فتح‌الله ذوقی
دوره ایلخانی در تاریخ ایران، یکی از شکوفاترین دوران تمدن اسلامی است؛ تراث علمی و یادمان‌های تاریخی این عصر، گواه پیشرفت‌های چشم‌گیر آن دوره است: مجموعه دانشگاه ربع رشیدی تبریز، رصدخانه مراغه و سلطانیه زنجان مثلث محوری این تمدن است. گسترش و رسمیت تشیع در این دوره تأثیرات ماندگاری بر جای نهاد. این روزگار عصر شکوفایی عرفان اسلامی نیز هست.
از جمله عرفای بزرگ دوره ایلخانی، عارف مشهور، شیخ صفی‌الدین اسحاق اردبیلی (م. ۷۳۵هـ) است. یکی از تذکره‌های مهمی که درباره شیخ صفی‌الدین اردبیلی نگارش یافته، تذکره‌ای است که مولانا محمد کاتب نشاطی شیرازی، به دستور شاه طهماسب صفوی، در اواسط قرن دهم نگاشته است. این اثر که به دلیل اهمیت چندگانه‌اش، بسیار مورد نیاز پژوهشگران صفویه و حوزه‌های وابسته به آن بود، شاید به علت محدودیت دسترسی به نسخ معدود آن، تا کنون چاپ و منتشر نشده بود که سرانجام این مهم به همت داود بهلولی انجام پذیرفت و نشر ادیان تصحیح و ترجمه آن را منتشر کرد.
این اثر ترجمه‌ای آزاد است از اسس المواهب السنیه فی مناقب الصفویه مشهور به صفوه الصفا اثر توکلی بن بزاز اردبیلی که شامل آرا و اندیشه‌ها و حکایات و کرامات شیخ صفی‌الدین اردبیلی است. این تذکره چشم‌اندازی از کمّ و کیف و نوع نگاه مریدان دارالارشاد اردبیل در آغاز سلسله صفویه به دست می‌دهد. همچنین به لحاظ زبان‌شناختی و بررسی گویش‌های ترکی و نیز به جهت پژوهش‌های تاریخی دارای اهمیت بسیاری است.
کتاب شامل یک مقدمه، دوازده باب و هفتاد فصل است. عناوین ابواب و محتوای فصول آن به قرار ذیل است:
مقدمه: در ذکر رؤیای برخی اولیا که حضرت رسول (ص) در رابطه با ارشاد و تربیت مردم را به شیخ صفی ارجاع داده است و نیز درباره نشانه‌های ظهور شیخ صفی‌الدین توسط اولیاء. (صص۳۹-۴۵)؛
باب اول: ابتدای حال شیخ؛ در باب اول از اخبار و نشانه‌های ظهور شیخ صفی، نسب و نیاکان او، دوران کودکی، رسیدن او به حضور شیخ زاهد گیلانی، اسناد خرقه شیخ و احوال و کرامات شیخ زاهد گیلانی و ارشادات شیخ صفی‌الدین سخن رفته است. (صص۴۷-۲۰۲)؛
باب دوم: در کرامات شیخ‌صفی‌الدین که متعلق به نجات خلایق است؛ در این باب کرامات شیخ صفی‌الدین در نجات مسافران در دریاها، کوه‌ها و بیابان‌ها و رهایی از زندان‌ها و شفا از بیماری‌ها ذکر شده است. (صص۲۰۳-۲۳۷)؛
باب سوم: در کرامات شیخ صفی‌الدین که از سر لطف و قهر ظاهر شده است؛ کراماتی که از لطف خاص، عنف و غضب و یا بین لطف و قهر به ظهور رسیده است. (صص۲۳۹-۲۸۲)؛
باب چهارم: در کلام حضرت شیخ صفی‌الدین که در تحقیقات فرموده است؛ این باب شامل شش فصل در تحقیق معانی آیات کلام الله، احادیث نبوی، سخنان مشایخ، ابیات، نصایح و نیز برخی کلمات منثوره است که از شیخ صفی‌الدین صادر شده است (صص۳۰۳-۴۱۲).
