منوچهر دین پرست
آکادمی مطالعات ایرانی لندن(LAIS)
اشاره: تقدیر و تشکر از اصحاب فرهنگ، احترام به عظمت و شکوه تمدنی است. اگر این عبارت را سرلوحه هر کار فرهنگی بدانیم بی تردید نام کامران فانی که بیش از نیم قرن از عمر خود را به پای فرهنگ ایرانی و شکوه انسانی قرار داده، سخن به گزاف نگفته ایم. نکوداشت فانی قدری دیر برگزار شد، شاید سالها زودتر از این از فانی تشکر و قدردانی می شد. اما سرانجام به همت کتابخانه ملی ایران از کتابدار برجسته و نسل اول کسانی که کتابداری نوین را وارد ایران کردند صبح دیروز در کتابخانه ملی ایران و با حضور فرهیختگان، کتابداران و علاقمندان به کتاب مراسمی باشکوه برگزار شد.
کامران فانی که در سال ۱۳۲۳ در شهر قزوین دیده به جهان گشود نامش امروز با کتاب و دایره المعارف گره خورده است. او گرچه عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی است اما هیچ گاه نامش را با عناوین دانشگاهی و القاب آکادمیک گره نزد و هدفی جز اعتلای فرهنگ کتابخوانی و کتابداری در ایران نداشت. فانی که از نیمه راه رشته پزشکی را وانهاد و به کتابداری روی آورد توانست یک تنه به فرهنگ ایران معاصر خدمتی فراموش نشدنی کند. چرا که خود نیز در این مراسم هدفش را اعتلای دانش و خدمت به خود دانست و گفت : “من همیشه به خودم گفتم اول باید به دانش خودم برسم و کسی که برای دانش خودش ارزش قائل نباشد طبعا برای دیگران هم ارزشی قائل نیست”.
کلید واژگان: کامران فانی، کتابداری، کتابخانه، فرهنگ، ایران، اسلام، ادبیات، علم.
اسمش کامران و نسبت اش، ماندگار و نه فانی است
افتتاح مراسم بزرگداشت فانی با سخنان کوتاه سیدرضا صالحی امیری، رئیس کتابخانه ملی، بود. وی در آغاز سخن با اشاره به این نکته که اگر از بزرگان یاد می‌کنیم، بیش از آن چه منفعتش متوجه آنها باشد، متوجه ماست گفت : “پیام چنین برنامه‌هایی برای نسل جوان ما این است که می‌توانیم امروز هم، این سرمایه‌ها را در کشور تکرار کنیم. من از خود پرسیدم که ما باید از ریشه‌های خود تقدیر کنیم اما چرا این ریشه ها را در کتابخانه جستجو نکنیم؟ بعد از آن بود که دیدم این کتابخانه، این قدر ریشه هایش عمیق است که اگر سال ها حفر کنیم، هنوز ریشه ها ناپیدا و دور از دسترس هستند. در نتیجه به ریشه‌ای رسیدم که اسمش کامران و نسبت اش، ماندگار و نه فانی است. در بررسی و جستجوی ریشه‌ها، از استاد انوار شروع کردیم و بعد به ریشه تنومندی رسیدیم که آقای فانی بود و این دو کمتر دیده شده بودند. نسل جوان نیز کمتر با آنها آشنایی داشت. از نقشی که آقای فانی دارد، کمتر سخن به میان آمده است. البته بخشی از دلیلش شخصیت خود ایشان است که تلاش دارد در پرده پنهان بماند و کمتر صحبت می کند”.
پایان سخن صالحی با این عبارت بود که با تشویق حضار رو به رو شد: “بدانیم که تجلیل این افراد به ما، خواهد افزود. بانک مرکزی به جواهراتش می‌نازد و ما به سرمایه‌های فرهنگی مان”.
