دکتر سید سلمان صفوی
آکادمی مطالعات ایرانی لندن (LAIS)
استمرار منصب انسان کامل و تعیین رهبری الهی پس از رحلت نبی اکرم حضرت محمد مصطفی (ص) از چنان اهمیتی برخوردار بود که با وجود شواهد و قراین قبلی (نزول حدود ۳۰۰ آیه در وصف جایگاه شامخ حضرت علی (ع) و احادیث متعدد پیامبر (ص)) مبنی بر نصب حضرت مولی الموحدین علی (ع) بر منصب امامت بعنوان انسان کامل پس از رحلت نبی کرم (ص)، حق تعالی آیه “یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک، و ان لم تفعل فما بلغت رسالته، والله یعصمک من الناس، ان الله لا یهدی القوم الکافرین“ (مائده، ۶۷) را نیز نازل فرمود.
کلید واژگان: محمد(ص)، غدیر، امام و ولایت علی(ع)، انسان کامل، آیه ابلاغ، آیه اکمال دین
براساس آیه مذکور (شامل یک جمله امری، یک جمله شرطی، یک جمله خبری و یک جمله انشایی با تاکیدات مکرر) خداوند به آخرین فرستاده الهی فرمان می دهد حضرت علی (ع) را به عنوان جانشین معنوی – علمی – سیاسی خود به جامعه مسلمان معرفی کند و بدین وسیله رسالت خویش را به کمال برساند. علیرغم مخالفت، جنجال و آشوب کانون های قدرت در ساختار امت تازه مسلمان با این فرمان (به خاطر منافع طبقاتی و قبیله ای) خداوند رسول خویش را آگاه می سازد که او را از آسیب آنها در امان می دارد. جمله انشایی در انتهای آیه، تبیین یک قاعده عام و یک اصل خاص است مبنی بر این که خداوند علی العموم کافرانِ عنود را که با وجود آگاهی از حقیقت، آن را انکار می کنند هدایت نخواهد کرد. همچنین تأکید می کند آنهایی که ولایت الهی علی (ع) را آگاهانه کتمان و انکار می کنند، مشمول هدایت الهی نخواهند شد.
پس از ابلاغ این فرمان الهی، حضرت خاتم الانبیاء در آخرین حج خویش در سال دهم هجرت، در روز هجدهم ذیحجه در محل غدیر خم در حضور حدود صدهزار مسلمان (شامل همه چهرهای معروف اسلام) پس از بیان خطبه ای کوتاه طبق فرمان الهی حضرت علی (ع) را منصوصا به خلافت و امامت پس از خویش منصوب کردند. پیامبر اسلام فرمودند: “اِنَّ الله مَولای وَ اَنَا مَولَی المُؤمِنین وَ اَنَا اولی بِهِم مِن اَنفُسِهِم، فَمَن کُنتُ مَولاه فَعَلیٌّ مَولاه (یقولها ثلاث مرات و فی لفظ احمد اربع مرات) ثم قال: اَللهُمَّ وال مَن والاه وَ عاد مَن عاداه وَ أحِبَّ مَن أحَبَّه وَ أبغِض مَن أبغَضَهُ وَ انصُر مَن نَصَرَهُ وَ اخذُل مَن خَذَلَهُ وَ أدِرِ الحقَّ مَعَهُ حیثُ دار. ألا فیبلغ الشاهدُ الغائبَ“: “خداوند مولی و سرور من است و من مولی و سرور مؤمنانم و بر مؤمنان از جانشان سزاوارترم .هر کس که من مولای او هستم، علی هم مولای اوست. بار خدایا دوستدار او را دوست بدار و بدخواه او را دشمن بدار. یاور او را یاری کن و کسی را که او را تنها می گذارد تنها بگذار. هر کس در اینجا حاضر است باید این سخن را به غایبان برساند”. (اسباب النزول، واحدی، ۱۵۰ – فضائل الخمسه، فیروزآبادی، ۱/۳۸۸ – تفسیر کشف الاسرار، میبدی، ۳/۱۸۱).
