اندیشمندان ایران امروز
آکادمی مطالعات ایرانی لندن(LAIS)
محمد خواجوی، صدرا پژوه و عرفان شناس و مترجم قرآن و متون کهن عربی سال ۱۳۱۳ در خانواده‌ای مذهبی در تهران به دنیا آمد. دوره دبیرستان را در دبیرستان رهنما در خیابان فرهنگ به پایان رساند، چون پدرش تاجر و بازاری بود،ه به ناچار در کنار پدر به کار بازار پرداخت. در کنار کار در نزد پدر به مطالعه آزاد در متون کهن ادبی همانند آثار عطار نیشابوری و مثنوی مولانا پرداخت. مدتی بعد به خواندن برخی متون دشوارتر فلسفی و عرفانی و کلامی همانند شرح مثنوی اسرار حاج ملاهادی سبزواری علاقه‌مند شد. ملاقات تصادفی او با سید ابوالفضل کمالی سبزواری، واعظ شهیر شهر او را به سمت درس جامع‌المقدمات کشاند که نزد او مقدمات کار را فرا گرفت.
کلید واژگان: خواجوی، حکمت، عرفان، فلسفه، قرآن، صدرا، اسلام.
علاقه‌مندی او به مطالعه قرآن کریم و آثار ملاصدرا ، به خصوص تفاسیرش بر قرآن کریم او را به سمت دیگر آثار ملاصدرا هم کشاند. این مطالعات او را به سمت استادانی چون مرحوم «شیخ ابوالحسن شعرانی» و «سیدابوالحسن رفیعی قزوینی» و «شهید مطهری» سوق داد و سبب شد تا او تلمذ نزد این اساتید و درس گیری در فلسفه و کلام اسلامی را با جدیتی افزونتر دنبال کند که از جمله آنها درک محضر رفیعی قزوینی در منزلشان در هفت سال پیاپی بود.
تصحیح کتاب «اسرارالایات ملاصدرا» و نگارش مقدمه عربی بر آن در حدود سال ۱۳۴۸ را به دستور و تشویق علامه شعرانی انجام داد. مرحوم خواجوی تفسیر صدرالمتألهین را به تشویق علامه رفیعی قزوینی تصحیح کرد و جلد اول آن را در سال ۱۳۵۲ به چاپ رسانید. درک محضر علامه محمدحسین طباطبایی و آموختن تفسیر قرآن و درک آموزه‌های استاد جلال‌الدین آشتیانی و محمدعلی حکیم شیرازی از دیگر توفیق‌های محمد خواجوی به شمار می‌آید. دکتر محمد خواجوی سپس به رشت رفت و گوشه‌گیری اختیار کرد و به ترجمه و تصحیح متون کهن سه بزرگ عرصه عرفان و فلسفه روی آورد. آثار صدرالدین قونوی،ابن عربی و ملاصدرای شیرازی. عمده آثار او از سوی انتشارات مولی به بازار کتاب عرضه شده است، از جمله ترجمه‌ای متفاوت از قرآن که با نام قرآن حکیم در سال‌های اولیه دهه هفتاد متشر شد.
