منوچهر دین پرست
آکادمی مطالعات ایرانی لندن – LAIS
اشاره: ایران شناسی و اسلام شناسی در ژاپن سنت بسیار دیرینه و جدی دارد به طوری که نمی توان از این تاریخچه ارزشمند که نزدیک به صدو پنجاه سال در این کشور می گذرد به سادگی گذشت. اما وضعیت امروز ایران شناسی و اسلام شناسی در ژاپن چگونه است؟ اما از آنجایی که تخصص پروفسور فوجی موریو عرفان اسلامی خصوصا عرفان خراسانی است سعی شده در این گفت و گو درباره عرفان و آشنایی ژاپنی ها با این بخش نظری اسلام گفت و گو شود.
***
１جناب پروفسور فوجی موریو موضوع صحبت ما درباره وضعیت ایران شناسی و اسلام شناسی در ژاپن است. اگر موافق باشید در ابتدای صحبت قدری درمورد سوابق علمی و تحقیقاتی خودتان و اینکه چطور به ایران شناسی و اسلام شناسی علاقمند شدید برلخوانندگان ما توضیح دهید؟
جواب: اولین برخورد علمی ام با ایران در دورۀ فوق لیسانس بود. درآن وقت ، علاقۀ من بیشتر به نوشته های نقا دانۀ اندیشه گران ایرانی عصر جدید بود اما جالب این بود که موضوع هایی که در گفتار آ نها به صورت جدی مطرح شده یکی موضوع ارزشیابی ” عرفان (تصوف)” در تاریخ فرهنگ وجامعۀ ایران است. درواقع برای درک معانی و شناخت ماهوی این پدیده های اصیل فرهگی ایران وارد پژوهش این “وادی” عرفان شدم. تا بحال از متفکران عارف وآثارآنهای قرن ششم هجری(مثلاّ عین القضات همدانی یا متون فارسی عرفانی مثل “روح الارواح” و نوبه الثالثۀ کشف الاسرار ) وآثار فرید الدین محمد عطاروجلال الدین محمد بلخی(مولانا) بویژه “مثنوی” گرفته تا عارفانی مثل شبستری و صاعن الدین علی ترکۀ اصفهانی که آثارشان تأثیرپذیری نظریۀ محی الدین ابن العربی و شاگردانش را ا آشکار منعکس می کنند، مورد بحث علمی ام قرار داشته اند. تازگیها در قرینۀ بررسی “مثنوی“،” مکاتیب عبدالله قطب بن محیی”، معروف به دعوت به “اخوان آباد “، مورد علاقۀ تحقیق خود گردیده است. برای من، شناخت اصالت فرهنگ ایران زمین طبیعتاّ با علم فرهنگ اسلامی پیوندی عمیق داشته است.
۲- بد نیست قدری درمورد تاریخچه شکل گیری ایران شناسی و اسلام شناسی در ژاپن صحبت کنیم. اصولا اسلام شناسی و ایران شناسی از چه زمانی و با آثار چه کسانی در ژاپن آغاز شد
جواب: در این زمینه اطلاعاتی دقیق نزد من نیست اما تا آنجا که آگاه هستم ، اسلام شناسی در ژاپن درسال ها ی اولۀ قرن بیستم در زمینۀ تاریخ آسیایی بخصوص در رابطۀ تاریخ چین آغاز شد و .بعد ازپایان جنگ جهانی دوم که اسلام شناسی هم ناچار رنگ سیاسی آن دوره را گرفته بود، ازدهۀ ۱۹۶۰ ببعد مجمع ها یا مؤسسۀ هایی مربوط به اسلام شناسی را در ژاپن بنیان گذاشته اند. ظهورمحقق برجسته ای مثل پروفسور ایزوستو بیشک این جهات را تقویت کرده است. ایران شناسی در ژاپن زمینه هایی “باستان شناسی ” ، “تاریخ ” ، ” زبان شناسی ” ، ” ادبیات “:وغیره قبل از جنگ جهانی دوم آغاز شده بود.مثلاّ در سال ۱۹۲۲کتابی بعنوان” تأملاتی در بارۀ ادب فارسی” بدست شیگیرو آراکی انتشار یافت که می توان گفت اولین رهیاف علمی به ادب فارسی در ژاپن است.
