اشاره: مراسم رونمایی از کتاب «تحریر توحید» اثر حجت الاسلام والمسلمین حاج سیدحسن خمینی که از سوی انجمن عرفان اسلامی‌منتشر شده است، با حضور شخصیت‌های سیاسی، فرهنگی و علمی عصر روز گذشته در کتابخانه ملی ایران رونمایی شد.
***
کتاب دوجلدی «تحریر توحید» که بر سیاق مقدمه محقق قیصری، بر ۱۲فصل سامان یافته از سوی حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمود صادقی تقریر شده و حاوی درس گفتارهای یادگار گرانقدر امام راحل، حجت‌الاسلام والمسلمین حاج سید حسن خمینی در حوزه عرفان است.
یادگار گرامی‌امام در این مراسم سخنان خود را با بیان خاطره‌ای از امام راحل آغاز کرد و اظهار داشت: در اسناد صحیح و موثق نقل شده است که حضرت امام در دهه چهارم عمرشان به نجف اشرف سفر می‌کنند؛ در آنجا میهمان بزرگانی می‌شوند که در طی شب نشینی‌ها و بحث‌های طولانی با مرحوم آیت الله العظمی‌موسوی بجنوردی و… داشتند. ایشان از مرحوم شیخ نصرالله خلخالی می‌خواهند که مقدمات انجام ملاقاتی با آیت الله قاضی طباطبایی را فراهم کنند. ظاهرا در آن دیدار، آیت الله قاضی آنطور که شایسته بود احترام نکردند و صرفا مطابق معمول رفتار می‌کنند و همچنین مرحوم قاضی مطابق عرف رایج از امام بازدید نمی‌کنند. پس از چند ماه اقامت در نجف، امام آماده عزیمت به ایران می‌شوند. ایشان به آقای خلخالی می‌گویند من مجددا می‌خواهم به دیدار آقای قاضی بروم. او پاسخ می‌دهد ایشان دفعه قبل رفتار گرمی‌نکردند، بازدید هم پس ندادند دلیلی برای دیدار مجدد وجود ندارد.
وی افزود: امام می‌فرمایند من آن بار حال خوشی پیدا کردم و می‌خواهم دوباره نزدشان بروم. در ملاقات دوم مرحوم قاضی امام را خیلی تحویل می‌گیرند. شاگردان ایشان می‌پرسند چرا اینگونه برخورد کردید؟ دفعه اول احترام زیادی نگذاشتید، از جایتان بلند نشدید و فقط چند دقیقه‌ای دم‌در نشستید و…. ایشان می‌گویند من شنیده بودم این سید در قم اخلاق تدریس می‌کند، می‌خواستم ببینم آن درس‌ها لقلقه لسان است یا واقعا به آن چیزهایی که می‌گوید باور دارد؟! اما(با دیدن این رفتار او) دیدم که او به آن حرفها باور دارد و آنچه می‌گوید خودش هم عمل کرده است.
وی با بیان اینکه مشکل جامعه امروز ایران این است که به آنچه می‌گوییم عمل نمی‌کنیم اظهار کرد: “مشکل امروز جامعه عرفان گفتاری نیست بلکه مشکل این است که ما به آنچه می‌گوییم عمل نمی‌کنیم”.
وی افزود: “اگر در برابر چیزهایی که نوشته بودیم یک صدم به آن عمل می‌کردیم، وضع جامعه مان بهتر بود”.
یادگار امام (ره) با بیان اینکه ما باید معلمان عرفان باشیم نه گویندگان آن اظهار کرد: “درد امروز جامعه جهانی تنهایی و فردگرایی حاکم بر جهان است که دنیا را به سمت تنها بودن و تنها شدن پیش برده.»
یادگار گرامی‌امام در ادامه سخنانش گفت : ” تنهایی امروز انسان به معنای بریده شدن او از خدا، همنوعانش و طبیعت است چرا که در جهان امروز هر کس خود را مدار هستی می‌داند و دوای چنین دردی آشتی با آسمان است که به آشتی با همنوعان و طبیعت نیز می‌انجامد”.
یادگار امام (ره) با تاکید بر اینکه اگر انسان با خدا آشتی کرد با طبیعت نیز آشتی می‌کند و هر چه را که مخلوق خدا باشد دوست خواهد داشت اظهار کرد: “ما باید تعریفمان را از خدا یکسان کنیم و کارکرد عرفان نیز این است که تعریف واحدی را از خدا به دست می‌دهد و این تعریف در عرفان یهود، مسیحیت ، اسلام و حتی هندویی نیز در نهایت تعریف واحدی از وجود خداوندی است”.