مرحوم خواجوی سخت دلباخته مکتب متعالیه بود و در این باره می نویسد: “مکتب ملاصدرا یکباره و بدون پیشینه پدید نیامد. فلسفه کوهی بود که از آغاز با فیثاغورث‌ها، افلاطون‌ها، سقراط‌ها، ارسطوها، ابن‌سیناها، ابونصر فارابی‌ها، خواجه نصیرها، میردامادها و دشتکی‌ها بناشد تا ملاصدراها آمدند و این کوه را تا قله ساختند و البته ملاصدرا خانه‌اش را بر قله این کوه بنا کرد. هریک از فیلسوفان در یک مبحثی فرس راندند. اول مشاعیان بودند که با استدلال محض سرو کار داشتند، کسانی مثل ارسطو که اصلاً با مکاشفه کاری نداشته و می‌گفتند که تابع برهانند حال این برهان می‌خواهد با خدا، با کتاب، با سنت پیامبر(ص) بخواند یا نخواند. در مقابل عده دیگری پیدا شدند که به آنان اشراقی گفته می‌شد که می‌گفتند ما تابع آن چیزی هستیم که کشف به ما می‌دهد حالا این کشف با قرآن یا احادیث بخواند یا نخواند. شما اگر به کتاب‌های ابن سینا یا ابونصر فارابی و همچنین به حکمت الاشراق شیخ اشراق نگاه کنید، آیه یا حدیثی درباره استدلال این مطلب ندارند. بعد یک عده دیگر پیدا شدند به نام متکلمین، اینها گفتند ما هم مثل مشاعیان دنبال برهان هستیم اما این برهان باید با کتاب و سنت مطابقت داشته باشد و اگر مطابقت نداشته باشد ما عقل را کنار می‌گذاریم. عده دیگری هم به نام صوفیه پیدا شدند و گفتند ما پیرو کشفیم اما کشفی که با کتاب و سنت بخواند. به این ترتیب، هر یک از این چهار گروه یک مکتب خاص شدند. اما ملاصدرا آمد مکتبی را تأسیس کرد به نام مکتب تأله. تأله یعنی فرورفتن در الهیات. او گفت خاک بر سر آن فلسفه‌ای که با قرآن و سنت نخواند: «کلما حکم به العقل حکم به الشرع و کلما حکم به الشرع حکم به العقل» یعنی هرچه را عقل حکم می‌کند شرع هم حکم می‌کند و هر چه را شرع حکم می‌کند عقل هم حکم می‌کند. به همین جهت آمد کتابی نوشت و فقط درباره امور عقلی و استدلالی مثل وجود، طبعیت وجود، ماهیت و … صحبت کرد. درباره عقل، کتاب «اسفار» را نوشت، درباره سنت، «اصول کافی» را بر مبنای حکمت و عرفان و فلسفه شرح کرد. بعد کتاب تفسیر قرآن را نوشت و همه اینها را با آیات و استدلالات عقل تطبیق داد. در عرفان کتابی نوشت به نام «الواردات القلبیه» که مکاشفات خودش را در این کتاب آورده است. به این ترتیب این چهار شاخه را جمع کرد و مکتبی به نام تأله پدید آورد که در واقع مکتب تأله در تمام کتاب‌هایش در بستر «اسفار»، «شرح اصول کافی»، «مفاتیح الغیب»، «تفسیر»، «واردات قلبی» و کتاب‌های دیگرش نهفته است.
کارنامه او مشحون از تصحیح، ترجمه و تالیف است که می‌توان به تصحیح و ترجمه کتاب مصباح الانس، ترجمه فصوص الحکم ابن عربی، ترجمه فتوحات ابن‌عربی، در ۱۷ جلد، تالیف کتاب لوامع‌العارفین، تالیف کتاب دو صدرالدین و… اشاره کرد. کتاب «ریشه‌های هویتی تشیع و عرفان حکیم ترمذی، سهروردی، ابن‌عربی، مولوی، علاءالدوله سمنانی، درس مقامات معنوی مجموعه مقالات محمد خواجوی را دربرمی‌گیرد. این اثر از ۲۰ مقاله درباره ریشه‌های هویتی تشیع و عرفان تشکیل شده است، که می‌توان به وحدت وجود، حرکت جوهری، بحثی در زمان ولازمان، انسان کامل ازلی و جهان دائم ابدی، آموزه‌های مولانا برای انسان معاصر، در شخصیت حکیم ترمذی، وجود اقطاب و افراد وجود در کشف ابن‌عربی، عقل و روح در فلسفه اسلامی، وحدت از دیدگاه عارفان و شاعران اشاره کرد.
محمد خواجوی روز نهم آذر ماه سال ۱۳۹۱ در رشت درگذشت و در همان شهر به خاک سپرده شد.
