آداب تلاوت قرآن

دکتر مهوش السادات علوی

آکادمی مطالعات ایرانی لندن (LAIS)

آداب ظاهری و باطنی خواندن قرآن. قرائت قرآن ‌‌کریم آداب خاصی دارد که باید آنها را شناخت و انجام داد. بدون رعایت این آداب، حق تلاوت قرآن ادا نمی‌‌شود. این آداب بر اساس آرای دانشمدان علوم قرآنی به دو بخش ظاهری و باطنی تقسیم شده‌‌اند. در قرآن کریم بر ترتیل آن تأکید شده است: {وَرَتِّلِ ٱلۡقُرۡءَانَ تَرۡتِیلًا}؛ (مزمل/۳). امام محمد غزالی در احیاءِ علوم دین؛ ده ادب برای آداب ظاهری و ده ادب برای آداب باطنی و در کیمیای سعادت، شش ادب ظاهری و باطنی برای تلاوت قرآن کریم برشمرده است.

آداب ظاهری تلاوت: حال قاری (وضو، هیأت ادب‌گونه داشتن، رو به جانب قبله)، میزان خواندن (ماهی یک مرتبه ختم قرآن کریم)، شیوه قسمت کردن قرآن برای خواندن هر روز یا …، نوشتن قرآن، ترتیل، گریه، ادای حق هر آیه، دعای ابتدای خواندن، بلند خواندن، نیکو خواندن.

آداب باطنی تلاوت: فهم اصل سخن، تعظیم، حضور دل، تَدبر، تخلی (رها شدن) از موانع فهم، تخصص، تأثر، تبری؛ (اسرار قرآن، ۳۹ و ۵۱).

آداب ظاهری تلاوت: ۱٫ طهارت و نظافت: قالَ اَمیرُالمُؤمِنینَ(ع) «لا یَقْرَاُ الْعَبْدُ اذا کانَ عَلی غَیْرِ طَهورٍ حَتّی یَتَطَهَّرَ»، «بنده خدا هنگامی که طهارت ندارد، قرآن کریم را تلاوت نمی‌‌کند.». قالَ الصّادق(ع) «کانَ فیما وَعَظَ اللّهُ تبارک وَ تَعالی بِه عیسی: وَاقْرَأْ کِتابی وَ اَنْتَ طاهِرٌ.»، «کتاب مرا در حال پاکیزه و با طهارت بخوان.»

قاری قرآن کریم باید هنگام تلاوت، پاکیزه باشد. اگر چه وضو گرفتن برای قرائت قرآن مستحب است، اما رعایت ادب در محضر حق‌‌تعالی، داشتن وضو را ایجاب می‌‌کند. همچنین نظافت بدن و دهان و پوشیدن لباس تمیز از آداب ظاهری هنر قرائت است. رعایت این آداب موجب نورانیت قاری و زیباتر شدن تلاوت او می‌‌گردد. زیرا تلاوت قرآن کریم، همانا گفتگوی مخلوق با خالق است و مؤمنان هنگام گفتگو با حضرت خالق باید طاهر و نظیف باشند.

2. رعایت وقار و استقبال قبله: قالَ رسول‌‌اللّه(ص) یَقُولُ اللّهُ عَزَّوجلَّ: یا حَمَلَه الْقرآنِ تَحَبَّبوا اِلَی اللّهِ بِتَوْقیرِ کِتابِهِ یَزِدْکُمْ حُبَّا و یُحْبِبْکُمْ اِلی خَلْقِهِ»، «ای حاملان قرآن، با بزرگ‌‌داشت قرآن و حفظ وقار در مقابل آن، خدا را دوست بدارید تا این دوستی را افزایش دهد و شما را محبوب مردم قرار دهد.». قاری قرآن باید احترام قرآن را حفظ نماید. مکان، زمان و حالتی را برای تلاوت انتخاب کند که منافی شأن و عظمت کلام وحی نباشد. حتی‌‌الامکان رو به قبله تلاوت نماید و بدنش آرام باشد.
3. دعا قبل و بعد از تلاوت: قالَ الحسن بن علی(ع) «مَنْ قَرَء القُرآنَ کانَتْ لَهُ دَعْوه مُجابهٍ اِمّا مُعَجَّلَه وَ اِمّا مُؤجَّلَهً…»، «امام حسن(ع) فرمود: کسی که قرآن بخواند نزد خداوند یک دعای اجابت‌شده دارد که یا به‌زودی اجابت می‌شود یا به موقع خود و در آینده. همچنین از امام صادق(ع) نقل شده است: هنگامی که قرآن را گرفتی بگو: خداوندا، تو را شاهد می‌‌گیرم که این کتاب توست که از جانب تو بر رسولت (محمد بن عبداللّه) نازل شده است و کلام ناطق توست که بر زبان نبی تو جاری شده است. آن را هدایت‌کننده‌‌ای از جانب خودت برای مردم قرار دادی و ریسمان متصلی بین خود و خلقت قرار دادی. خداوندا، کتاب و عهدت را گشودم، پس نگاهم را در آن، عبادت و قرائتم را ذکر و فکرم را عبرت قرار ده و مرا از کسانی قرار ده که از بیان موعظه‌‌هایت در قرآن پند می‌‌گیرند و از معاصی دوری می‌‌گزینند. هنگام قرائت بر دل و گوش و چشمانم، مهر غفلت نزن و قرائتم را قرائت بدون تدبر قرار نده، بلکه مرا تدبرکنندۀ در آیات و احکام خود و گیرنده دستورات دینت قرار بده و قرائتم را با غفلت و بدون دقت قرار مده. همانا تو با رأفت و مهربانی.»