کتابداران بر فرهنگ جامعه تاثیرگذار هستند
کامران فانی در طی بیش از نیم قرن فعالیت فرهنگی و کتابداری با چهره های مختلف فرهنگی همکار بوده و یکی از آنها خانم نوش آفرین انصاری است. خانم انصای که سخنانش را از جانب خود و همسرش دکتر مهدی محقق، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، آغاز کرد و گفت: “در اتاق کتابخانه مرجع دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بود که برای اولین بار با آقای فانی روبرو شدم. ایشان به کتابخانه آمده بود و برای اولین بار، با یک کتابخانه عملیاتی مدرن روبرو شد و مرا تحسین کرد. یکی از صفات بارز کامران فانی، تشویق است. فانی یک انسان مشوق است. در سال های آغازین دهه ۵۰، تلاش داشتیم پیام کتابداری نوین را به شهرستان ها ببریم. آقای فانی در آن زمان قبول کرد کتابشناسی ۱۰۰ کتاب را به عهده بگیرد. آن سالها همه این نظر را داشتیم که کتابدارانی بر جامعه تاثیر خواهند گذاشت که خود کتابدار باشند”.
وی در ادامه گفت: “فرهنگ نامه ها، کتاب های گفتگو هستند؛ گفتگو با زمان. مدخل گزینی آقای فانی در این کار بی مثال است. دانش او در این کار با قاطعیت همراه است. می‌خواهم به جلد ۱۱ فرهنگنامه اشاره کنم که ۱۷ شخصیت ایرانی، با دیدگاه های متفاوت در آن، جا دارند. آقای فانی خوب است که ایرانیان شما را بشناسند. شما کتابدار هستید و سرفرازم که امروز بچه های دوره های قبل را اینجا برای نکوداشت شما می بینم. شما کاری کرده اید ولی متاسفانه خدمات شما شناخته شده نیست. این سرزمین رشد می کند وقتی که شهروندانش بدانند، بخوانند و بپرسند”.
وقتی آدم می تواند کتاب بخواند چرا بنویسد؟
احمد مسجد جامعی، عضو شواری شهر تهران، از دیگر سخنرانان این برنامه بود. وی در آغاز سخناشن با اشاره به کارت عضویت کامران فانی که در پوستر همایش نصب شده بود گفت: “فردا که بیاید، ۵۳ سال است که کامران فانی در خدمت کتاب و کتابخوانی است؛ سال صدور کارت عضویت کتابخانه ملی آقای فانی به تاریخ ششم مرداد ۱۳۴۱ است. یعنی بیش از نیم قرن تلاش پیوسته در حوزه کتاب و کتابداری. یادم است که در دولت پیشین، بزرگداشت آقای فانی تا مرحله ای پیش رفت ولی متوقف شد و از آقای صالحی امیری برای برپایی این جلسه تشکر می کنم. اگر بخواهند برای کامران فانی بزرگداشت برگزار کنند، خیلی از حوزه های علوم و فنون می توانند متولی باشند. ایشان اطلاعات زیادی درباره علوم و فنون و ادبیات و موسیقی دارد و به علاوه درباره داستان، اطلاعاتش به روز است. آقای فانی یک آکادمی و دانشگاه است که هیچ کس نیست که در تاریخ کتابداری ایران بخواهد صحبت کند و از مطالب کتبی و شفاهی او بی نیاز باشد. بنابراین اگر بنا باشد بزرگداشتی برای او برگزار شود، باید در محل کتابخانه ملی کشور باشد”.
عضو شورای شهر تهران با اشاره به جمله معروف فانی که “وقتی آدم می تواند کتاب بخواند چرا بنویسد؟” اظهار داشت: ” اشرافی که آقای فانی در حوزه های مختلف دارد، بی مثال است. واقعا چه اسمی زیباتر از کتاب در فرهنگ ما؟ افتخار این تمدن و فرهنگ، “کتاب” است. ما در حوزه کتب فارسی و فرهنگ ایرانی، نزدیک به ۵ میلیون نسخه خطی در سراسر جهان داریم که یک میلیون آن فهرست شده اند و این گنجینه ای است که باید حفظ شود. باید بگویم که کتابخانه ملی، تفاوت هایی در زمینه روش با دیگر نهادهای کتابداری دارد. من و آقای فانی در مقطعی با هم در این زمینه کار کرده ایم و ایشان به روش های جدید مبادرت داشتند. کارما آماده سازی پیک کتاب بود که با هم راه اندازی اش کردیم و بعدها تبدیل به کتاب هفته شد. بعد هم تبدیل به کتاب ماه شد. یکی از شاخه های همکاری مان در این زمینه، چاپ چکیده، عکس و جلد کتاب بود. این مرحله نیاز به تقابل داشت و کسانی می توانستند جلو بیایند که علاوه بر کتابداری قدیم، شیوه های جدید کتابداری را هم می شناختند. آقای فانی در زمینه انتقال از کتابداری کهن به کتابداران نوین، اشراف زیادی به حوزه داشت”.