آثار :
۱٫ مقدمه تصحیح تفسیر کبیر صدرالمتألهین ـ جلد اول شامل تفسیر سوره فاتحه و ۱۶ آیه سوره بقره / ۱۳۶۶/ انتشارات بیدار قم
۲٫ تصحیح تفسیر کبیر صدرالمتألهین ـ جلد دوم شامل ۳۳ آیه سوره بقره / ۱۳۶۴/ انتشارات بیدار قم
۳٫ تصحیح تفسیر کبیر صدرالمتألهین ـ جلد سوم شامل ۶۵ آیه سوره بقره / ۱۳۶۴/ انتشارات بیدار قم
۴٫ مقدمه و تصحیح تفسیر کبیر صدرالمتألهین ـ جلد چهارم شامل تفسیر آیه‌الکرسی و آیه‌النور / ۱۳۶۱/ انتشارات بیدار قم
۵٫ مقدمه و تصحیح تفسیر کبیر صدرالمتألهین ـ جلد پنجم شامل تفسیر سوره یاسین /۱۳۶۱/ انتشارات بیدار قم
۶٫ مقدمه و تصحیح تفسیر کبیر صدرالمتألهین ـ جلد ششم شامل سوره سجده و سوره حدید / ۱۳۶۰/ انتشارات بیدار قم
۷٫ مقدمه و تصحیح تفسیر کبیر صدرالمتألهین ـ جلد هفتم شامل تفسیر سوره‌های واقعه و جمعه و طارق و اعلی و زلزال / ۱۳۶۸/ انتشارات بیدار قم
۸٫ مقدمه و تصحیح کتاب شرح اصول کافی صدرالمتألهین ـ جلد اول شامل کتاب عقل و جهل / ۱۳۶۶ / مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
۹٫ تصحیح کتاب شرح اصول کافی صدرالمتألهین ـ جلد دوم شامل کتاب فضل‌العلم و قسمتی از کتاب حجت / ۱۳۶۷/ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
۱۰٫ تصحیح کتاب شرح اصول کافی صدرالمتألهین ـ جلد سوم شامل کتاب توحید تا باب جوامع التوحید / ۱۳۷۰/ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
۱۱٫ تصحیح کتاب شرح اصول کافی صدرالمتألهین ـ جلد چهارم شامل بقیه کتاب توحید / در دست انتشار / مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
۱۲٫ مقدمه و ترجمه کتاب شرح اصول کافی صدرالمتألهین جلد اول شامل کتاب عقل و جهل / ۱۳۶۶/ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
۱۳٫ ترجمه کتاب شرح اوصل کافی صدرالمتألهین ـ جلد دوم شامل کتاب فضل العلم و قسمتی از کتاب حجت / ۱۳۶۷/ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
۱۴٫ ترجمه کتاب شرح اصول کافی صدرالمتألهین ـ جلد سوم شامل کتاب توحید تا باب جوامع توحید / ۱۳۷۰/ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
۱۵٫ ترجمه کتاب شرح اصول کافی صدرالمتألهین ـ جلد چهارم شامل بقیه کتاب توحید / در دست انتشار/ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
۱۶٫ مقدمه و تصحیح و تعلیق و کتاب مفاتیح الغیب صدرالمتألهین / ۱۳۶۳/ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