حجت الاسلام والمسلمین حاج سیدحسن خمینی با بیان اینکه آنچه می‌تواند جوهر تمدن اسلامی‌قرار گیرد توجه به علم عرفان است اظهار کرد: ما باید سعی کنیم با خدای جهانیان آشتی کنیم و بدانیم آنچه می‌تواند تمدن اسلامی‌ما باشد و در برابر تندروی‌ها و افراط گرایی گروهک‌های تروریستی قرار گیرد همین توجه به خداوند از طریق عرفان است”.
وی افزود: “درد امروز جامعه جهانی را اعتقاد به یک خدای واحد می‌تواند حل کند که اعتقاد به چنین خدایی در عرفان و در قامت قبای عرفان شیعی به دست می‌آید”.
یادگار امام (ره) در پایان با بیان اینکه برای بهتر شدن جامعه باید از خودمان شروع کنیم اظهار کرد: “خوب شدن و بهتر شدن جامعه از درون افراد آغاز می‌شود و هر کس در افق نفس خودش باید برای خوب شدن تلاش کند”.
دکتر سید رضا صالحی امیری در آئین رونمایی از کتاب تحریر توحید حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی اظهار کرد: شب گذشته به این موضوع فکر می‌کردم که در تجلیل از استاد سید حسن خمینی چه سخنی را می‌توان به کار برد و در نهایت به این جمع بندی رسیدم که این چند جمله را به کار ببرم.
وی ادامه داد: به دنبال دلیل جامعه شناختی این موضوع بودم که چرا یک ملت به شخصی عشق می‌ورزند که در ذهنم آمد چون جوان و خوش سیما است اما دوباره مطرح شد که بسیاری از افراد جوان و خوش سیما هستند در همان لحظه دلیل دیگری چون روحانیت و برخاستن از سلاله‌ای پاک در ذهنم شکل گرفت اما دوباره پاسخی مطرح شد که افراد بسیاری اینگونه اند.
وی تصریح کرد: در ادامه برای خود دلایل دیگری همچون همراه داشتن نام امام خمینی را ذکر کردم اما باز هم به این رسیدم که این موضوع با اینکه کمی‌قانع کننده است با این حال چندان کفایت نمی‌کند و در این افکار غوطه ور بودم که خواب چشمانم را ربود.
وی یادآور شد: در عالم رؤیا بودم که شعری بر من جاری شد و براساس آن یافتم که در نهایت بگویم، خمینی خمینی است چه روح‌الله باشد، چه حاج آقا مصطفی، چه حاج احمد آقا و چه حاج سید حسن آقا.
دکتر غلامعلی حدادعادل، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، از دیگر سخنرانان این مراسم بود. وی در آغاز سخنانش یادی از استاد شهید مطهری کرد و او را استاد عرفان و فلسفه برشمرد و گفت : “عرفان برای جهان اسلام و جهان تشیع و ایران اسلامی‌و انقلاب اسلامی‌یک سرمایه بزرگ است و قدر این سرمایه را باید دانست.
نکته بسیار مهمی‌است که امام راحل بنیانگذار انقلاب اسلامی‌بزرگترین مدرس عرفان نظری بودند و در سیر و سلوک و عرفان عملی هم به مقامات بزرگی رسیده بودند و فهم این انقلاب بدون درک عرفانی که امام می‌دانستند ممکن نیست”.
وی افزود: “رفتار سیاسی امام قبل از انقلاب و بعد از انقلاب جز با درک عرفان تغییر پذیر نیست. امام بزرگترین مدرس عرفان ابن عربی بودند و به عنوان فرمانده کل قوا و رهبر نظام، لحظه به لحظه اخبار را درباره این انقلاب تعقیب می‌کردند. باید خوشحال بود که توجه به عرفان در خانواده امام منقطع و متوقف نشده و این جریان زلال، امروز هم در قالب انجمن عرفان نظری و هم کتاب ارزشمند “تحریر توحید” جلوه کرده است. من انتشار این اثر را تبریک می‌گویم”.
دکتر حداد عادل در ادامه سخنانش درباره ماهیت عرفان سخن گفت و اظهار داشت: “ماهیت عرفان شناخت حقیقت و وجود حقیقی و شناخت وجود مطلق و شناخت حق و به تعبیر فلسفی وجود لا به شرط مقسمی‌است. توجه به عرفان و توسعه آن در محیط‌های دانشگاهی و حوزوی از سه منظر مهم است. یکی از باب مقایسه تفکر و معارف اسلامی‌با تفکر غربی است. در دوران جدید و از زمان دکارت به این سو فلسفه غربی از هستی شناسی فاصله گرفته و فلسفه به شناخت شناسی و جدای از هستی شناسی رانده شده و در شناخت شناسی هم به سوی الفاظ سوق پیدا کرده و از شناخت وجود هم دورتر شده است”.