علامه امینی در “دانشنامه الغدیر” اسناد این رویداد قطعی و بی نظیر شامل صدها تن از راویان حدیث غدیر (عمدتا از اهل سنت) را با ذکر منبع و وثاقت هر یک معرفی کرده است. هیچ یک از احادیث نبوی در صحت و تواتر به پایه حدیث غدیر نمیرسد. اسناد حدیث غدیر بر سایر احادیث نبوی برتری و امتیاز دارد. بیش از ۱۱۰ تن از اصحاب پیامبر، ۸۴ تن از تابعین و ۳۶۰ تن از ثقات محدثین این حدیث را روایت کردهاند. (الغدیر، ۱/۱۴).
راویان مشهور غدیر از صحابه عبارتنداز: امیرالمؤمنین علی (ع)، فاطمه زهرا (س)، حسن بن علی (ع)، حسین بن علی (ع)، عباس بن عبدالمطلب، عبدالله بن عباس، عایشه و ام سلمه همسران پیامبر، اسماء بنت عمیس همسر ابوبکر و سپس علی، ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص، عبدالرحمن بن عوف (از عشره مبشره) ابوهریره، اسامه بن زید، ابی بن کعب، جابر بن عبدالله، ابوذر غفاری، سلمان فارسی، خالد بن الولید، عمار بن یاسر و عمر بن العاص و . . . . اسامی این راویان، تابعین و راویان حدیث غدیر با شرح احوال و روایات ایشان در کتاب “عبقات الانوار” تألیف میر حامد حسین لکنهویی نیشابوری در دو مجلد در ۱۰۰۸ صفحه همراه به انضمام نام ۱۵۰ تن از محدثین و علمای مشهور راوی این حدیث نگاشته شده است. برخی از اهل سنت مقصود از ولی را دوستی می خوانند نه امر امامت؛ اما این امر با عقل سلیم و ساختار و سیاق آیه و عمل پیامبر مطابقت ندارد.
مولوی بر اساس حدیث غدیر خم علی را به عنوان ولی و وصی خاتم الانبیاء در شعر ذیل خوانده است:
| تا صـورت پیــوند جهـان بود علی بود | تا نقش زمین بود و زمان بود علی بود |
| شاهی که ولی بود و وصی بود علی بود | سلطان سخا و کرم و جود علی بود … |
| آن شیــــر دلاور که ز بهر طمــع نفس | در خـوان جهان پنـجه نیالود علی بود |
| آن کاشف قـرآن که خـدا در همه قـرآن | کردش صفت عصمت و بستود علی بود |
| آن شاه سـرافــراز که انـدر ره اســلام | تا کار نشــد راست نیاســـــود علی بود |
(مولوی، دیوان شمس)
پس از نصب حضرت علی (ع) به امامت و قبل از متفرق شدن مسلمانان، خداوند آیه اکمال دین را نازل فرمود: “الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم و اخشون و الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى و رضیت لکم الاسلام دینا” (مائده، ۳).
در روز غدیر به فرمان پیامبر (ص) خیمه ویژهای افراشته شد و عموم مردان و زنان (از جمله زنان پیامبر) در محضر ایشان با امام علی (ع) بیعت کردند. پس از این مراسم پیامبر(ص) با دست خویش عمامهای بر سر حضرت علی (ع) نهادند و دنباله آن را پشت سر ایشان مرتب نمودند. این تکریم را که در موارد استثنایی و هنگام انتصاب به إمارت انجام میشد “تتـویـج” می خواندند. پس از اجرای این مراسم بزرگان صحابه برای تهنیت به حضور امام علی (ع) آمدند. ابوبکر و عمر به عنوان اولین نفرات خطاب به امام گفتند: “هنیئا لک (به قولی بخ بخ لک) یا ابن ابی طالب، اصحبت مولی کل مؤمن و مومنه”: “گوارا باد تو را ای پسر ابوطالب. بَه بَه که صبح و شام می کنی در حالی که مولای همه مردان و زنان با ایمان شدهای”. (البدایه و النهایه تألیف ابن کثیر دمشقی سنی، ج ۷، ص ۳۴۸ – ۳۴۹). آنها در روز غدیر امام علی (ع) را “امیرالمؤمنین” خطاب کردند. (الإرشاد، ج ۱، ص ۴۸ – الأمالی مفید، ص ۱۸ – إرشادالقلوب، ج ۲، ص ۳۲۵) ابن عباس نیز گفت: “به خدا سوگند اکنون پیمان تو بر گردن همه واجب شد”. حضرت علی (ع) بعدها بارها این موضوع را به آنها یادآور شدند که: “آیا شما نبودید که در روز غدیر چنین و چنان گفتید؟ حال چه شده است که شیوه ای دیگر در پیش گرفته اید”؟ (کتاب سلیم بن قیس، قرن اول هجری، ج ۲، ص ۸۹۴ و ۵۸۳).
