سرپرست علمی و سر ویراستار: دکتر سید سلمان صفوی
«دانشنامه معاصر قرآن کریم»؛ یک دانشنامه قرآنی روان برای هر خانواده مسلمان.
قرآن حکیم؛ کلام الله است که به آخرین رسول الهی حضرت محمد مصطفی(صلوات الله علیه) وحی شده است. قرآن کریم در ساختن فرهنگ و تمدن جهانی به طور عام و تمدن اسلامی به طور خاص؛ نقش اساسی داشته است. قرآن حکیم مهمترین منبع اسلام شناسی است. کتاب مقدس قرآن کریم مشتمل است بر مسائل اصلی مربوط به مبدأ و معاد، هستی شناسی، شناخت شناسی، جهانشناسی، انسانشناسی، معرفت عقلی و قلبی، احوالات و مأموریتهای انبیای الهی، تیپ شناسی انسان بر اساس ایمان و عمل(متقین، مؤمنین، مخلصین، مجاهدین و صالحین در برابر فاسقین، کفار، مشرکین، منافقین و قاعدین)، فقـه الجوارح، فقـه النفس، فقـه اخلاق، فقـه الله اکبر، تیپشناسی جوامع و نظام اقتصادی، سیاسی، اخلاقی، ایمانی و اجتماعی اسلام.
بر اساس قرآن کریم؛ فرهنگ و تمدن اسلامی طی پانزده قرن ساخته شده و همواره در ابعاد مختلف زندگی بشریت در حوزه ایمانی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، هنری اخلاقی، معنوی، عقلی، علمی، روابط بینالملل و معادلات جهانی قدرت تأثیری شگرف داشته است. امروزه فرهنگ و تمدن قرآنی یکی از موضوعات اصلی روابط بین الملل، دیپلماسی و ساختار جهانی قدرت است. قرآنحکیم در این دوران؛ بیش از هر زمان دیگری زنده و پویاست و در آینده جهان و روابط بین الملل نقش تعیین کننده دارد. روزانه دهها سؤال پیرامون قرآن کریم مطرح میشود که نیازمند پاسخ سریع و صیحیح از جانب یک منبع علمی معتبر است. از این رو در دوره چالش یا گفتگوی تمدنها؛ شناخت قرآن حکیم بیش از هر زمان دیگر اهمیت یافته است.
«دانشنامهنویسی» از قدیم در فرهنگ مسلمین رایج بوده است. دانشنامه عرفانی – اخلاقی: «احیاء علوم الدین» غزالی و «المحجه البیضاء» فیض کاشانی؛ دانشنامه فلسفی: «اسفار اربعـه» صدرالمتألهین؛ دانشنامه روایی: «بحارالانوار» علامه مجلسی و «صحیح» بخاری؛ دانشنامه فقهی «الخلاف فی الاحکام» شیخ طوسی و «جواهرالکلام» نجفی؛ دانشنامه علوم قرآنی: «الاتقان فی علوم القرآن» سیوطی؛ دانشنامه علم حدیث: «علوم الحدیث» حاکم و «الکفایـه» خطیب بغدادی و دانشنامه در علم رجال شناسی: «رجال» نجاشی و «رجال» طوسی به سبک قدما از این جمله است.
در اروپا از قرن هجدهم؛ در گذر زمان تحولات عمدهای در زمینه دانشنامهنویسی از جهت نوع مداخل، ترتیب قرار گرفتن مطالب در کنار یکدیگر، ملاک گزینش مداخل، شناسه هر مدخل و چند لایه شدن بدنه مدخل رخ داده، نظیر «دانشنامه بریتانیکا». امروز دانشنامهنویسی و دایرهالمعارف‌نویسی تکامل یافته است. تفاوت دانشنامه های قدما با دانشنامههای جدید نظیر دانشنامههای «رُتلـیج»، «لیــدن» «کلمبیا»، «استنفورد» و «آکسفورد»؛ در سهولت دستیابی، گزینش مداخل، چینش مفاد مداخل و مستندات و رویکرد تاریخی آنهاست. امروزه علاوه بر دایره المعارفهای عمومی نظیر «دایرهالمعارف بریتانیکا»؛ در اغلب رشتهها دانشنامه های تخصصی تألیف شده، نظیر «دانشنامه فلسفه» پـل ادواردز در هشت مجلد، «دایرهالمعارف دیـن» میرچا الیـاده در شانزده مجلد و «دانشنامه فلسفه» استنفورد که الکترونیکی است.