نیز گزارش شده که پس از خواندن قرآن چنین دعا کند: «و پس از تلاوت می‌‌گوید: خداوندا، آنچه از کتابت مقدر فرموده بودی، خواندم. پس ای خدای ما، سپاس مخصوص توست. خداوندا، مرا از کسانی قرار ده که حلال آن را حلال و حرام آن را حرام می‌‌دانند و به محکم و متشابهش ایمان دارند و قرآن کریم را در قبر و حشر، انیس من قرار ده و مرا از کسانی قرار ده که با خواندن هر آیه، درجه‌ای از درجات بهشت را بالا می‌‌روند.».

4. قبل از قرائت قرآن کریم مستحب است بگویند: «اَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَیطانِ الرَّجیم» سپس تلاوت قرآن کریم را با «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیم» آغاز کنند. ۵٫ رعایت قواعد تجوید و بهتر خواندن قرآن. ۶٫ به صورت ترتیل و شمرده خوانده شود. ۷٫ با آواز خوش خوانده شود. ۸٫ خواندن قرآن کریم از روی قرآن بهتر از حفظ خواندن است. ۹٫ مکروه است قرائت قرآن کریم را برای سخن گفتن متوقف کند. ۱۰٫ هنگام قرائت قرآن کریم از خوردن و نوشیدن و سیگار کشیدن پرهیز کند. ۱۱٫ پس از فراغ از قرائت هر سوره بگوید: صدق اللّه العلى العظیم و بلّغ رسوله الکریم اللّهم انفعنا به و بارک لنا فیه و الحمد للّه رب العالمین، «خداوند والای بزرگ راست گفت و رسول کریم او، قرآن را ابلاغ فرمود. خداوندا، ما را به قرآن سود‌بخش و در قرآن برای ما برکت قرار ده و ستایش مخصوص خداوند، پروردگار جهانیان است».

آداب باطنی تلاوت قرآن کریم در آیات قرآن و روایات و دانشمندان علم اخلاق:

1. نیت و دوام تلاوت: تلاوت قرآن کریم عبادت است و باید با نیت قربهً الی ‌اللّه باشد. کوچک‌‌ترین شائبه‌ای در این امر موجب از بین رفتن عمل و تباه شدن تلاوت می‌‌گردد. ۲٫ تفکر در عظمت کلام الهی. ۳٫ حضور قلب. ۴٫ تدبر: خداوند مى‌‌فرماید: {أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَ أَمۡ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقۡفَالُهَآ}؛ (محمد/۲۳)، «پس آیا در قرآن تدبر نمى‌‌کنند؟ بلکه بر دل‌‌هاى آنان قفل زده شده است». علی× فرمود: «در قرائتی که تدبر نباشد، خیری نیست». ۵٫ فهم و درک قرآن: تأمل در معانی آیات قرآن کریم. ۶٫ تخصیص: تلاوت‌کننده قرآن کریم متوجه باشد که خطاب قرآن به اوست. اوامر و نواهی و هشدارها و بشارت‌‌های قرآن کریم را خطاب به خود بداند تا متنبه شود.۷٫ تأثیرپذیری: قلب قاری قرآن کریم با خواندن قرآن و با توجه به مفاد و مضمون آیات شاد و یا اندوهگین شود. ۸٫ انس با قرآن: قاری قرآن کریم باید به خواندن قرآن انس گیرد؛ به نحوی که اگر روزی به هر دلیلی توفیق خواندن آن را نیافت، احساس کند امر مهمی را از دست داده است. انس با قرآن کریم انسان را به حقیقت والای پیامبران پیوند می‌‌دهد و به او بینش و قدرت تشخیص حق از باطل می‌‌بخشد. حضرت مولانا در این باب سروده است: نور فرقان، فرق کردی بهر ما/ ذره ذره حق و باطل را جدا؛ (مثنوی، ۲، ۸۵۲). ۹٫ ترقی: قاری قرآن با تهذیب نفس خود مجاهده نماید تا به مقامی واصل شود که گویا قرآن کریم را از حضرت حق می‌شنود. ۱۰٫ قرآن را با خضوع و خشوع و رقّت قلب و خوف خدا تلاوت کند، امام جعفرصادق× فرمود: «من قرأ القرآن ولم یخضع له ولم یرقّ قلبه ولم ینشاء حزنا و وجلا فى سرّه فقد استهان بعظیم شأن اللّه و خسر خسرانا مبینا.»، «کسى که قرآن بخواند و خاضع نشود و رقت قلب نداشته باشد و در باطنش حزن و ترس پیدا نشود؛ به تحقیق به امر بزرگ خدا توهین کرده و زیان آشکارى نموده است»؛ (ترجمه جامع ‌‌السعادات، ۶۱۴). شیخ صفی‌‌الدین اردبیلی در تفسیر آیات {ٱلَّذِینَ یَسۡتَمِعُونَ ٱلۡقَوۡلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحۡسَنَهُۥٓۚ ‏}؛ (زمر/۱۸)، «آن بندگانی که چون سخن حق را بشنوند، نیکوتر آن را عمل کنند.». {وَتَعِیَهَآ أُذُنٞ وَٰعِیَهٞ}؛ (حاقه/۱۲)، «و گوش شنوای هوشمندان می‌تواند این پند و تذکر را بشنود»؛ می‌گوید: «هر وقت گوش دل شنوا شود، قرآن کریم را چنان‌که حق استماع (شنیدن) آن است بشنود و متابعت احسن کند و اوامر الهی را به رغبت و اخلاص تلقّی نماید و اگر در سماع به دل مستمع و شنوا شود، نه به نفس، چون به دل شنود متابعت احسن کرده و اگر به نفس بشنود، خطا کرده است..»؛ (عرفان ثقلین،۲۵۱؛ صفوه الصفا/۴۵۱).