مسجد جامعی سخنش را با اظهار نظری از فانی که درباره آنتوان چخوف، داستان نویس روس، داشت به پایان رساند که “فانی، آثار چخوف را زیاد ترجمه کرده است. ایشان درباره این نویسنده روس معتقد است که «ساده تعریف می‌کند و حاشیه و هیاهو ندارد.» آقای فانی هم همین است. عجیب و غریب حرف نمی‌زند و آدم حاشیه نیست. حرفی هم که می زند عمیق است”.
سید علی موسوی گرمارودی، شاعر، نیز بعد از سخنان عضو شواری شهر تهران غزلی از سروده هایش درباره کامران فانی و قطعه مهربانی که در وصف این کتابدار سروده بود، برای حضار خواند.
عبدالله انوار محقق و تهران شناس از دیگر سخنرانان این برنامه بود که به متنی ادبی و فلسفی درباره فانی برای حضار خواند.
فانی یک مقاله علمی و پژوهشی هم ندارد
غلامرضا امیرخانی، معاون سازمان اسناد و کتابخانه ملی، نیز در سخنان کوتاهی با اشاره به نوع ترجمه‌های آقای فانی که با تواضع آن را انجام می دهد گفت : “واقعا ترجمه های ایشان فوق العاده است. توازن در این ترجمه ها موج می زند. اصولا مترجم ها دوست دارند در ابتدای کار یا خود را معرفی کنند یا نویسنده اثر. اما آقای فانی سریع به اصل مطلب می پردازد و دنبال معرفی خود یا صاحب اثر نیست بلکه کتاب ترجمه شده را در اختیار مخاطب قرار می دهد”.
امیرخانی در بخش دیگری از سخنانش گفت: “سخنم درباره وضع اسفناک مقالات علمی پژوهشی است. آقای فانی یک مقاله علمی پژوهشی ندارد. یا همه چیز الکی و مصنوعی شده و یا استغفرالله آقای فانی سواد ندارند که مقاله علمی و پژوهشی ننوشته اند. این نوع مقالات موجب همان وضعی شده‌اند مقابل دانشگاه تهران مقاله و پایان نامه می فروشند. امیدوارم مسئولین، فکری برای این وضعیت بکنند”.
در ادامه این مراسم یادداشت کوتاهی نیز از استاد بهاالدین خرمشاهی درباره فانی قرائت شد. خرمشاهی یار دیرین فانی است که در بسیاری از محافل فکری و معرفتی از این دو با هم یاد می شود. خرمشاهی در بخشی از یادداشت خود آورده است:” دانایی و بسیار دانی اش به توانایی و نامریی و شاید نادیدنی بدل شده است، به نوعی نفوذ کلام عارفانه. از بس نفسانیت و آنانیت ندارد، قدسی می نمایند. با همه موفقیتها و محبوبیتها هرگز او را خود گم کرده، یا از خود راضی ندیده ام. چهل و سه سال رفیق گرمابه و گلستان
همدیگر بوده ایم”.
در ادامه مراسم حضرت آیت الله دکتر سید مصطفی محقق داماد، رییس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم، به سخنرانی پرداخت. وی در آغاز سخن با اشاره به این نکته که ناسپاسی است که از متخصصین و اصحاب فرهنگ به احترام یاد نکینم گفت: ” واقعیت این است که جریان بدی در روزگار ما در حال وقوع است و آن این است که جامعیت نقص تلقی می شود. یعنی کسی که در چند رشته اطلاعات دارد نقص است. این به نظر بنده نکته منفی است. نباید از کسانی که برای معارف ما همت کردند ناسپاسی کنیم چرا که اینها منبع دانش محسوب می شوند. چه کسی می تواند انکار کار عظیم مرحوم مصاحب و یا دهخدا و علامه مجلسی و در دوره معاصر جناب بجنوردی را کند. چنین کارهایی هنگامه است”.
