“معنویت و مدرنیته” عنوان هفتمین همایش مرکز گفتگوی ادیان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با شورای جهانی کلیساها بود که در طی دو روز ۲۶ و ۲۷ بهمن ماه برگزارمی شود. در این همایش دو روزه اندیشمندان مسلمان و مسیحی به گفت و گوهایی درباره نسبت معنویت و مدرنیته پرداختند.
کلید واژگان: معنویت، مدرنیته، اسلام، مسیحیت، فلسفه، غرب، شرق، خانواده، صلح، همزیستی.
***
شورای جهانی کلیساها بنیان در سال ۱۹۴۸ تاسیس شده و اکنون با عضویت با ۳۴۹ کلیسا در ۱۱۰ کشور جهان به کار خود ادامه می دهد. شعار محوری این نهاد «یک خانواده انسانی در صلح و عدالت» است.
در مراسم آغازین این همایش دکتر علی‌محمد حلمی، رئیس مرکز گفتگوی ادیان و تمدن های سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با اشاره به معنای معنویت که می تواند راهگشای مشکلات اساسی زندگی انسان امروز باشد گفت : “گفتگوی دینی، تنها زمینه ای است که می تواند درک شناخت و درک متقابل آموزه های دینی پیروان ادیان الهی و را فراهم آورد و ما را به مواضع مشترک ادیان نزدیک کند”.
همچنین دکتر ابوذر ابراهیمی ترکمان، رییس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، در سخنانش اشاره ای به گفته حسن روحانی رئیس جمهور ایران داشت که پیشنهاد جهان عاری از خشونت و افراطی گری را داده بود.
به گفته ابراهیمی ترکمان “پیشنهاد جهان عاری از خشونت علاوه بر اثبات حقانیت و صلح طلبی می تواند مسیر روشنی را برای ایجاد صلح و امنیت در جهان فراهم کند و این پیشنهاد جز با گفتگو بین ادیان که در این زمینه وجوه مشترکی داشته باشند، محقق نخواهد شد”.
رییس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در ادامه با اشاره به این نکته که ما به گفتگو پایبندیم و تجربیات زیادی را در عرصه گفتگوی دینی با ادیان مختلف کسب کرده ایم اظهار داشت: “آنچه در مرور اجمالی از این دست گفتگوها به دست می آید نشان از تعداد خواسته های مشترک پیروان ادیان توحیدی دارد که یکی از این خواسته ها پایان یافتن خشونت، استقرار صلح و ثبات در جهان است”.
در ادامه این همایش دو روزه، حجت الاسلام یونسی، دستیار ویژه رئیس جمهور ایران در امور اقلیتهای قومی و دینی، نیز طی سخنانی گفتگوی ادیان را راهگشای مناسبی توصیف کرد و گفت : “ما باید در عمل آزادی را ببینیم و از همین جا به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران پیشنهاد می کنم که روزنامه «آلی» که برای مسیحیان ایران است و بیش از ۸۰ سال قدمت دارد را تقویت کند و آن را راه اندازی کند. چرا که راه اندازی این روزنامه می تواند به گفتگوی ادیان کمک زیادی کند”.
خانم کلارا آموس، مسئول ارتباطات و گفتگوهای شورای جهانی کلیساها که در این همایش شرکت کرده بود در سخنانش بر این نکته تاکید کرد که “ما به گفتگوی ادیان امید زیادی داریم”.
کلارا آموس با بیان این که در هفتمین نشست گفتگوی ادیان به سر می‌بریم و هفت عدد مقدسی در دین مسیح است اظهار داشت: “ما امیدواریم که بتوانیم جهانیان را به سمت صلح خدایی بکشانیم و بعد از این اجلاس در سال های آینده می خواهیم یک قطع نامه ای برای صلح و عدالت بنویسیم که این قطع نامه معنای مجازی دارد. یعنی اینکه درصدد آن هستیم که بتوانیم جهانیان را به مسئله صلح آشنا کنیم”.
اسقف سیبوه سرکیسیان، اسقف اعظم خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران، نیز در سخنانی موضوع مدرنیته و معنویت را برای جهان امروز بسیار مهم توصیف کرد و گفت : “جهان امروز با چالش های خطرناک و بزرگی رو به رو است و باید با دقت فراوان و با تفکر جدی بر چالشهای جهان امروز برتری یابیم”.
اسقف اعظم خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران که نزدیک به ۲۴ سال با مرکز گفت و گوی ادیان همکاری نزدیک دارد اظهار داشت : “صحبت از مدرنیته و معنویت بدون در نظر گرفتن معنای ذاتی دین، مبهم خواهد بود. باید دین پشتوانه معنویت باشد و معنویت نیز از ایمان برخاسته است”.