۱۷٫ مقدمه و ترجمه کتاب مفاتیح‌الغیب صدرالمتألهین / ۱۳۶۳/ انتشارات مولی
۱۸٫ مقدمه و تصحیح کتاب اسرارآلایات صدرالمتألهین / ۱۳۶۰/ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
۱۹٫ مقدمه و ترجمه و تعلیق کتاب اسرارآلایات صدرالمتألهین / ۱۳۶۳/ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
۲۰٫ مقدمه و تصحیح و ترجمه تفسیر آیه نور صدرالمتألهین / ۱۳۶۲/ انتشارات مولی
۲۱٫ مقدمه و تصحیح و ترجمه تفسیر سوره واقعه صدرالمتألهین / ۱۳۶۳ / انتشارات مولی
۲۲٫ مقدمه و تصحیح و ترجمه تفسیر سوره جمعه صدرالمتألهین / ۱۳۶۳ / انتشارات مولی
۲۳٫ مقدمه و تصحیح و ترجمه سوره طارق صدرالمتألهین / ۱۳۶۳ / انتشارات مولی
۲۴٫ مقدمه و تصحیح و ترجمه تفسیر سوره اعلی / ۱۳۶۳ / انتشارات مولی
۲۵٫ تصحیح و ترجمه تفسیر سوره زلزال صدرالمتألهین ـ ۱۳۶۳ / انتشارات مولی
۲۶٫ مقدمه و تصحیح و ترجمه رساله حشر صدرالمتألهین / ۱۳۶۳ / انتشارات مولی
۲۷٫ مقدمه و تصحیح و ترجمه رساله حدوث عالم صدرالمتألهین / ۱۳۶۶ ـ انتشارات مولی
۲۸٫ مقدمه و تصحیح رساله سه اصل صدرالمتألهین / ۱۳۷۸/ انتشارات مولی
۲۹٫ مقدمه و تصحیح مجموعه اشعار صدرالمتألهین / ۱۳۷۸/ انتشارات مولی
۳۰٫ لوامع العارفین فی احوال صدرالمتألهین / ۱۳۶۶/ انتشارات مولی
۳۱ـ ترجمه قرآن حکیم ـ از جهت وجوه و اشباه و نظایر و غریب و مقاصد قرآن / ۱۳۶۹/ انتشارات مولی
۳۲٫ تجلی ولایت از داستان زن جوحی و قاضی در مثنوی مولانا / ۱۳۶۸/ انتشارات مولی
۳۳٫ امامت در قرآن و سنت و عقل و عرفان / ۱۳۷۴ / انتشارات مولی
۳۴٫ شرح رباعی شیخ اکبر محیی‌الدین اعرابی ـ به شرح حمزه قناری / ۱۳۷۰/ انتشارات مولی
۳۵٫ مقدمه و تصحیح کتاب لمعات شیخ فخر‌الدین عراقی همراه با شرح از شروح قرن هشت / ۱۳۶۳/ انتشارات مولی
۳۶٫ مقدمه و تصحیح کتاب مشارب الاذواق امیر سید علی همدانی ـ شرح قصیده خمریه فارضیه / ۱۳۶۲/ انتشارات مولی
۳۷٫ مقدمه و ترجمه کتاب اصطلاحات الصوفیه شیخ عبدالرزاق کاشانی /۱۳۷۲/ انتشارات مولی
۳۸٫ مقدمه و تصحیح کتاب مفتاح الغیب صدرالدین قونوی و شرح آن ـ مصباح الانس / ۱۳۷۴/ انتشارات مولی
۳۹٫ مقدمه و ترجمه کتاب مصباح الانس حمزه فناری / ۱۳۷۴/ انتشارات مولی
۴۰٫ مقدمه و تصحیح کتاب النفحات الالهیه صدرالدین قونوی / ۱۳۷۵/ انتشارات مولی
۴۱٫ مقدمه و ترجمه کتاب نفحات الهی صدرالدین قونوی / ۱۳۷۵/ انتشارات مولی