باب پنجم: کرامات حضرت شیخ صفی‌الدین که در باب حیوانات و دیگر چیزها ظاهر شده است؛ این باب در سه فصل تدوین یافته و به کراماتی از شیخ می‌پردازد که در رابطه با اجنه، حیوانات و اشیا ظاهر شده است. (صص۴۱۳-۴۴۴)؛
باب ششم: در سماع و وجد حضرت شیخ صفی‌الدین؛ در این فصل حکایاتی در رابطه با وجد و سماع شیخ نقل شده است. (صص۴۴۵-۴۵۴)؛
باب هفتم: در کرامات گوناگون که از حضرت شیخ صفی‌الدین ظاهر شده است؛ این باب در پنج فصل به موضوعاتی چون اخبار از ضمیر مردم، پیش‌گویی‌ها، احوال مردگان در مکاشفات شیخ، کرامات متعلق به قدم و کرامات ظاهر شده از شیخ می‌پردازد. (صص۴۵۵-۵۹۵)؛
باب هشتم: در سیرت حمیده حضرت شیخ صفی‌الدین؛ این باب گزیده‌ترین باب تذکره است که گاه به صورت مجزا کتابت و تکثیر شده است و نسخه‌های متعددی از آن در کتابخانه‌ها نگهداری می‌شود. این باب از ۲۷ فصل تشکیل شده است و اوصاف و سیرت‌های حضرت شیخ در آن آمده است. موضوع فصول بدین قرار است: متابعت شیخ از حضرت پیامبر، مذهب، مجاهده، ریاضت، فراست، اجابت دعاهای شیخ، خلوت، زهد و ورع و تقوای شیخ، کلام، تواضع و وقار، حلم و حیا، توکل، قناعت، یقین، استقامت، صبر، شکر، قسمت شب و روز، سخاوت، هیبت، همت، وفا، صفا، خُلق، ترک تکلف، حسن صورت و سماع هاتف الهی؛ در رابطه با شیخ و ابعاد شخصیتی او به ترتیب بالا، در این باب حکایت‌هایی ذکر شده است. (صص۵۹۷-۶۳۳)؛
باب نهم: در بیماری حضرت شیخ صفی‌الدین و هجرت آن حضرت از دنیا به جنت اعلی؛ این باب در دو فصل به ذکر سبب مریضی و وفات شیخ پرداخته است. (صص۶۳۵-۶۴۹)؛
باب دهم: در کرامات حضرت شیخ صفی‌الدین که بعد از وفات وی ظاهر شده است؛ در این باب در سه فصل به کراماتی از شیخ که پس از ارتحال وی اتفاق افتاده پرداخته شده است. (صص۶۵۱-۶۸۴)
باب یازدهم: در عظمت و شهرت حضرت شیخ صفی‌الدین و خلیفگانش که در چهار گوشه زمین بوده‌اند؛ این باب در سه فصل به عظمت معنوی شیخ که اهل باطن در مکاشفات و خلایق با چشم دیده‌اند و نیز خلفای بزرگ شیخ که روی زمین بوده‌اند. (صص۶۸۵-۷۰۲)؛
باب دوازدهم: در کرامات مریدان حضرت شیخ صفی‌الدین؛ این واپسین فصل در ذکر طبقات خلفای شیخ صفی‌الدین و کرامات آنها است. (صص۷۰۳-۷۳۸)؛
قابل ذکر است که بسیاری از حکایات و روایات موجود در اثر از زبان شیخ صدرالدین فرزند شیخ صفی آمده است. در انتهای کتاب نیز کتابنامه، نمایه آیات و احادیث، نمایه اشعار ترکی و فارسی و فهلویات و نمایه عمومی آمده است. در ضمن تصویر چهار صفحه از نسخه خطی تذکره موجود در کتابخانه سالتیکوف شچدرین نیز در کتاب آمده است. صفحه آخر نیز، حاوی مقدمه‌ای کوتاه در یک صفحه به زبان ترکی آذربایجانی است.
کتاب دارای دو مقدمه است. مقدمه نخست به قلم دکتر حسین محمدزاده صدیق است که تاکنون آثار متعددی را در زمینه متون عرفانی، ادبی و زبان‌شناسی تألیف، تصحیح و ترجمه نموده‌اند و متن حاضر نیز با راهنمایی علمی ایشان تصحیح و ترجمه شده است.
مقدمه دوم به قلم مصحح است. ایشان در ابتدا به معرفی کتاب و نیز به شرح حال شیخ پرداخته است و به تفصیل درباره زندگی شیخ صفی، نسخه‌های خطی موجود از تذکره، سنت ترجمه در تاریخ زبان ترکی و وضعیت ادبی دوره نگارش اثر سخن گفته است. همچنین توضیحاتی درباره شیوه کار خود در تصحیح این اثر ذکر کرده است. ضمناً در مقدمه دیدگاه‌های خود و دیدگاه‌های مطرح در رابطه با مذهب، سیادت و تبار شیخ صفی نیز طرح و بررسی کرده است.
پیش‌تر ترجمه فارسی اثر حاضر و قارا مجموعه منسوب به شیخ صفی‌الدین اردبیلی نیز توسط همین مصحح ترجمه و از سوی انتشارات ادیان منتشر شده بود. امید است که این کار سرآغاز احیای د‌ه‌ها نسخه خطی ترکی در رابطه با میراث معنوی شیخ صفی باشد که در کتابخانه‌های ایران، ترکیه، مصر و عراق نگهداری می‌گردد.