وی افزود: “دوم اینکه توسل به عرفان اسلامی‌در مقابله با بساط خانمانسوز و خطرناک وهابی که جلوه آن را در داعش به نام اسلام می‌بینیم بسیار کارساز و ضروری است. خلاء عرفان آنها را به اینجا رسانده و اینکه نمی‌توانند به ولایت معتقد باشند ناشی از ضعف آنها در هستی شناسی قرآنی و اسلامی‌است. نکته دیگر درباب اهمیت عرفان اسلامی‌درمقابله با عرفانهای کاذب است که این روزها در قالب رمان، داستان و کتابهای روانشناسانه می‌خواهند جانشین عرفان حقیقی شوند. آنها نیاز فطری انسان را به جای آب با سراب درمان می‌کنند. عرفان حقیقی می‌تواند جلوی همه این خطرها را بگیرد”.
دکتر فاطمه طباطبایی، والده گرانقدر حجت‌الاسلام والمسلمین سید حسن خمینی و رییس انجمن عرفان نظری، از دیگر سخنرانان این مراسم بود. وی در آغاز سخنانش جایگاه معلم را گرامی‌داشت و به جایگاه انسان که باید همیشه در حال تعلیم و تعلم باشد اشاره کرد و در ادامه سخنانش گفت : همانطور که هر مولفی کتابی را تالیف می‌کند و فصولی را تنظیم می‌کند تا مقصود خود را به مخاطب برساند انسان هم باید کتاب آفرینش را که خداوند نویسنده آن است همواره باید بخواند و بیاموزد و معلمی‌ازلی و ابدی است.
وی در بخش دیگری از سخنانش گفت : عرفان اسلامی‌به تعبیر امام خمینی علمی‌حقیقی است که بر سایر علوم شرافت دارد زیرا شرافت هر علم یا به موضوع آن است یا به مسائل آن است یا به گستردگی و شمول آن است و یا به هدف و فایده‌ای است که بر آن مترتب است.
وی با اشاره به بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: کتاب فصوص الحکم اثر ارزشمند شیخ اکبر ابن عربی است که در حوزه عرفان نظری جایگاه بلندی دارد و درصدد تبیین توحید و معرفی موحد است.
وی ادامه داد: به خاطر داریم که امام خمینی در پیام خود به گورباچف برای درک حقیقت و رهایی از مادی گری از این کتاب یاد کردند بنابراین در اهمیت و بزرگی ابن عربی تردیدی نیست.
عروس گرامی‌امام خمینی با اشاره به خصوصیات کتاب تحریر توحید گفت: کتاب حاضر تدریس کتاب قیصری یعنی مقدمه او بر کتاب فصوص الحکم ابن عربی است و اهمیت آن در این است.
وی خاطرنشان کرد: نکته مهم این است که شخصیتی به تدریس این کتاب همت گمارده که سال‌ها در حوزه ادبیات، فقه، اصول و فلسفه غرب تحصیل و تدریس کرده است از این رو با نگاه جامع و انتقادی به مطالب این کتاب پرداخته است.
حجت الاسلام دکتر سعید جوادی آملی از دیگر سخنرانان این نشست بود که با اشاره به مقام عرفانی حضرت امام خمینی گفت: “او با آزادسازی اندیشه جامعه را آزاد ساخت. وی در بخش دیگری از صحبتهایش به حضور خود و سید حسن خمینی که در نزد آیت‌الله جوادی آملی درس عرفان و حکمت می‌آموختند گفت: عنوانی که برای این کتاب برگزیده شده است عنوان تحریر توحید است.
اما تحریر به چه معناست و توحیدی که امکان تحریر آن وجود دارد کدام است؟ استاد درخصوص تحریر می‌فرمودند که تحریر با تشریح، توضیح، تقریرو تبیین فرق جوهری دارد. تحریر موضوع عمده کار و امر در خصوص موضوع است. اما در خصوص توحید باید گفت که توحید چیست و موحد کیست؟ تمامی‌مباحثی که در حوزه انسان کامل است از دیدگاه یک موحد حقیقی است”.