۴۲٫ مقدمه و ترجمه کتاب اعجازالبیان صدرالدین قونوی / ۱۳۷۵/ انتشارات مولی
۴۳٫ مقدمه و تصحیح و ترجمه کتاب فکوک صدرالدین قونوی /۱۳۷۱/ انتشارات مولی
۴۴٫ مقدمه و تصحیح و ترجمه و تعلیق رساله اسرار النقطه امیر سیدعلی همدانی / ۱۳۷۸/ انتشارات مولی
۴۵٫ در صدرالدین و یا دو اوج شهود و اندیشه در جهان اسلام / ۱۳۷۸/ انتشارات مولی
۴۶٫ مقدمه و ترجمه اسرارالآیات صدرالمتألهین با تجدید نظر کامل ـ کتاب حاضر / ۱۳۷۹/ انتشارات مولی
۴۷٫ مقدمه و تصحیح کتاب اسرارالشریعه و انوارالحقیقه سید حیدر آملی / ۱۳۶۳/ موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
۴۸٫ مقدمه و تصحیح منظومه عرفانی شیخ صنعان و دختر ترسا ـ اثر وحدت هندی / ۱۳۶۳/ کتابخانه طهوری
۴۹٫ تصحیح و ترجمه و تعلیق رساله روحیه سید قطب‌الدین نیریزی / ۱۳۵۶/ کتابخانه احمدی شیراز
۵۰٫ مدارج الفتوه فی شرخ مهرالنبوه / ۱۳۵۶/ کتابخانه احمدی شیراز
۵۱٫ الاضافه الشرقیه فی شرح قصیده الابداعیه ـ شرح قصیده عربی سید قطب‌الدین نیریزی / ۱۳۷۹/ انتشارات مولی
۵۲٫ رساله الوجودیه ـ در مباحث وجود و معارف الهی / در دست انتشار / کتابخانه احمدی شیراز
۵۳٫ مقدمه مفصل کتاب شرح لمعات شیخ فخر‌الدین عراقی، بشرح سید عبدالله برزش آبادی از عرفای قرن نهم هجری / ۱۳۷۹ / انتشارات مولی
۵۴٫ مقدمه و ترجمه اسفار صدرالمتألهین (الهیات بمعنی الاعم) جلد اول: وجود و احکام وجود / ۱۳۷۸ / انتشارات مولی
۵۵٫ ترجمه اسفار صدرالمتألهین (الهیات بمعنی الاعم) جلد دوم: جعل ماهیت، وحدت و کثرت، علت و معلول / ۱۳۷۸ / انتشارات مولی
۵۶٫ ترجمه اسفار صدرالمتألهین (الهیات بمعنی الاعم) جلد سوم: قوه و فعل، حرکت، قدم و حدوث، عقل و معقول / ۱۳۷۸/ انتشارات مولی
۵۷٫ مقدمه و ترجمه اسفار صدرالمتألهین (الهیات بمعنی الاخص) جلد چهارم: وجود واجب، صفات واجب، علم حق‌تعالی قدرت حق تعالی/ ۱۳۷۹/ انتشارات مولی
۵۸٫ ترجمه اسفار صدرالمتألهین (الهیات بمعنی الاخص) جلد پنجم: حی بودن و سمیع و بصیر بودن حق تعالی، متکلم بودن و عنایت حق تعالی، فیض و دوامِ جود و بخششِ حق‌تعالی / ۱۳۷۹/ انتشارات مولی
۵۹٫ ترجمه اسفار صدرالمتألهین (سفر نفس) جلد ششم: احکام و ماهیت نفس، قوای نباتی و قوای نفوس حیوانی، ادراکات باطنی، تجرد و حالات نفس ناطقه / ۱۳۸۰/ انتشارات مولی
۶۰ـ ترجمه اسفار صدرالمتألهین (سفر نفس) جلد هفتم: ابطال تناسخ، ملکات نفس انسانی، معاد روحانی، معاد جسمانی / ۱۳۸۰/ انتشارات مولی