۳- تا جایی که بنده مطلع هستم شما به عرفان خراسانی هم علاقمند هستید و در این زمینه تحقیقاتی داشتید. حتی شما منطق الطیر عطار نیشابوری و تذکره را به ژاپنی ترجمه کردید. شما چه ویژگی در عرفان خراسانی ملاحظه کردید که به تحقیقات در این زمینه روی آوردید؟ و اینکه ترجمه شما از دو کتاب مذکور تا چه اندازه توانست مورد استقبال علاقمندان در ژاپن قرار گیرد؟
جواب: “منظق الطیر“فریدالدین عطارنیشابوری را استاد من پروفسور کورویاناگی به ژاپنی ترجمه کرد نه بنده. چون کتاب ترجمۀ منظق الطیر باهتمام کورویاناگی تازه در سال ۲۰۱۲ چاپ شد، واکنش مشخصی نسبت به این ترجمه، گویا، هنوز به محافل ما نرسیده است. چندین سال پیش تذ کره الاولیا ی عطارنیشابوری را بصورت گزیده و با مشروح نسبتاّ مفصل به زبان ژاپنی درآوردم. این کتاب در آن زمان که چاپ شد روبروی استقبال و ارزیابی نسیتاّ مثبت محققین این زمینۀ ژاپن گردید اما وضع تلقی این کتاب درزمرۀ عام مردم ژاپن برایم معلوم نیست.
اصل عرفان (تصوف) با همۀ پدیده های گوناگونی که دارد کلاّ باید همراهی با تجاربی در طور ماوراء این دنیای محسوسات ویا با حرکات عواطفی مبنی بر ذوقیات الهی باشد. ویژگی “عرفان خراسان” هم نوعی اعتناء و عنایتی عمیق به ذوقیات وشهود درپرتو تجارب الهی باشد.در این وادی، نظریۀ نظام مندی تعقل گرای افراطی فقط امکانی دارد نقش فرعی داشته باشد.
۴– آیا شما تشابه و یا تمایزی میان عرفان در جهان اسلام و تفکرات معنوی در ژاپن ملاحظه می کنید و اگر اینگونه است این تمایزات را چطور می بینید
جواب: از دیدگاه توحید الهی دریکتا پرستی که جنبه ای ازمقصد غائی عرفان اسلامی باشد، عرفان در جهان اسلام در همان بُعد معنوی با ذهنیت طبیعی ژاپنیانی که جنبه ای حامل نوعی تعدد “الوهیت” باشند شاید زیاد تشابهی ندارد اما جنبۀ “فراگیری وشمولیت” حاصل نظریۀ وحدت وجودیه ، یعنی ، همۀ اشیاءکه در اضلیت علم پروردگار باهم مع الله جای داشته از طریق خودشناسی خدا به جهان کثرت درطی منازل مراحلی تجلی می شود، در نظرمن با بعضی تمایلات معنوی درذهنیت ژاپنیان امکان تشابهی داشته باشد.
۵- در محافل اسلام شناسی ژاپن توجه به عرفان خراسانی بیشتر است یا عرفان ابن عربی؟
جواب: در ژاپن،اکثرافرادی که با خود “اندیشۀ “اسلام، یا فلسفه باشد یا کلام باشد یا “نظریۀ”عرفانی باشد، سر.وکار داشته باشند توجه شان به عرفان ابن عربی است. اگر در خصوص “عرفان (تصوف) خراسان” بگویم ، پژوهندگان ادب فارسی عرفانی بیشتر به این حیطۀ تصوف عنایت توجه دارند..