وی افزود: “در خصوص توحید تلاش فراوانی انجام شده و مقدمه‌ای که قیصری نوشته است برای فهم آسان و دقیق فصوص محی الدین ابن عربی است. اما فهم خود این مقدمه که مقدمه ای برای ورود به دریای حقایق توحیدی است بسیار دشوار است. بزرگترین اثری که در جهان اسلام تولید شده تا بتواند توحید را آن گونه که قابل فهم است در دسترس اندیشه‌های بلند قرار دهد اثر والای صدرالمتالهین است. تلاش فراوانی اهل معرفت داشته اند تا توحید را به جهان علم و معرفت بنمایند. اما آن تلاشی که توانست تا حدودی این کار را میسر سازد تلاش حکمت متعالیه است”.
دکتر جوادی آملی در سخنانش به تفصیل درباب توحید بحثی فلسفی و عرفانی از منظر اسلامی‌برای حضار طرح نمود و در پایان گفت : “کتاب تحریر توحید برای جامعه حوزوی و دانشگاهی بسیار ارزشمند و در راه توسعه عرفان حقیقی و شیعی بسیار موثر است”
حجت الاسلام سید محمود صادقی، تنظیم کننده کتاب تحریر توحید نیز درباره نحوه تولید این کتاب اظهار کرد: ۱۹ آذر سال ۹۱ تدریس این کتاب شروع شد و کمی‌بیش از یک سال تحصیلی ادامه داشت.
در همان زمان تدریس نگارش هم آغاز شد. ۴ فراز برای این کار در نظر گرفتیم. یکی اینکه متن را تبدیل به یک متن پویا کنیم. مرتبه دوم ترجمه متن مورد نظر بود که کار بسیار سختی بود. دیگران وقتی در ترجمه به یک مطلب می‌رسند که دچار تعقید است آن را کنار می‌گذارند اما در این کتاب سعی شده که چنین موردی نداشته باشد.
وی افزود: مرتبه سوم درس و توضیحات استاد است. شما باید می‌دیدید که استاد چگونه این مباحث را چون آب روان در گلوی شاگردان می‌ریزند. من زمانی که کار را می‌نوشتم معمولاً فراخور هر بحث به نوشته‌های دیگران مراجعه کردم. در بعضی از مباحث به جرأت می‌گویم تبیین و تقریری مانند آنچه استاد گفتند وجود نداشت.
صادقی گفت: مرتبه دیگری که برای این کتاب در نظر گرفته شد تحقیق ضمن بحث بود. برای این مبحث چیزهایی که امام گفته بود ذیل همان بحث آورده شده است. همچنین در پاورقی توضیحاتی را که فکر می‌کردم لازم است آوردم.
وی در مورد پیشگفتار این کتاب نیز اظهار کرد: بعد از فراقت از متن در تابستان ۹۲ به نگارش پیشگفتار در تابستان ۹۳ اقدام کردیم. من سعی کردم در بخش اول سیر همگرایی فلسفه و عرفان را بنویسم. بخش دوم سیر شروحی است که بر فصوص الحکم ابن عربی نوشته شده است. بیش از ۱۵۰ شرح بر فصوص الحکم نوشته شده است. البته بسیاری از این شروح تحت تأثیر شروح دیگر هستند. ما سعی کردیم ۸ شرح تأثیرگذار را بررسی کرده و نکاتی از آنها بیاوریم. بخش سوم پیشگفتار نیز عرفان نظری از دیدگاه محقق قیصری است.
وی افزود: سعی شده که این اثر یک متن پویا و زنده باشد لذا متوجه می‌شوید که متن با سه نسخه متفاوت مقابله شده است و مرتبه دوم ترجمه متن بود که کاری سخت و طاقت فرسا بود و سعی شده ترجمه ای فاخر ارائه شود. مرتبه سوم توضیحاتی بود که استاد ارائه می‌کردند و من سعی کردم آنها را طرح کنم. اما به جرات می‌توانم بگویم که برخی از مسائلی که در این کتاب آمده در جایی طرح نشده به طور مثال در بحث اعیان ثابته و وجود منبسط شما نمی‌توانید تحریر و تبیینی به این زیبایی بیابید.
وی همچنین تاکید کرد: ما سعی کردیم از تمامی‌حواشی و نکاتی که از حضرت امام به جای مانده بود در ذیل مباحث این کتاب هم بیاوریم ضمن اینکه به صورت گزینشی از مباحث دیگر استادان بزرگ هم استفاده شده است.
در پایان این مراسم از کتاب ”تحریر توحید” رونمایی شد.