«آکادمی مطالعات ایرانی لندن» مفتخر است که سومین دانشنامه خود را پس از «دانشنامه فرهنگ مکتوب عرفان و تصوف»، «دانشنامه سیاسی انقلاب اسلامی ایران(۱۳۵۷-۱۳۸۷)»؛ تحت عنوان «دانشنامه معاصر قرآن کریم» منتشر نموده است.
ویژگیهای کلی دانشنامه معاصر قرآن کریم:
تعریف دانشنامه: با توجه به عمر کم دانشنامه نویسی مدرن در ایران (حدود پنجاه سال، دانشنامه مصاحب، ۱۳۴۵، چاپ جلد اول) تعریف مشخصی از آن در ذهن عموم ثبت نشده است. لذا برای تعریف این دانشنامه باید تأکید شود که این دانشنامه؛ نـه معجم المفهرس است، نـه فرهنگ لغات قرآن وَ نـه تفسیر موضوعی قرآن کریم؛ بلکه یک منبع زودیابِ سیتماتیک با روش کوئیک رفرنس با مداخل درونمتنی و برونمتنی در مورد قرآنکریم است که مخاطبان را از مراجعه به منابع مختلف بینیاز میکند و با زبانی ساده و روان؛ به اختصار، مستند و دقیق به پرسشهای مخاطبان پاسخ گفته، آنها را در جریان اساسی ترین مطالب مرتبط با قرآن و نکات اساسی پژوهشهای متفکران در این زمینه قرار میدهد.
«دانشنامه فرهنگ معاصر قرآنکریم»؛ تبیین ابعاد معنوی، اخلاقی، اجتماعی، هنری، سیاسی و اقتصادی تعالیم قرآن حکیم است. این دانشنامه کوششی علمی جهت معرفی فرهنگ معاصر قرآن کریم به انسان معاصر است تا سریعاً با تکیه بر یک منبع معتبر و علمی؛ حقیقت این کتاب آسمانی را به دور از هیاهوی تبلیغاتی و رسانهای دریابد. این دانشنامه به صورت تحقیق میان رشتهای صورت گرفته و حاصل تفکر و تخصص جمعی از نویسندگان حوزوی و دانشگاهی است. با در نظر گرفتن نیازهای تخصصی متنوع؛ دانشنامه نویسی به صورت فردی ممکن نیست؛ شبیه تفاوت تخصصی مقالات دکتر هستی السادات صفوی با حجهالاسلام و المسلمین محققیان و تفاوت مقالات آیت الله کوشا با دکتر عزتی پرور. یعنی جناب کوشا مقالات دکتر عزتی پرور و دکتر هستی صفوی را نمی توانست بنویسد و آنها بر عکس.
پانزده ویژگی دانشنامه معاصر قرآن کریم نسبت به تحقیقات مشابه در غرب و ایران:
- استفاده از روش کوئیک رفرنس؛ منبع زودیاب و مستند قرآنی.
- هنـد بوک؛ قطع رحلی یک جلدی در ۱۲۲۰ صفحه.
- رویکرد تاریخی.
- ترتیب الفبایی مداخل.
- توجه به نیازهای فکری انسان معاصر. عدم طرح مباحثی نظیر امه و عبد.(کنیز و برده) و طرح مباحث جدید نظیر حقوق بشر، الیناسیون و رسانه.
- رویکرد تقریب مذاهب اسلامی.
- رویکرد حکمی که برآیند آن امر هدایت است.
- ارجاع به متون معتبر کلاسیک و معاصر وارائه کتابنامه کامل برای مطالعه بیشتر علاقهمندان.
- نثر سلیس و روان.
- چاپ چهار رنگ؛ مشخصن نمودن عنوان مدخل، نشانه، متن، منابع و آیات با چهار رنگ.