رسول خدا (ص) هنگام نزول آیه اکمال دین فرمودند: “ان کمال الدین و تمام النعمه و رضی الرب بارسالی الیکم بالولایه بعدی لعلی بن ابیطالب“: “کمال دین و تمام نعمت و رضای پروردگار به اعلام جانشینی و ولایت علی توسط من به شما مردم بود”. (بحارالانوار، ج ۳۷/۱۱۱). حضرت حق در آیه شریفِ اکمال دین چندین اصل مهم منتج از امامت علی (ع) را تبیین فرموده است: ۱٫ با منصوص شدن امامت حضرت علی (ع) کافران از مرتد شدن شما مأیوس شدند. ۲٫ با امامت علی (ع) موردی برای ترس مؤمنان از کافران باقی نمی ماند. ۳٫ کافران با امامت علی (ع) هراسان شدند. ۴٫ با امامت علی (ع) دین اسلام به کمال رسید و بدون ولایت امام علی (ع) دینی ناقص بود. ۵٫ امامت علی (ع) نعمت بزرگ خداوند به امت مسلمان است . ۶- امامت علی (ع) مَرضی درگاه احدیت است و از جهت عرفانی – کلامی مسأله بسیار دقیق و مهمی است. خداوند در قران کریم قبل ازنزول آیه ابلاغ، از قطب الاقطاب العارفین امام علی (ع) به عنوان “صالح المؤمنین” (تحریم، ۴)، “و اُذن واعیه” (حاقه، ۱۲)، و “خَیر البَریه” ( بینه، ۷) یاد کرده است.
خداوند علی را به امامت بخاطر صلاحیتهای بی نظیر متعالی معنوی، علمی، عملی، مدیریتی و اخلاقی منصوب کرد.
برگزاری مراسم عید غدیرخم از دوران آل بویه توسط معزالدوله احمد آل بویه در سال ۳۵۲ هجری نهادینه شد. فاطمیون مصر نیز از سال ۳۶۲ عید غدیر را با شکوه برگزار می کردند. در دوره صفویه عید غدیر از اعیاد رسمی بود و از آن زمان براساس تعالیم قرآن و معصومین، مراسم تبیین رویداد تاریخ ساز غدیر و برپایی جشن و شادمانی به صورت یک آئین با شکوه در جامعه شیعیان، اهل عرفان و تصوف به عنوان نهادی مردمی تا امروز استمرار دارد.
سخن را با شعر فخیم حکیم فردوسی که بر مسئله وصایت علی بر اساس غدیر تاکید کرده و زبان حال و قال این فقیر است به پایان می رسانم.
چه گفت آن خداوند تنزیل و وحــی خداونـــد امـــر و خداونـــد نهـــــی
که من شهر علمم، علی ام در است درست این سخن گفت پیغمبر است
گواهی دهـم کاین سخن راز اوست تو گویـی دو گوشــم به آواز اوست
اگر چشــم داری به دیگــر ســرای به نزد نبــی و وصــی گیـــر جای
منــــم بنــــده اهــــل بیت نبـــــــی ستـــاینـــده خـاک پـای وصــــــی
خود آن روز نامــم به گیتـــی مباد که من نـام حیـــــدر نیــارم به یـاد
بر این زادم و هـم بر این بگـــذرم یقیــن دان که خاک پــی حیــــدرم
خداوندا مرام فتوت، جوانمردی، رحمت و گذشت علوی را به ما بیاموز. چشم و دل و جوارح کارگزاران حکومت ما را با ارزش ها، منش ها و هنجارهای علوی مأنوس و عامل بگردان. در فرج امام زمان (عج) وارث حماسه غدیر برای رهایی از بند ظلمت و ستم، تعجیل بفرما.
آکادمی مطالعات ایرانی لندن
چهاردهم ذیحجه ۱۴۳۳
۹ آبان ۱۳۹۱ / ۳۰، اکتبر ۲۰۱۲