۶۱٫ مقدمه و ترجمه کتاب کبیر فتوحات مکّیه ابن عربی ـ (جلد اول) / ۱۳۸۰/ انتشارات مولی
۶۲٫ ترجمه فتوحات المکیه ـ ابن عربی ۱۷جلدی/ ۱۳۸۱
۶۳٫ اسفار اربعه ملاصدرا چهار سفر در ۹ جلد / ۱۳۷۸
۶۴٫ مواقع النجوم ابن عربی ـ تصحیح متن عربی / ۱۳۹۰
۶۵٫ ترجمه مواقع النجوم ابن عربی/ ۱۳۹۰
۶۶٫ مشارق البیان فی مسائل القرآن/ ۱۳۸۸
۶۷٫ ترجمه قرآن حکیم با شأن نزول آیات/ ۱۳۶۹
۶۸٫ فصوص الحکم ـ ابن عربی ـ متن و ترجمه/ ۱۳۸۷
۶۹٫ شرح فصوص الحکم قیصری ـ ترجمه در ۲ جلد قابدار / ۱۳۸۸
۷۰٫ اوراد اللیالی و الایام ـ نیایش‌های شبانگاهی و بامدادی ابن عربی ـ ترجمه / ۱۳۹۰
۷۱٫ خاتم الاولیا از دیدگاه ابن عربی و حکیم ترمذی ـ تألیف/ ۱۳۸۷
۷۲٫ مفتاح الغیب ـ قونوی ـ ترجمه / ۱۳۹۰
۷۳٫ اعجاز البیان فی تأویل ام‌القرآن صدرالدین قونوی ـ ترجمه / ۱۳۷۶
۷۴٫ فکوک ـ صدرالدین قونوی ـ ترجمه/ ۱۳۷۱
۷۵٫ مصباح الانس متن عربی با حواشی/ ۱۳۷۴
۷۶٫ ترجمه مصباح الانس حمزه فناری/ ۱۳۷۴
۷۷٫ مرآت العارفین ـ صدرالدین قونوی / ۱۳۸۷
۷۸٫ النفحات الالهیه عربی قونوی / ۱۳۷۵
۷۹٫ ترجمه نفحات الهیه قونوی/ ۱۳۷۵
۸۰٫ لمعات فخر‌الدین عراقی ـ تصحیح / ۱۳۶۳
۸۱٫ شرح لمعات برزش آبادی ـ تصحیح / ۱۳۷۹
۸۲٫ دولواژه‌های لمعات ـ درسهای آقای خواجوی از لمعات عراقی / ۱۳۹۱
۸۳٫ اضافه اشراقیه در شرح قصیده ابداعیه ـ قطب‌الدین نیریزی / ۱۳۷۹
۸۴٫ رساله سه اصل ملاصدرا / ۱۳۷۶
۸۵٫ رساله وجودیه در معرفت ربوبیه تألیف/ ۱۳۸۷
۸۶٫ میزان الصواب ۳ جلدی در تشریح فصل الخطاب قطب‌الدین نیریزی / ۱۳۸۴
۸۷٫ مصباح الولایه و بحر المناقب قطب‌الدین نیریزی/ ۱۳۸۴
۸۸٫ بازگشت به آغاز شرح داستان پادشاه و کنیزک مثنوی ـ تألیف/ ۱۳۸۴
۸۹٫ تجلی ولایت شرح داستان زن جوحی و قاضی مثنوی / ۱۳۶۸
۹۰٫ شیخ صنعان و دختر ترسا ـ وحدت هندی (منظومه عرفانی)/ ۱۳۸۷
۹۱٫ امامت در قرآن سنت عقل و عرفان / تألیف/ ۱۳۶۸
۹۲٫ اسرار النقطه ـ امیرسیدعلی همدانی / ۱۳۷۶
۹۳٫ اطوار اندیشه از ایرانشهری تا ملاهادی سبزواری در ۱۸ پرسش و پاسخ ـ تألیف ۱۳۹۱
۹۴٫ مناجات خمسه عشر ـ ترجمه / ۱۳۹۱
۹۵٫ ترجمه و متن عقاته المستونز ابن عربی/ ۱۳۹۱
۹۶٫ ترجمه و متن انشاءاله واثر ابن عربی / ۱۳۹۱
۹۷٫ ترجمه شرح تأثیه ابن عربی با شرح بوسنوی/ ۱۳۹۱
۹۸٫ تذکره کججانی / ۱۳۹۱
۹۹٫ تذکره رضی‌الدین علی لا‌لا/ ۱۳۹۱
۱۰۰٫ تذکره شیخ محمد خبوشانی/ ۱۳۹۱
۱۰۱٫ تجلی کمالات الهیه فی صفات محمدیه ـ عبدالکریم جیلی ـ ترجمه/ ۱۳۹۱