منوچهر دین پرست
آکادمی مطالعات ایرانی لندن(LAIS)
رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در روسیه در پی فعالیتهای فرهنگی خود با همکاری انتشارات وچه مسکو و با ترجمه ای. تخورژفسکی اقدام به انتشار “رباعیات خیام” به زبان روسی کرده و سعی نموده با برگزاری نشستها و سخنرانی های متعدد، فضایی را جهت آشنایی بیشتر با این شاعر بزرگ ایرانی فراهم کند. چرا که بسیاری از مردم روسیه با ادبیات کشورهای شرقی و آسیایی آشنایی دارند. اما آشنایی روس زبانان با ادبیات و فرهنگ ایرانی چیز دیگری است. روسها طی قرنها ارتباط تجاری، فرهنگی، اجتماعی و بعضا نظامی با ایران داشتند. اما در این ارتباطات توجه به اشعار و رباعیات خیام نیشابوری بسیار جالب توجه و تامل است.
مردم روسیه نیز از دیرباز به ادبیات شرق، به ویژه ادبیات سرزمین پارس، روی خوش نشان داده‌اند. خیام نزد روس‌زبان‌ها محبوبیت خاصی دارد. کافی‌ست نگاهی به ترجمه‌های رباعیات خیام و موضوع پایان‌نامه‌ها و مقالات در باره وی بیندازیم. آشنایی با رباعیات خیام در روسیه به سال ۱۸۹۱ باز می‌گردد. این آشنایی با ترجمه شانزده رباعی با عنوان “از عمر خیام، از ایران” آغاز و توسط و.ل. ولیچکا در پیک اروپا چاپ شد. دانیالونسکی الکساندروف نیز در حد فاصل سال‌های ۱۹۱۰-۱۹۱۶ سه ترانه را با عناوین “اراده الهی”، “تقدیر” و “شراب و بهشت” را براساس افکار و عقاید خیام در رباعیات به نظم در آورد. و سپس در کتابی با عنوان “دنیای آواز” به چاپ رسانید. در سال ۱۹۱۰ بالمونت، شاعر معروف روس، یازده رباعی را از خیام، با قالب رباعی در مجله فکر روسیه منتشر کرد.
اما چه چیزی باعث شده است تا خیام جایگاه ویژه‌ای نزد ادب‌دوستان و حتی سیاست‌مداران روسیه داشته باشد؟ علاوه بر ادب‌دوستان، سیاست‌مداران نیز توجهی ویژه به آثار خیام دارند. ولادیمیر پوتین، مارتین لوتر کینگ و آبراهام لینکن از جمله کسانی بوده و یا هستند که همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می‌خواندند یا می‌خوانند و تندیس خیام در بخارست، پایتخت رومانی موجود است.
وقتی که چند سال پیش پوتین رئیس جمهور روسیه از علاقه اش به خیام گفت، این شاعر ایرانی بسیار مورد توجه قرار گرفت. ماجرا از این قرار بود که در کازان (شهری در شرق روسیه و پایتخت جمهوری تاتارستان) کتابی تحت عنوان “پوتین و خیام” توسط یک روزنامه نگار به نام بوبوجانف ایکرانف چاپ شد که در ابتدای این کتاب سخنانی از ولادمیر پوتین در مورد شاعر بزرگ شرق “خیام” نوشته شده است. در این کتاب برخی از رباعیات خیام نوشته شده است. پوتین اولین سیاستمدار معاصری است که حرف از شاعری فاسی زبان به میان آورده است. او در میان خبرنگاران علاقه بسیار زیاد خود را نسبت به این شاعر ابراز کرد و اظهار داشت که در وقت آزاد خود رباعیات خیام را می‌خواند. شاید این اتفاق بود که باعث شد خبرنگار معروفی در کازان به نام بوبوجانف ایکرانف دست به تهیه و چاپ این کتاب زند. بعد ازچاپ، هزار نسخه اولیه این کتاب به سرعت به فروش رسید. پس از آنکه چندین گزارش در این خصوص انجام شد و علاقه مردم نسبت به شناخت این شاعر شرقی و رابطه پوتین با خیام آشکار شد، مسئولین به فکر چاپ دوباره این کتاب افتادند. به گفته برخی، پوتین سیاستمداری با سابقه است که برای دقیقه به دقیقه وقت خود برنامه‌ریزی می‌کند حتما نکات قابل توجهی در اشعار این شاعر مشرق زمین وجود دارد که او وقت خود را صرف خواندن این آثار کرده است.
در عصر حاضر شهرت رباعیات خیام بیش از ریاضیات و ستاره‌شناسی او است. همچنین می توان به این نکته نیز اشاره کرد که آشنایی روسها با خیام از دو طریق بوده است. یکی از راه مترجمان تاجیک که رباعیات خیام را به روسی ترجمه کردند و دیگری از طریق ترجمه فیتزجرالد انگلیسی که خیام را به جهان انگلیسی زبان معرفی کرد. این درست است که از رباعیات خیام ترجمه های بسیاری صورت گرفته و نزد مردم هم جایگاه خود را دارد اما شاید بتوان این علاقه را در نزدیکی نگرش روسها به رباعیات خیام دانست. خیام به می و معشوق اهمیت بسیاری می دهد و وقت را نیز بسیار غنیمت می شمرد. برای روسها هم همه این موارد اهمیت دارد. اما چهره خیام برای روسها چهره ملموس و عینی است و آنها خیام را بسیار نزدیک به خود می دانند. برای اینکه مردم روس اروپایی نیستند و آنها خود را به شرق نزدیکتر می بینند. همانطور که پوشکین شاعر معروف روس درباره سعدی گفته است ما این ارتباط فرهنگی میان مردم ایران و روس را بسیار می توانیم ببینیم. حتی برخی به نوشتن کتابهای کوچکی مانند “گفت و گوی من و خیام” روی آورده اند و سعی کردند با خیام بیشتر ارتباط برقرار کنند. اما وقتی که اشعار خیام را با اشعار حافظ و مولانا و سعدی مقایسه کنیم متوجه خواهیم شد که برای مردم روسیه خیام بسیار ساده تر و جذاب تر است. فیتز جرالد خدمت بزرگی به رباعیات خیام کرد و اگر او نبود شاید بسیاری از مردم دنیا با این شاعر آشنا نمی شدند. همانطور که آمریکایی ها به مولانای رومی علاقه بسیاری دارند مردم روسیه نیز به خیام علاقمندند.
