دکتر سید جواد میری
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
اندیشه های مرحوم آیت الله سید محمود طالقانی یک منظومه فکری را تشکیل می دهد، یعنی اندیشه های ایشان به صورت مجموعه یی است که اگر یک قسمت از آن را از دست بدهیم، سایر بخش هایش را جا می اندازیم. اتفاقا اگر به زندگینامه ایشان رجوع کنیم، بهتر می توان دغدغه ها و دلنگرانی های ایشان را مورد بررسی قرار داد. به عنوان مثال اگر تفسیر «پرتوی از قرآن» ایشان را بررسی کنیم، درمی یابیم که حول یک محور کلی یعنی ایجاد یک اجتماع سالم شکل گرفته است.
موضوع اساسی منظومه فکری آیت الله طالقانی پیرامون این امر است که اجتماع سالم چگونه اجتماعی است؟ ایشان از این منظر به سنت اسلام و قرآن نگریسته و هدف انبیا را مورد ارزیابی قرار داده است. از نگاه طالقانی هدف کتاب انسانی و انبیا تنویر افکار بوده است تا اخلاقیات انسان را از انگیزه های پست و غرایز برهاند. به اعتقاد ایشان تمام جنگ و خونریزی ها در تاریخ بشر از ابتدا تا به امروز برای این بوده است که اجتماع سالمی داشته باشیم و انسان بتواند در این جامعه سالم رشد فکری پیدا کند و در مسیر تکامل قرار بگیرد و همه مسائل اعم از اقتصادی، سیاسی و اجتماعی باید وسیله یی باشند برای رشد انسان ها در مسیر حق نه اینکه انسان وسیله یی برای اقتصاد (در جواب به کاپیتالیست ها) باشد یا برای دولت (در جواب به کمونیست ها). از نگاه ایشان دین برای تکامل انسان آمده و تکامل انسان به صورت فردی ممکن نیست بلکه در اجتماع صورت می گیرد. در دنیای مدرن ساز و کارش دولت است و این نهاد باید زیر نظر مردم و با خواست ایشان باشد. در غیر این صورت استبداد گریبانگیر انسان می شود.
یکی دیگر از مهم ترین نقاط کانونی این منظومه فکری توجه به نقش انسان در آن و از آنجا توجه به نقش عدل است. از نظر ایشان میان قسط و عدل تفاوت هست. عدل یعنی همه چیز را سر جای خودش بگذاریم، اما قسط به آن معناست که جامعه را طوری بسازیم که افراد بتوانند قوه های درونی شان را به منصه ظهور برسانند. لذا از نگاه ایشان عدل و قسط تنها به معنای توزیع ثروت نیست، بلکه به معنای ایجاد چارچوبی در جامعه است تا افراد بتوانند بر اساس توانایی های خودشان از نظر معنوی و روحی به بالاترین درجاتی که می توانند، برسند.
وقتی مرحوم طالقانی وارد مبارزات اندیشه یی در آن دوران می شود، با دو کمپ کاپیتالیسم و سوسیالیسم یا به تعبیر دیگر سرمایه داری و کمونیسم مواجه می شود. تمام سعی و تلاش ایشان آن است که نشان دهد راهی که انسان قرار است بپیماید، چه نوعی راهی است؟ آیا قرار است ما به مالکیت فرد به عنوان اصل بنیادین در سیستم کاپیتالیسم و مکانیزم بازار و سرمایه برسیم یا قرار است به چیزی که سوسیالیست ها می گویند مبنی بر اقتصاد دولتی و ایدئولوژی جامعه کمونیستی، دست یابیم؟ ما به دنبال چه چیزی هستیم؟ آیت الله طالقانی در این میان بیشترین اهمیت را به آزادی انسان می دهد و در جای جای نوشته ها و گفتارهایش نگرانی اش به لحاظ رویکرد دینی، استبداد دینی است. ایشان در عین حال که دغدغه و نگرانی خود را در برابر هجمه سوسیالیسم و سرمایه داری دنبال می کند، از سوی دیگر غافل نیست که مشکلات درونی خود ما هم باید حل شود. به عبارت دیگر به نظر ایشان گسترش استبداد دینی که ناشی از تمرکز بر ظواهر دین و استفاده از جهالت مردم است، یکی از خطرهایی است که نهضت های دینی را در کام خود فرو می برد. ایشان در مقدمه یی که بر کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» مرحوم نایینی نگاشته اند، به این نکته به صورت بارز اشاره می کند. همچنین در جای دیگری تاکید می کند که جامعه یی که در آن، آزادی نفی می شود، حتی اگر ادعا شود که جامعه یی اسلامی است و بر اساس الگوی پیامبر (ص) اداره می شود، اینچنین نیست. ایشان در جای دیگری وقتی به مقایسه مکتب ها و انقلاب ها می پردازد، آنها را نه بر اساس توزیع ثروت و اصول اقتصادی که بر اساس اصل آزادی به ضمیمه قسط دسته بندی می کند زیرا از نگاه ایشان ریشه همه جنگ های بشر در این موضوع است.
اندیشه مرحوم طالقانی در چارچوب مکتب «اصالت فطرت» است زیرا از نظر ایشان محرک اصلی بشر در مبارزاتش آزادی بوده و هست چون این امر در فطرت بشر ریشه دارد. این تلاش و سعی و کشش و کوشش به سمت تحولات بنیادین از نظر ایشان ریشه اش در اقتصاد یا روبنا و زیربنا نیست بلکه در فطرت انسان هاست.
همچنین می توان آرای مرحوم طالقانی را در دل نهضت نوگرایی دینی بررسی کرد. زندگینامه خود آیت الله طالقانی بسیار جالب است. پدر ایشان سیدابوالحسن طالقانی است که با پدر مهندس بازرگان در زمان رضاشاه که بحث گفت وگوی ادیان و این بحث ها نمودی نداشت، مجالسی تشکیل می دادند که در آن مجالس باعث آشنایی مرحوم مهندس بازرگان و مرحوم طالقانی با یکدیگر می شود. در این جلسات افرادی از کشورهای خارجی هم حضور می یافتند و درباره اختلاف ادیان و گفت وگو میان انواع فرقه ها و مذهب ها بحث می کردند. این تجربه در ایشان موجب شد سعه صدری در ایشان نسبت به غیر و دگراندیشی ایجاد شود که معمولادر هم سلکان ایشان کمتر دیده می شود.
آیت الله طاقانی در حوزه سیاست نیز بر اهمیت حضور مردم در سیاست گذاری ها تاکید داشت و معتقد بود بدون حضور و مشارکت ملت نمی توان حکومت دینی پدید آورد در غیر این صورت اگر چنین حکومتی ادعای دینی داشته باشد، چیزی جز استبداد دینی نیست. این حرف را ایشان حدود ۴۰ سال پیش می زند و این مباحث هنوز شکل نگرفته است. ایشان درباره مساله شورا هم نکات مهمی را متذکر شده اند. امروزه سخن از مردم سالاری دینی رایج است. ایشان می گویند شورا به معنای حق دخالت همه مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، شئون اجتماعی و حل و فصل همه مسائلی است که در زندگی جمعی پدید می آید یعنی چنین نیست که مردم تنها یک نقش تزیینی داشته باشند، بلکه نقش بنیادین دارند. برای اینکه نظام بتواند خودش را بازسازی کند و به صورت مستمر در چارچوب سیاسی خودش را حفظ کند، مردم باید نقش فعالی داشته باشند زیرا سیاست جزیی از زندگی اجتماعی است.
کلید واژگان: طالقانی، اسلام، اجتماعی، انقلاب، پرتوی از قرآن، فطرت.