دکتر محقق داماد در ادامه سخنان خود با اشاره به جامعیت شگفت آوری که در فانی است گفت : “ایشان گزافه گو و گزافه نویس نیست. ایشان لقب بسیار بزرگ نه به کسی گفته و نه در حق کسی گزاف سخن گفته است. فانی بسیار اهل تشویق است. امروزه گزاف گویی بسیار مضر است. اگر می خواهید تعریف کنید در حد خودش تعریف کنید. آقای فانی هم همین گونه است اگر انتقاد می کند انتقاد منصفانه و اگر تعریف می کند در حد خودش تعریف می کند”.
دکتر محقق داماد در پایان سخنش پیشنهادی به آقای فانی داد و گفت: “من از ایشان می خواهم که جزوه ای برای آموزش کتابخوانی تهیه کنند و نسل آینده را برای چگونه کتاب خواندن آموزش دهند. و همینطور، چگونه نسل جدید نسبت به کتابخوانی علاقمند شوند. علاقمندی به کتابخوانی مسئله بسیار مهمی است که از تجربه آقای فانی باید بهره ببریم”.
پس از سخنان دکتر محقق داماد، خانم پوری سلطانی، کتابدار پیشکسوت، نیز طی سخنانی کوتاه گفت: “روزی به ایشان گفتم که آقای خرمشاهی که اینقدر می نویسند شما چرا چیزی نمی نویسید گفت اگر بنویسم از خواندن جا می مانم و من دوست دارم بخوانم. ایشان دایره المعارف متحرک است و همه ما از وجود ایشان در کتابخانه ملی بهره می بردیم و می بریم”.
در ادامه مراسم بیانیه انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران برای حضار قرائت شد.
بزرگداشت بزرگان کتابداری ایران با عصر عسرت کتاب همراه شده است
آخرین سخنران این مراسم دکتر حسام الدین آشنا، مشاور فرهنگی رییس جمهور، به ایراد سخن پرداخت. وی در آغاز سخن با اشاره به این نکته که فانی از آخرین بازمندگان نسلی است که برای بزرگداشتشان نیازمند به “دکتر بودن” ندارند گفت : “من سلام و درود ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران جناب دکتر حسن روحانی را خدمت استاد گرانقدر فانی عرض می کنم. متاسفانه بزرگداشت بزرگان کتابداری ایران با عصر عسرت کتاب همراه شده است. در دوره غلبه پیامک خوانی بر کتاب خوانی بزرگداشت کتابداران ضروری است. در دوره ای که نیاز به استناد احساس نمی شود و نیاز به تفکر و تعمق چندان ضروری تلقی نمی شود مواجه با کسانی که برای یافتن یک استناد ساعتها و روزها و گاه ماه ها صرف وقت می کنند عزت نفس می خواهد. متاسفانه نهاد ملی کتاب ایران با همه گونه بی مهری مواجه بوده است و به جای بزرگداشت خانه ملی کتاب ایران همگان بسیاری بر ممیزه ای کتاب پای فشردند. قدرشناسی از نمادهای مدارا در عرصه نوشتار و دانش بسیار عزیز است. همه تلاش می کنند به قله شهرت دست یابند اما تلاشگرانی کوشیده اند که به قله گمنامی دست پیدا کنند امروز باید که بر صدر بشینند”.
دکتر آشنا در بخش دیگری از سخنانش با اظهار تاسف از این مسئله که در کشورمان فاقد سیاست ملی کتاب هستیم گفت: “اگرچه تلاشهایی در این زمینه انجام شده اما هیچ سیاست منسجمی که از ایده پردازی تا مصرف کتاب را هدف قرار داده باشد در کشور ما تولید نشده است. کتابخانه ملی بخشی از زنجیره تولید تا مصرف دانش در کشور ماست. فقدان چنین سیاستی نتیجه اش فقدان کتابخوانی در جامعه است. نتیجه اش قدرنشناسی از کتابداران و کتاب یاران در کتابخوانی کشور است. نتیجه اش ضعف بنیه اقتصادی کتاب در کشور ماست. نتیجه اش افزایش یا فزونی تیراژ ناشران بر انتشار کتاب و شاید کتابخوانان در کشور است”.