- «نـگاه عصـری»: برای مثال در باب «الینـاسیـون»؛ دیدگاه دکتر علی شریعتی که تلفیقی از تفکر قرآنی و فلسفه و جامعه شناسی معاصر است، گزارش شده و یا پیامهای جهانی قرآنحکیم معرفی شدهاند. در باب مداخل درون فرهنگی نیز بازخوانی قرآنکریم بر اساس نیاز انسان معاصر صورت گرفته، البته به گونهای که منجر به اختلال در نگرش تاریخی نگردد. همچنین به عنوان مثال در باب «عـدل»؛ عموماً در مطالب قدما؛ «عـدل» به معنای فعل الهی طرح شده، در حالی که متفکران معاصر نظیر استاد محمدرضا حکیمی «عـدل» را به مثابه پیام و شاخص جوهری نظام اجتماعی اسلام معرفی میکنند، چنان که «توحیـد» را پیام اساسی متافیزیک اسلامی میدانند. مداخل «فقـر»، «طاغوت»، «حیات طیبه»، «نظم» و «حکومت» نیز از این شمارند.
- به تصویر کشیدن تأثیر قرآنکریم در اندیشه قلههای ادب فارسی از حکیم فردوسی تا استاد شفیعی کدکنی؛ به عنوان یکی از مهمترین فرهنگهای زنده و پویای جهان.
- اکثر نویسندگان دانشنامه؛ از محققان حوزه قرآن و علوم مضاف قرآنی وَ مسلمانانـد و علاوه بر تخصص، نسبت به قرآن حکیم دلبستگی وثیق دارند. برخی از محققان مذکور در حوزه علیمه قم و دانشگاههای ایران، برخی در دانشگاههای سواس و اگـزتـر بریتانیا و برخی نیز در نهادهای علمی هر دو کشور تحصیل کرده اند.
- نماد همکاری سازنده حوزه و دانشگاه.
- رسم الخط فارسی امروزی و علائـم سجاوندی یکنواخت در سراسر کتاب.
ملاک گزینش مداخل دانشنامه معاصر قرآن کریم:
ملاک انتخاب مداخل دانشنامه؛ در نظر گرفتن حدود یک میلیون واژه (به لحاظ کمّی) بوده، تا به سهولت قابل حمل و در دسترس باشد. دومین ملاک؛ انتخاب مداخلی با جنبه هدایت و روشنگری حقیقت اسلام بوده که در عین حال پاسخگوی بخشی از مسائل انسان و تمدن جدید باشد. از لحاظ تاریخی نیز از زمان نزول قرآنکریم تا زمان حاضر مـدِّ نظر بوده، از این رو بخشی از مباحث مربوط به دنیای امروز از قبیل قرآن و رسانه‌های نوین، آزادی، استکبار جهانی، حقوق بشر، تساهل و مانیفست اسلام نیز ارائه شده است. دوره تاریخی مداخل دانشنامه؛ از زمان نزول قرآنحکیم تا قرن ۲۱ است. قلـههای تاریخی این دوره عبارتند از: بیست و سه سال دوره نزول وحی، دوره تفسیر روایی معصومین (علیهمالسلام)، دوره تفاسیر عرفانی و تفاسیر عقلی، و دوره احیاء اندیشه اسلامی از سیدجمالالدین اسـدآبادی تا قرن ۲۱٫
ساختار مقالات دانشنامه فرهنگ معاصر قرآن کریم:
عنوان مدخل، شناسه، طلیعه شامل لغت شناسی، اصطلاحشناسی و جایگاه شناسی،، بدنه اصلی مقاله و مستندسازی مطابق روش کتابخانه ملی ایران و در مواردی نیز از نهادهای معتبر دیگر کشورها استفاده شده است.
اهـمّ منابع تفسیری دانشنامه فرهنگ معاصر قرآن کریم:
- منابع لغوی: لسان العرب. منابع لغات قرآن: مفردات راغب. وجوه قرآن: وجوه القرآن عبدالرحمن اسماعیل بن احمد نیشابوری، وجوه قرآن تفلیسی، الوجوه و النظائر فی القرآن دامغانی.
- تفسیر ادبی: کشاف زمخشری.
- کتب روایی: نورالثقلین، مجمعالبحرین طریحی و الصافی ملامحسن فیضکاشانی.