در شش دوره نشستهای مرکز گفتگوی ادیان با شورای جهانی کلیساها این عناوین مورد بحث و تبادل نظر میان اندیشمندان مسیحی و مسلمان قرار گرفت : بررسی کلی اسلام و مسیحیت پیرامون صلح و عدالت، دین و دنیای معاصر، نقش آینده دین، ادیان و پدیده جهانی شدن، اخلاق و سیاست، دین و زندگی مسالمت آمیز، بررسی چگونگی تسری دست آورد های گفتگوی ادیان به اجتماع و مردم.
آیت الله تسخیری که یکی از سخنرانان این نشست بود در سخنان کوتاهی اهمیت معنویت و مدرنیته را در این دانست که “معنویت می تواند سهم مهمی در جهان معنوی داشته باشد”.
به گفته آیت الله تسخیری ” بر این باورم که دین با عقلانیت انسان سازگار است و اگر بخواهیم بین مدرنیته و معنویت تمایزی قائل شویم، یعنی اینکه می خواهیم به جدایی انسان از خداوند فکر کنیم و فرق گذاشتن بین معنویت و مدرنیته باعث جدایی انسان از خالق خود می شود”.
آیت‌الله تسخیری نیز که سالها ریاست سازمان تقریب مذاهب اسلامی را بر عهده داشت گفت: “برگزاری این اجلاس از جهات مختلفی مهم است. چرا که امروز در جهان اسلام شاهد خشونتهای مختلفی هستیم که باعث کشته شدن هزاران نفر شده است. همچنین در این درگیری ها پیروان ادیان مختلف ابراهیمی نیز دچار لطمات و آسیبهای جبران ناپذیری شده اند. ما باید پیام صلح و دوستی را به مردمان سراسر جهان اعلام داریم”.
در سال ۱۳۷۴ ایت الله تسخیری با دبیر کل شورای جهانی کلیسا ها در ژنو دیداری صورت داد. پس از آن دیدار گفت و گوهای رسمی جهت راه اندازی مرکز گفت و گوی ادیان صورت گرفت و در نهیات نخستین نشست گفت و گوی ادیان در تهران و ژنو برگزار شد.
آیت الله دکتر سید مصطفی محقق دامادف رئیس گوره مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم ایران، نیز در سخنانی به بررسی چیستی معنی معنویت پرداخت.
وی سخنانش را با این موضوع آغاز کرد که “آیا معنویت صرفا اعمال شریعت است و یا معنویت اخلاق است؟”
دکتر محقق داماد در پاسخ به این سئوال گفت: “مطالعات اسلامی نشان می دهد که معنویت چیزی فراتر از اعمال شریعت و اخلاق است. معنویت نهالی است که آن را می توان عنصر اصلی دینداری انبیاء دانست”.
به گفته این عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران “اعمال شریعت گوهری دارد که آن گوهر اگر رعایت نشود همان اعمال حجاب می شود و ما باید دنبال آن گوهر باشیم”.
دکتر محقق داماد در ادامه بر این نکته تاکید کرد که “در تاریخ اسلام و هم در مسیحیت فجایعی اسفناکی رخ داده که به نام دین انجام گرفته است. آنها فکر می کردند با انجام این اعمال به بهشت می روند. در مسیحیت هم جنایاتی بنام دین و پیروی از عیسی در قرون وسطی توسط کلیسا انجام گرفت که روح عیسی از آن اعمال دور بود. تمام این فجایع به این دلیل بود که آنها معرفت دینی و آن گوهر اصلی دین را درک نکرده بودند”.
آیت الله محقق داماد در خاتمه سخنانش از معنای معنویت این گونه نتیجه گرفت که “معنویت در الهیات اسلامی نه در عمل به شریعت و نه در اخلاقیات خلاصه می شود، بلکه چیزی فراتر از این دو است و آن گوهر اصلی ادیان است”.
از دیگر سخنرانان این نشست که به ایران دعوت شده، خانم بونی ایوانس هیلز، مشاور دینی اسقف لیستر، بود. وی در سخنرانی اش به موضوع مدرنیته و معنویت و استفاده از رسانه های اجتماعی پرداخت.
به گفته خانم هیلز ” در یک دوره زمانی رسانه اجتماعی به صورت تصاعدی رشد کرده و تبدیل به وسیله ای برای تماس با افراد و گروه های مختلف با دنیا شد. اما اینک می بینیم رسانه ها تنها برای تبادل اطلاعات نیست بلکه مومنان توانسته اند از طریق رسانه ها اعتقادات خود را نیز در معرض تبادل قرار دهند”.