در روسیه دو کارگردان روس یعنی بوریس توکاروف و لودمیلا گلادونکو سریالی درباره زندگی و شخصیت عمر خیام تهیه کردند. برخی از صحنه های آن که شامل دوران جوانی و سرخوشی خیام است در ازبکستان و صحنه های پیری او در نیشابور و اطراف قم گرفته شده است. حتی در روسیه جایی هم به نام طرب خانه وجود دارد که شبیه یک رستوران است با غذاهای مختلف آسیای مرکزی و ایران. در این طرب خانه شما موسیقی ایرانی می شنوید و بر دیوارهای آن اشعار خیام و نقاشی های او با مضامین شعری او را می توانید ببینید و همه اینها از علاقه مردم به خیام حکایت دارد.
محققان می‌گویند که خیام پس از «الکساندر پوشکین» در روسیه به عنوان دومین سخنور بزرگ مطرح است و کتابهای وی بیش از همه منتشر می‌شوند و بیش از هر ادیب دیگر علاقه‌مند و متقاضی دارد.
اما چه چیزی باعث شده است تا خیام جایگاه ویژه‌ای نزد ادب‌دوستان و سیاست‌مداران روسیه داشته باشد؟ از استاد دانشگاه شرق‌شناسی دانشگاه دولتی مسکو «ماری کنسالس» سوال شد که چرا تنها رباعیات خیام برای مردم روسیه اینقدر مورد پسند و توجه واقع شده است؟ او در جواب گفت: «این رباعیات به تمامی زبان‌های دنیا به آسانی ترجمه می‌شود. زیرا اشعار، آسان و سبک است و در ذهن انسان به آسانی می‌نشیند. رباعیات خیام با وجود داشتن معنی بسیار عمیق، این قابلیت را دارد که انسان به آسانی مفهوم آن را می‌فهمد، همچنین این رباعیات فلسفه جهانی دارد. خیام ریاضی‌دان و ستاره‌شناس و پزشک بود و با توجه به این که ریاضیات، نجوم و پزشکی علومی دقیق هستند، خیام در رباعیات خود درباره زندگی مثل یک پزشک فکر می‌کند. این خود یک سبک خاص است.» دانشجویان شرق‌شناس روس نیز می‌گویند که رباعیات خیام را خیلی دوست دارند و در این باره یولتان از دانشجویان دکتری دانشگاه دولتی روسیه که در گروه ایران شناسی است می‌گوید: رباعیات خیام از آن رو محبوبیت دارد که در ذهن فرد به آسانی می‌نشیند. رباعی شعر بزرگ و سختی نیست، رباعیات مثل شوخی و لطیفه، ساده ولی در معنی بزرگ هستند و در میان مردم زود پخش می‌شوند.
این پاسخ‌های کوتاه و تأمل‌برانگیز، ناخودآگاه انسان را یاد رباعیات کوتاه، موجز و عمیق خیام می‌اندازد. مخاطبان خیام نیز یاد گرفته‌اند کوتاه و پرمعنی صحبت کنند. ماری کنسالس “آسان و سبک” و “معنی بسیار عمیق” را دلیل توجه به اشعار خیام می‌داند. شاید کمتر شاعر و ادیبی بتواند در عین حال که ساده سخنوری می‌کند، مخاطبش را به تأملی سنگین فرو برد، به همین دلیل از قالب “رباعی” استفاده می‌کند. گویی خیام مینیاتور منحصربه‌فرد زندگی را در این چهار مصراع بیان می‌کند. به راستی که خیام هم‌چون پزشکی، مخاطبش را می‌شناسد. این سبک به ذائقه مردمان روسیه خوشایند می‌آید. هم‌چنان که داستان‌های کوتاه و تأمل‌برانگیز چخوف نزد ادب‌دوستان روسیه طرفداران بی‌شماری دارد.
علاقه‌مندان او نه جامعه دینی بلکه جامعه مدرن غربی، روسیه و امثال آنها هستند. زیرا فلسفه خیام ضمن جست‌وجوی راهی برای زندگی بهتر و شادمانه‌تر، عمیق‌ترین سوال‌ها و همین‌طور جواب‌ها را برای دغدغه‌های بشر امروزی پیش می‌کشد. محور پرسش‌های فلسفی خیام مسایل انسانی است؛ معنای هستی انسان در این جهان و سرانجام او پس از مرگ، دامنه‌ی اختیار انسان برای گزینش آنچه برایش خوشایند است و از رنج‌ها و ناکامی‌های او می‌کاهد، علّت غائی آفرینش انسان و پس از زندگی در این جهان به کجا خواهد رفت و چه سرنوشتی پیش رو دارد؟ بزرگترین پرسش او این آمدن و رفتن ماست.
کلید واژگان: خیام، شعر، روسیه، رایزنی فرهنگی، رباعیات.