- کتب عقلی: آثار صدرالمتألهین.
- کتب عرفانی: آثار میبدی و گنابادی.
- کتب اجتماعی: آثار سیدقطب و آیتالله طالقانی.
- تفسیر قرآن به قرآن: تفسیر المیزان علامه طباطبایی.
- اهمِّ تفاسیر شیعی: تفاسیر تبیان شیخ طوسی، مجمع البیان طبرسی، صافی فیض کاشانی.
- اهمِّ تفاسیر سنی: تفاسیر ابن کثیر، سیوطی، رازی، بیضاوی و قرطبی.
- تفاسیر قدما: تفاسیر طبری و قمی.
- تفاسیر معاصر: تفاسیر ابن عاشور، طنطاوی، علامه طباطبایی، آیتالله طالقانی، علامه فضلالله، آیتالله هاشمیرفسنجانی و آیتالله جوادی آملی.
اکثر تفاسیر مورد استفاده از کهنترین تفاسیر نظیر تفسیر مقاتل بن سلیمان (۱۵۰) تا تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی است که مجموعاً شامل حدود ۵۰ عنوان کتاب تفسیر و علوم قرآنی میشود. مفسران مذکور عبارتند از: مقاتل بن سلیمان (۱۵۰)، سهل بن عبدالله تستری (۲۸۳)، محمد بن جریر طبری (۳۱۰)، علی بن ابراهیم قمی (۳۲۸)، ابومنصور ماتریدی (۳۳۳)، عبدالرحمن سلمی نیشابوری (۴۱۲)، علی بن محمد ماوردی (۴۵۰)، ابوالقاسم قشیری (۴۶۵)، رشیدالدین میبدی (۵۲۰)، عبدالله‌بن احمد نسفی (۷۱۰)، نظامالدین نیشابوری (۷۲۸)، ابوعبدالله قرطبی (۶۷۱)، فخرالدین رازی (۶۰۶)، روزبهان بقلی شیرازی (۶۰۶)، نصر بن محمد سمرقندی (۳۷۳)، ابوالفتوح رازی (۵۲۵)، احمد بن محمد ثعلبی (۴۲۷)، طبرسی (۵۴۸)، محمد طوسی (۴۶۰)، ابوالحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری (۴۶۸)، ابوالقاسم زمخشری خوارزمی (۵۳۸)،برهانالدین ابوحسن ابراهیم البقاعی (۸۸۵) و قاضی ابوبکر محمد بن عبدالله بن العربی (۵۴۳) که با محی‌الدین ابنعربی صوفی مشهور متفاوت است، شهابالدین ابن جوزی (۵۹۷)، ابن کثیر (۷۷۴)، راغب اصفهانی (۵۰۲)، ابن عطیه اندلسی (۵۴۱)، عبدالرزاق کاشانی (۷۳۶)، جلالالدین سیوطی (۹۱۱)، ، صدرالمتألهین شیرازی (۱۰۵۰)، ملامحسن فیضکاشانی (۱۰۹۱)، احمد بن عجیبه مغربی (۱۲۲۴)، آلوسی (۱۲۷۰)، اسماعیل حقی خلوتی بروسوی (۱۱۳۷)، ملا سلطان محمد گنابادی (۱۳۲۷)، محمد بن طاهر عاشور تونسی (۱۳۹۳)، علامه طباطبایی، علامه فضلالله، آیت الله هاشمی رفسنجانی، آیتالله مکارم شیرازی و آیتالله جوادی آملی.
شیوهنامـه دانشنامه معاصر قرآن کریم:
«شیوه نامه» این دانشنامه جداگانه انتشار یافته، اما مختصراً روش ارجاعات مداخل یادآور میشود: منابع نقلقولهای مستقیم و غیرمستقیم در متن هر مقاله؛ بسیار مختصر نگارش یافته و جزئیات کامل منابع در انتهای دانشنامه تحت عنوان «کتابنامه» ارائه شده است. نشانی کامل هر آیـه؛ در متن مقاله داخل پرانتز نوشته شده و نقلقول مستقیم آیات قرآنی به طور کامل از طریق فونت متفاوت و علایم سجاوندی متمایز شده است. در مقالات دانشنامه به حدود هشتصد منبع فارسی، عربی و انگلیسی ارجاع شده است.