مشاور رییس جمهور در پایان سخنانش با تاکید بر این نکته که در دوره دولت تدبیر و امید تدبیری در باب سیاست کتاب ملی جمهوری اسلامی ایران داشته باشیم گفت : “باید بتوانیم سند قابل اجرایی برای ساماندهی وضعیت تولید و نقش مصرف کتاب در کشور داشته باشیم”.
در پایان مراسم بزرگداشت کامران فانی، وی نیز سخنانی برای حضار ایراد کرد. فانی در ابتدا از دست اندرکاران برگزاری این مراسم تجلیل کرد و گفت: ” دو سه ماه پیش بود که به یک کارتی برخورد کردم و آن کارت عضویت در کتابخانه ملی در سال ۱۳۴۱ بود. یعنی ۵۳ سال پیش که به کتابخانه ملی می رفتم. من بیست سال پس از آن تاریخ بود که وارد کتابخانه ملی شدم. من در این ۵۳ سال در خدمت کتابخانه ملی نبودم بلکه در خدمت خودم بودم و کتابخانه ملی هم سازمانی بود که می توانست به من خدمتی کند که بیشتر بدانم و بخوانم. من همیشه به خودم این گونه نگاه کردم که در درجه اول باید به خودم برسم و کسی که برای خودش ارزش قائل نباشد طبعا برای دیگران هم نیست. کسی که نمی خواهد خودش شکوفا شود و دانش دوست تر و دانش مندتر شود طبعا کمکی به دیگران هم نمی کند که این گونه باشد”.
وی در ادامه با تشکر از رضا صالحی امیری رییس کمتابخانه ملی و دکتر مهدی محقق رییس انجمن آثار مفاخر فرهنگی گفت : “من در حوزه کتابداری بیش از همه خودم را مدیون خانم پوری سلطانی می دانم. بیش از ۱۵ سال در یک اتاق از ایشان نه تنها فن کتابداری بلکه سلوک اخلاقی هم آموختم. همچنین شادروان دکتر ایرج افشار فرد دیگری بود که بسیار بر من تاثیر گذاشت و ایشان به من و به همه کتابداران یادآورمی شد که کتابداران باید در خدمت فرهنگ ایران باشند. درست است که همه کتابها در خدمت معارف بشری است ولی آقای افشار خدمت به فرهنگ ایران را وظیفه اصلی می دانست. آقای افشار پلی بین گذشته فرهنگی و آینده نامعلوم ما بود. ایشان راه ناهموار کتابداری در ایران را هموار کرد.
فانی در ادامه سخنانش با اشاره به این نکته که من کارم را در مرکز خدمات کتابداری ایران آغاز کردم گفت : “بعد از انقلاب نیز به کتابخانه ملی پیوستیم. آن زمان کتابخانه ملی واقعا کتابخانه ملی و حتی عمومی هم نبود. کتابخانه ملی سالها بعد تبدیل به یک کتابخانه ملی شد. این کتابخانه فراز و فرود بسیاری داشت و نقطه عطف آن زمانی بود که آقای بجنوردی ریاست کتابخانه را بر عهده گرفتند. هشت سالی که ایشان در کتابخانه ملی بودند هشت سال دوران ساز کتابخانه بود. البته با پشتوانه پنج ساله ریاست آقای سید محمد خاتمی این کتابخانه غنی تر شد. الان کتابخانه راهش مشخص است فقط باید همت کند و نواقص آن را از سر راه بردارد. ما اکنون صاحب کتابخانه ملی با معیارهای جهانی هستیم. بدون تردید کتابداری در ایران در اوج شکوفایی قرار دارد. از آن سالها که جز دو سه نفر دانش آموخته کتابداری در ایران بودند اکنون بیش از هزارنفر دانش آموخته مقاطع عالی کتابداری در ایران هستند. اکنون چهره کتابداری نوین در ایران به کلی تغییر کرده است”.
در پایان این مراسم لوح هایی از نهادهای فرهنگی و کتابخانه ملی ایران به پاس سالها خدمات کامران فانی به ایشان اهدا شد. در ادامه نیز در سالن اصلی کتابخانه ملی ایران از تندیس کامران فانی با حضور فرهیختگان و اندیشمندان پرده برداری شد.