به عنوان نمونه، هرچند تذکره حاضر در باب شخصیت، زندگی و سخنان شیخ صفی‌الدین اردبیلی، اهمیت بی‌بدیلی دارد، اما شاید بتوان گفت به لحاظ بررسی آرای کلامی شیخ، کتاب عقائد اولیاء سبعه که متنی فلسفی‌ـ‌کلامی با گرایش‌های شیعی است و پیش از ظهور سلسله صفوی و در اواسط قرن نهم توسط سلطان محمود بن سلطان برهان‌الدین بن شیخ جمال‌الدین بن قطب‌الاولیاء شیخ زاهد گیلانی (قرن ۸-۹هـ/۱۳-۱۴م) به زبان ترکی اوغوزی (ترکی آذربایجانی کهن) نگارش یافته، دارای اهمیت افزون‌تری است. نسخه‌ای نفیس از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌گردد که توسط نادرشاه افشار وقف شده است. شایسته است نسبت به تصحیح و چاپ و نشر آن نیز اقدام گردد.
در مواجهه با این کتاب توجه به چند نکته اهمیت دارد. توجه به نکات ذیل می‌تواند کسانی را که تا کنون با تصحیح و ترجمه متون ترکی آشنایی چندانی نداشته اند با پیچیدگی‌ها و دقت‌های لازم در این گونه آثار آشنا سازد:
ـ مصحح کوشیده است تا با به کار بردن رسم‌الخطی معیار، متنی ساده و روان و قابل مطالعه برای عموم مردم فراهم آورد. انتخاب سبک نگارش و رسم‌الخط، پیچیده‌ترین و دشوارترین مرحله ویرایش متون ترکی است. با توجه به اینکه تاکنون در زمینه تصحیح متون تراثی ترکی آذربایجانی برای انتشار به خط عربی شیوه‌نامه‌ی جامع و مدونی تدوین نشده است, اما مصحح محترم با استفاده از تجربه مصححان پیش‌کسوت و نیز توان علمی خود، تصحیحی ارائه نموده است که در عین پایبندی به کلیّت شیوه نگارشی اصل اثر، متنی قابل مطالعه آسان برای مخاطبان معاصر ارائه دهد.
ـ تصحیح آثاری از این دست، نیازمند توانمندی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی و زبان‌های سه‌گانه اسلامی یعنی عربی و ترکی و فارسی است و مصحح کتاب، به‌خوبی از توان این کار برآمده‌اند. اعراب‌گذاری دقیق آیات و روایات و ارجاع به منابع آنها، رعایت اوزان ابیات و اشعار و ثبت درست آنها و توضیحات سودمند درباره اصطلاحات و تعبیرات عرفانی و توضیح واژگان و نیز تراجم بسیاری از شخصیت‌هایی است که در کتاب نامشان ذکر شده است.
ـ با توجه به حجم بالای اثر و اعلام و واژگان گسترده‌ای که در آن به کار رفته است؛ بی‌شک مصحح محترم تلاش طاقت‌فرسایی را برای ثبت دقیق و درست واژگان و اعلام کتاب به کار برده‌اند تا زمینه کار بیشتر برای پژوهشگران در زمینه جغرافیا، لغت، زبان‌شناسی، تراجم‌نگاری و تاریخ فراهم آید.
ـ انتشار این اثر می‌تواند تأثیر مثبتی در گسترش و تثبیت معارف اسلامی ـ شیعی در میان ترکان داخل و خارج کشور داشته باشد؛ برای استفاده بهتر و بیشتر ترکان مسلمان دیگر کشورها، انتشار ویراست لاتین متن ترکی ضروری است؛
ـ با توجه به زبان اثر و نیز انتشار ترجمه آن، به نظر می‌آید بهتر بود که مقدمه و پانوشت‌ها نیز به زبان ترکی می‌بود؛ هرچند اکثر کسانی که می‌توانند متون ترکی را با خط عربی مطالعه کنند معمولاً زبان فارسی را نیز می‌دانند.
کلید واژگان: شیخ صفی الدین اردبیلی، عرفان، تصوف، اسلام، معنویت، فلسفه، حکمت.
منبع: تذکره شیخ صفی‌الدین اردبیلی، محمد نشاطی شیرازی، تصحیح داود بهلولی، قم، نشر ادیان، ۱۳۸۹، ۷۸۶ص، وزیری (سلفون)،چاپ نخست، ۱۰۰۰ نسخه.