۶- شما نقش اوکاوا شومی و ایزوتسو در شکل گیری اسلام شناسی در ژاپن را چگونه می بینید؟
جواب: اوکاوا شومی در دورۀ جنگ جهانی دوم، ضمن در نظر گرفتن وضعیت سیاسی کشورهای مستعمرۀ آسیایی مسلمان نشین، به اصول واقعی اسلام توجه کرده بود.از ان نظر، علم اوکاوا به اسلام چندان تخصصی نبود.از لحاظ ارزش کارهای علمی اوکاوا با کار های ایزوتسو قابل مقایسه نیست. خدمات علمی ایزوتسو درتعالی اسلام شناسی در ژاپن چنانکه درفقرۀ سؤال ۲ اشاره ای شد،عظیم وبی نظیراست.ازدیدگاه اسلام شناسی ،احتمالاّ اوکاوا شومی بیشتر نقش “تاریخی “داشته است.
۷- اگر ممکن است کمی در مورد نقش پروفسور کورایاناگی در شکل گیری گسترش زبان فارسی در ژاپن توضیح دهید و اینکه فرهنگ لغت ژاپنی به فارسی و فارسی به ژاپنی پروفسور کورایانگی در چیست و آیا این فرهنگ لغت جامع است؟
جواب: خدمات و نقش پروفسور کورویاناگی در گسترش زبان فارسی در ژاپن بسیاربزرگ است. قبل از انتشار فرهنگ لغت ایشان، ژاپنیان هنگام مراجعه به لغات فارسی ناچاربه فرهنگ لغت هایی که یا برای انگلیسی زبانان یا فرانسوی زبانان یا آلمانی زبانان یا روسی زبانان فراهم شده مراجعه می کردند.تعداد لغات فارسی که در” فرهنگ لغت بزرگ فارسی به ژاپنی” بتألیف پروفسور کورویاناگی ذخیره شد حدوداّ ۸۰۰۰۰ لغت است، شامل واژگان کهنه وتاحدی عامیانه. می توان گفت این فرهنگ بزرگترین فرهنگ لغت فارسی چاپی درژاپن است.
۸- یکی از حوزه های مهم ایران شناسی توجه به ادبیات فارسی است که شما هم در این زمینه هم صاحب نظر هستید و هم تحقیقاتی در این زمینه داشته اید. شما نقش دانشگاه مطالعات زبان های خارجی توکیو در گسترش و آموزش زبان فارسی را چطور ارزیابی می کنید؟
جواب: دانشگاه مطالعات زبان های خارجی توکیو از قدیم در گسترش و تدریس زبان و ادبیات فارسی فعّال بوده واشتباهی هم نیست اگر بگویم مرکز تحقیق و ترجمۀ متون کلاسیک ادب فارسی در ژاپن گروه فارسی این دانشگاه بوده است.و بعنوان مرکز نظام آموزشی فارسی هم نقش مهمی را در ژاپن برآورده است.
۹- به عنوان آخرین پرسش، وضعیت حال حاضر مطالعات اسلامی و ایران شناسی در ژاپن چگونه است و چه آینده ای در انتظار این وضعیت خواهد بود؟
جواب: در ژاپن با اینکه تعداد مسلمانان نسبت به دیگر کشورهای پیشرفته هنوز کم است بازهم توجه عام به اسلام وعلاقۀ به ادراک معانی طرز تفکرو روش رفتارمسلمانان سال به سال زیاد شده واین جهات توجه رو به شناخت علمی ازاسلام به معنی عمیق ترکشانده شده است. در این جایگاه ، برای اسلام شناسی در ژاپن حضور شخصیتی نظیر پروفسور ایزوستو بی نهایت اهمیت را داراست یعنی می توان گفت ،برهمان پایۀ سوابق شناحت علمی و ذخیرۀ تحقیقات، در ژاپن آشنایی ازاسلام شناسی اصیل تا حدی از پیش فراهم گردیده بود. در این محیط ، محققین بااستعداد جوان پرورش یافته اند که امیدوار کنندۀ راهگشایی برای شناسایی بیشترو گستردۀ جنبه های “اسلام “است. درخصوص ایران شناسی درژاپن ،انتظار می رود از این ببعد هم در مقولۀ مختلف آن ،تحقیقاتی با ارزش وبنیادی بدست محققین ژاپنی انجام بشود.