مداخل درون متنی و بیرون متنی:
- مداخل درون متنی شامل مداخلی است که به طور منصوص در قرآنکریم ذکر شده و غالباً در باب مفاهیم، نامها، آیات نامدار و سورهها هستند، نظیر: «الله»، «رحمن»، «صراط المستقیم»، «عدل»، «اخلاق»، «جهاد»، «ذکر»، «عمل»، «ابراهیم»، «موسی» و «عیسی». کلیه یکصد و چهارده سوره قرآن کریم از جهت محتوا و فرم؛ با رویکرد تاریخی و چینش نوین تبیین شدهاند. برخی احکام و قواعد فقهی منبعث از قرآن حکیم نظیر حجاب، جهاد، نکاح و اعتکاف نیز ارائه شدهاند. برخی براهین فلسفی منبعث از قرآن کریم نظیر برهان محبت، برهان نظم، جبر و اختیار و یا مباحث کلامی نظیر عصمت و وحدت ادیان نیز گزارش شده اند.
- مداخل بیرون متنی مشتمل بر مداخلی در باره قرآن است، نظیر تفاسیر قرآن؛ بیش از پنجاه تفسیر مهم از عصر سلف تا دوره معاصر بررسی شده است. همچنین تأثیر قرآن کریم در حوزه های مختلف؛ برای مثال در حوزه ادبیات و هنر از قبیل فردوسی و قرآن، «مثنوی و قرآن»، «حافظ و قرآن»، «شعر معاصر فارسی و قرآن»، «خوشنویسی و قرآن» و «معماری اسلامی». رابطه دانشهای اسلامی و قرآن نظیر فلسفه، عرفان، کلام و فقـه یا مباحث مربوط به فرهنگ و تمدن جدید مانند قران و رسانه.
ساختار علمی و اجرایی دانشنامه:
سرپرست علمی و سرویراستار، ناظر و مدیر اجرایی، بیست نویسنده حوزوی و دانشگاهی، چهار ویراستار، شش مشاور علمی، دو حروف چین و صفحه آرا، دو نمونه خوان، دو طراح جلد، أمور اداری – مالی، امور بین الملل و چاپخانه.
امید است این دانشنامه به چهار زبان فارسی، انگلیسی، عربی و روسی منتشر شود.
«دانشنامه معاصر قرآن کریم» با استعانت حضرت حق و همت مدیر اجرایی، نویسندگان، مشاوران و ویراستاران پس از هفت سال اتشار یافت. مرحله تعیین مداخل، شناسایی نویسندگان و تدوین کلیات شیوه نامه؛ حدود یک سال به درازا کشید. طی مدت ۳۶ ماه (سه سال)، هفتصد و هفده مدخل در حدود یک میلیون کلمه تألیف شد و به مدت دو سال ویرایش شد. حروف چینی و صفحه آرایی دانشنامه حدود نُـه ماه به دراز کشید و طی سه ماه لیتوگرافی، چاپ و صحافی شد، و اینک در قطع رحلی در ۱۲۲۰ صفحه با چاپ چهار رنگ روی کاغذ اعلای قرآنی به علاقهمندان کلام الله مجید ارائه میشود.
دانشنامه قرآن کریم بدون حمایت مالی نهادهای دولتی و حکومتی تحقیق، تألیف، تدوین و منتشر شده است. تا کنون یکهزار و پانصد نسخه دانشنامه پیش فروش شده و پس از چاپ نیز طی دوهفته پانصد نسخه آن به فروش رسیده است.(آبان۱۳۹۶)
«دانشنامه معاصر قرآن کریم»، یک منبع معتبر قرآنشناسی برای هر خانواده مسلمان است. این اثر علمی بزرگ قرآن شناسی؛ حاصل کار گروهی و عنایت حضرت حق و توجه حضرت فاطمهزهرا(سلام الله علیها) و حضرت صاحب الامر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. کاستی های آن بر عهده این فقیر و حَسَنات و امتیازات آن متعلق به فیوضات حضرت محبوب است.