خانم هیلز، عدالت، صلح، متون مقدس، شرکت در مراسمها و نیایشها را از موضوعاتی برشمرد که در رسانه های اجتماعی بیشترین نقش را دارند.
دکتر الیاس حلبی، معاون دبیر کل شورای کلیساهای خوارمیانه و مدیر شبکه های بین کلیسایی برای کمک و توسعه، نیز در این همایش درباره “مبانی معنویت: گذشته و حال” سخن گفت.
دکتر حلبی با اشاره به این نکته که معنویت زمینه مشترکی برای مسیحیان و مسلمانان است گفت : “معنویت پلی برای ارتباط میان ایده های خدای متعال است. طرابلس همیشه مکانی بوده که در آن اکثریت مسلمان با اقلیت مسیحی تعامل مثبت داشته اند. اگرچه شخصا درمورد استفاده از این واژه محافظه کار هستم. اما هر دو گروه برای مقابله با تحرکات خارجی که بر دین و زندگی شان اثر داشت تقریبا شبیه به هم عمل می کردند”.
به گفته دکتر حلبی ” در گذشته معنویت مشترکی بین ادیان وجود داشت که با اعمال محبت آمیز و تقوای عمومی همراه بود. این معنویت سنتها را تقویت و غنا می بخشید و احساس رضایتمندی دینی را فراهم می کرد. اما اکنون معنویت به جایی رسیده است که ادیان با چالشهای مهمی رو به رو هستند و ما شاهد ظهور محافظه کاری دینی هستیم”.
دکتر حلبی که سخنانش مورد توجه مخاطبان نیز قرار گرفته بود گفت : “مقصود من از معنویتی که طرح کردم این بود که اکنون مسائلی در دنیای جدید طرح می شوند که رنگ و بوی معنوی دارد و خطری جدی برای دینداران و مومنان نیز تلقی می شود. از سوی دیگر جوامع دینی نیز در حال دریافت هویتهای جدیدی از مسائل معنوی هستند که تفاسیر دینی را تحت تاثیر قرار داده است”.
شایان ذکر است که کلیساهایی که شورای جهانی را شکل می دهند برخاسته از شرایط گوناگون تاریخی و اجتماعی هستند. مرکز این شورا در شهر ژنو در کشور سوئیس است. عضوهای این شورا عبارت اند از : کلیساهای ارتدکس، بسیاری از کلیساهای اصلاح طلب شمل لوتریها، باپتیستها، انگلیکنها و شماری کلیسای مستقل در نقاط مختلف جهان. اما در حدود ۷ سال پیش تعدادی از کلیساهای ارتدکس بخاطر حضور برخی از کلیساهای پروتستان که نظرات جدیدی در آنها وارد شده بود از این شورا جدا شدند.
دکتر محمد سعیدی مهر، استاد فلسفه دین دانشگاه تربیت مدرس تهران، نیز از سخنرانان این نشست بود که به بررسی دینداری و معنویت در دنیای مدرن پرداخت.
به گفته دکتر سعیدی مهر، “پیش از ظهور مدرنیته، واژه های مذهبی و معنوی تقریبا مترادف پنداشته می شدند. طبق این رویکرد سنتی یک فرد معنوی نمی توانست غیر مذهبی باشد. اما در عرص مدرن این دو واژه به تدریج از هم فاصله گرفتند به طوری که امروزه بسیاری از مردم خود را معنوی اما غیر مذهبی می خوانند”.
ژان کلود باست، استاد مطالعات تطبیقی ادیان در دانشگاه لوزان سوئیس، به بحث درمورد مدرنیته و معنویت و چالش های موجود برای روابط میان انسان ها پرداخت.
به نظر این استاد مطالعات ادیان “با وجود همه ثمراتی که مدرنیته برای بشر داشته است، یک مشکل اساسی در آن وجود دارد و آن نبود معنویت است”.
وی در ادامه سخنانش همچنین بر این نکته تاکید کرد که “اهمیت معنویت بر هیچ کس پوشیده نیست. اما معنویت تعبیر خاصی از دین است که در همه ادیان وجود دارد و یک تجربه فردی برای نزدیک شدن به پروردگار تلقی می شود. اگرچه جوهر معنویت ارتباط با خداوند و نزدیک شدن به اوست اما در جوامع مختلف برداشت های متفاوتی از معنویت وجود دارد”.