امام جعفرصادق(ع) فرمود: «مَن قَرء القُرآن و لَم یَخضَع لهُ و لم یَرِقَّ علیه و لم یَفشَ حُزنا و وَجَلا فی سِرِّهِ فَقَد اِستَهانَ بِعِظَمِ شَانِ اللّهِ و خَسِرَ خُسرانا مبینا» یعنی هر که قرآن کریم را بخواند و دل او در مقابل آن خاضع نگردد و نرم نشود و قیافه او محزون نگردد و دل او از خوف خدا لرزان نباشد، بزرگی خدا را خوار شمرده و زیان بسیاری برده است. سلطان حسین تابنده بر اساس حدیث امام صادق× که فرمود: «من قَرَأ القرآن و لَم یَخضَع لهُ و…» می‌‌نویسد: خواننده قرآن کریم باید دارای سه چیز باشد، دل خاشع و بدنی که از امور دنیوی فراغت یافته باشد و جایی که خلوت باشد. زیرا اگر دل او برای خداوند خاشع گردد شیطان از او فرار می‌کند و اگر جان و تن او از سبب‌های مادی فراغت داشته باشد دل او برای توجه به قرآن آماده‌‌تر می‌‌شود و عوارض دنیوی آشکار نشده او را از روشنایی قرآن و فوائد آن محروم نمی‌‌گرداند و اگر پس از آن که دو قسمت اول را دارا شد، از خلق دوری جوید و محل خلوتی برگزیند و به خواندن قرآن مشغول گردد، جان او با خداوند مأنوس می‌‌شود و به لذت مخاطب نمودن خدا، مر بندگان نیکوکار خود را آگاه می‌‌شود؛ (بیان السعاده، ص ۸۲).

منابع: الاتقان فی علوم القرآن، سیوطی، عبدالرحمن، ترجمه سید مهدی حائری قزوینی، تهران ، انتشارات امیر کبیر، ، ۱۳۸۰ . احیای علوم الدین، محمد غزالی، بیروت دارالجیل، ۱۴۲۰ق. اسرار قرآن، محمد غزالی، ترجمه خدیو جم، حسین، تهران، انتشارات بنیاد قرآن، ۱۳۵۹ . ب یان السعاده فی مقامات العباد، سلطان علیشاه، تهران، انتشارات حفیقت، ۱۳۸۱. جامع السعادات، محمد مهدی نراقی، ترجمه جلال الدین مچتبوی، تهران، ۱۳۷۷. رهنمای سعادت، تابنده گنابادی، سلطانحسین، انتشارات حقیقت، تهران، ۱۳۸۷٫ صفوه الصفا، ابن بزاز اردبیلی، تهران، انتشارات زریاب، ۱۳۷۶. عرفان ثقلین، سید سلمان صفوی، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۵. کیمیای سعادت، محمد غزالی، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،  ۱۳۷۴ . مثنوی، مولوی،  نسخه نیکلسون، تهران، انتشارات امیر کبیر،  ۱۳۶۳٫ مفاتیح الغیب، ملاصدرا،  ترجمه خواجوی، محمد، تهران، انتشارات مولی، ، ۱۳۸۷٫

منبع: «دانشنامه معاصر قرآن کریم»، سرویراستار: دکتر سید سلمان صفوی، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۶، مدخل: «آداب تلاوت قرآن»، صص۳۳-۳۵)