحصیلات دینی مسلمانان وجود نداشت. امروز چندین و چند موسسه برای این امر اختصاص داده شده است که خادمین اسلام در آن آماده می شوند. مسلمانان روسیه از امکان دیگری نیز برخوردار شده اند: امکان کسب تحصیلات عالیه در سایر کشورهای مسلمان، جایی که هیچ گاه فعالیت مراکز تحصیلی دینی منع نشده است و اندیشه های خداشناسانه دایما در حال توسعه بوده. در حال حاضر در مصر، سوریه، عربستان سعودی، مراکش، ترکیه، پاکستان، مالزی و سایر کشورها بیش از ۸۰۰ جوان مسلمان در حال تحصیل هستند.
5. این مساله نیز خالی از اهمیت نیست که مسلمانان روسیه واقعا خود را بخشی از دنیای مسلمانان احساس می کنند. چنین احساسی را زمانی می توان مشاهده کرد که هر ساله هزاران نفر راهی زیارت خانه خدا و مدینه می شوند. روابط اقتصادی و سیاسی روسیه با کشورهای مسلمان دایما در حال رشد است و همین امر موجب می شود که ده ها هزار مسلمان روسیه از این کشورها دیدار کنند. روابط علمی و فرهنگی در تمام سطوح رشد داشته و البته روابط بین سازمانهای دینی نیز بهبود یابد.

همین تغییرات کوچکی که برشماردیم طی سالهای اخیر در زندگی مسلمانان روسیه رخ داده است. برای بالا بردن نقش اسلام در تصمیم گیری مسایل روز برای مشکلات جامعه، تحکیم روابط بین المللی دنیا و توافق بین ادیان در کشور لازم است که روابط سازمانهای مسلمانان با سازمانهای دولتی، سایر ادیان و رسانه های جمعی ارتقا یابد.

این کار را باید به نحوی شروع کرد که جامعه بتواند تصور درستی از اسلام و نحوه تاثیر آن بر امت و شیوه رفتاری مسلمانان داشته باشد. متاسفانه اکنون، بخش غیر مسلمان جمعیت کشور، تصورات غیر درستی از اسلام دارند. همانطور که اسماعیل گاسپرینسکی، یکی از اصلاح گران برجسته مسلمان در قرن گذشته می نویسد، در ارتباط مسلمانیت روس دولت روس هیچ اصل و راهی در نظر گرفته نشده است، اما آنطور که تصور می رفته برای آن دوره بهتر و لازم بوده، رفتار شده است. در دوره های مختلف، این ملت یا در حال جنگ و مبارزه بوده، یا مسلمانانی از سایر نقاط در آن ساکن شده اند، یا قیام بوده و یا بسیاری مسایل دیگر از جمله برخورد تزارهای روسی با مسلمانان، که هر یک به نوبه خود تاثیراتی در نوع نگاه به اسلام و شیوه زندگی طرفداران آن داشته است. در شکل گیری نگاه منفی به اسلام، منافع جغرافیایی روسیه نیز نقش کمی نداشته اند.

رهایی از این شرایط یک راه حل دارد – روسیه باید تمام حقایق امروز سیاست را در برخورد با اسلام و سازمانهای مسلمانان، سیاست ارزیابی غیر مغرضانه اسلام، برآورد منافع و احوال مسلمانان، برقراری روابط بین المللی و بین ادیان و توافق در جامعه، در نظر بگیرد. شورای مفتیان روسیه آمادگی پذیرش شرکت فعال در تدوین و تحقق این سیاست ها را دارند.

اسلام زمانی می تواند از جایگاه درست خود در زندگی جامعه برخوردار شود که به طور شایسته پتانسیل دینی – اخلاقی آن ارزیابی شده و تاثیر معنوی آن نه تنها بر امت مسلمان که بر جامعه به طور کل مشاهده شود. این پتانسیل در اسلام قابل ملاحظه است. مشکل امروز روسیه همانطور که بر همگان آشکار است، از عدم وجود روح معنوی و بسیاری نقص های بشری سرچشمه می گیرد.

تنها چیزی که باقی می ماند این است که برای بهبود نگاه مردم به کار، زادگاه و تعهد نسبت به سرنوشت سالخوردگان و فرزندان آرزوی خیر کنیم. با این وجود در مقایسه با پیروان سایر ادیان، مسلمانان بسیار کمتر با نیروهای تخریب کننده برخورد می کنند. در میان مسلمانان مشکلات الکل و اعتیاد کمتر آزار دهنده است و در بسیاری جوامع مسلمان می بینیم که تعداد زنان مصرف کننده الکل و مواد مخدر بسیار کم است. در میان مسلمانان عملا چنین مساله ای دیده نمی شود که فرزندان و سالخوردگان خود را به دست سرنوشت سپرده و آنان را رها کنند، در اتاق مخصوص کودکان بازداشت شده در اداره پلیس، به ندرت کودکان مسلمان مشاهده می شوند. در نهایت می توان گفت که بیماری های آمیزشی از جمله ایدز قربانیان کمتری در میان مسلمانان داشته است.

آمار بدست آمده در میان مسلمانان نشان می دهند که در میان مسلمانان جرم و جنایت به خصوص به دلایل معیشتی و الکل بسیار پایین است. ثبات اخلاقی پیروان اسلام نشان می دهند که در میان آنان آمار خودکشی به غیر از موارد استثنا نیز به شدت پایین است.

 

منابع:

سایت رسمی دانشگاه دولتی اسلام روسیه

رایزنی فرهنگی ایران در روسیه

 

 

 

کلید واژگان: اسلام، روسیه، سیاست، مسلمانان، هویت.