سید رضا طریقت
نگارش آثاری در جهت معرفی و شناخت جنبه ها و ابعاد گوناگون زندگی، آثار و اندیشه های امامان شیعه(ع) یکی از مهم ترین وظایف اهل تشیع است، به ویژه زمانی که برخی خواص سایر مذاهب به انگیزه های گوناگون از بازگویی سویه های گوناگون حیات ایشان سر باز می زنند و یا طرف دارانه چهره ای غیرواقعی از ایشان ترسیم می کنند. در چنین فضای مه آلوده و مخدوشی کتابت آثاری در حوزه سیره توسط عالمان و دانشمندان شیعی اهمیتی انکارناشدنی دارد.
کلید واژگان: امام صادق، اهل سنت، اسلام، مذاهب.
به تازگی انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب به انتشار کتاب مفصلی تحت عنوان «امام صادق علیه السلام و مذاهب اهل سنت» همت گماشته است، این اثر که در هشت مجلد و با ترجمه محققانی چون محمد حسین سرانجام، سید علی رضا نقیب پور، سید محمد حسین نواب، رضی الدین حاجی زاده، مهدی حمیدی پارسا، حمزه علی شیخ تبار و محمد صادق محدث صورت گرفته ترجمه اثری دائره المعارف گونه با همین نام نوشته عالم و ادیب بزرگ عراقی، شیخ اسد حیدر است. دانشمندی که از ابنای طایفه معروف شیعی عراقی به نام آل حیدر است و امروزه در سوق الشیخ از استان ناصریه عراق زندگی می کنند. وی در سال ۱۳۴۷ هجری قمری در این منطقه به دنیا آمده است و و در حوزه نجف نزد بزرگانی چون محمد حسین کاشف الغطاء، سید محسن حکیم و آیت الله خویی تلمذ نموده است. استاد اسد حیدر علاوه بر تحصیلات فقهی و اصولی به مطالعه و شناخت فرهنگ عصر جدید نیز روی آوده واز قدرت شگرفی در خطابه و سرودن اشعار مذهبی بهره مند است. او در سال ۱۹۸۴ میلادی پس از ۷۶ سال درگذشت و در نجف اشرف به خاک سپرده شد. از آثار او می توان به «مع الحسین فی النهضه»، «الشیعه فی قفص الاتهام»، «احسن الطلب»، «عائشه و التشریع الاسلامی» و «مقالات و قصائد فی الصحف النجفیه» اشاره کرد.
کتاب حاضر اثری مهم درباب شناخت شخصیت امام صادق(ع) و شرایط زندگی علمی و سیاسی و فرهنگی آن حضرت و تطبیق مبانی فکری و فقهی و کلامی ایشان با دیگر شخصیت های علمی مذاهب دیگر است، به گونه ای که می توان آن را با اثر سترگ علامه امینی، «الغدیر» در اثبات حقانیت امام علی(ع) در گستره شناخت امام صادق(ع) مقایسه کرد. جلد اول این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۷۵ هجری قمری در عراق منتشر شد و به سرعت مورد توجه پژوهشگران و دانش پژوهان عرصه تحقیقات تطبیقی و علاقه مندان مطالعات بین المذاهبی قرار گرفت. مثلا دکتر حامد حنفی داوود، استاد ادبیات عرب دانشکده زبان قاهره و پژوهشگر تاریخ مذاهب و علوم دینی درباره این کتاب چنین نوشته است: «نخستین نقطه ای که در این کتاب فخیم جلب توجه می کند، گستره افق نگاه مولف و توجه به تمام جوانب بحث است که به وسعت اطلاعات و آگاهی نویسنده این کتاب باز می گردد. وی آرای هر صاحب اندیشه ای پیرامون شخصیت بزرگ امام صادق را جمع آوری نموده و هر جریان مرتبط با این شخصیت را با اسلوبی ادبی و به دور از تعصب و همراه با شیوه های علمی و بی طرفانه طرح کرده است».
یکی از امتیازات این کتاب، توجه مولف به ابعاد گوناگون بحث تطبیقی میان مذاهب است. یکی از جنبه های مهم کتاب «امام صادق(ع) پرداختن به موضوعات ترخی است، رشد مذاهب فقهی، توزیع جمعیتی برخی از مذاهب، داستان ابن سبا، مسئله تدوین علوم و تبیین فضای سیاسی عصر امام صادق و تعامل ایشان با حاکمان عباسی از مباحث تاریخی است که در این کتاب مورد بحث و توجه قرار می گیرد.
مولف در جلد اول تحت عنوان امام صادق میان دو دوران حکومت امویان و عباسیان، ضمن بررسی دوران اموی به زمینه های انتقال از حکومت امویان به عباسیان می پردازد. در ادامه این مجلد شخصیت امام صادق در آینه گفتارها معرفی می شود. فصل بعدی به معرفی شاگردان، راویان حدیث و مکتب امام صادق می پردازد و در فصل چهارم حاکمان عصر آن امام و رابطه شان با آن حضرت را مورد بررسی قرار می دهد. در همین جلد به شکل گیری، آوازه و رواج مذاهب چهارگانه نیز پرداخته می شود و درگیری های ایشان را نشان می دهد. ضمن آن که مذهب جعفری، شکل گیری و گسترش آن را نیز مورد بحث قرار می دهد.
بحث از رجال و اصحاب حدیث از دیگر ابعاد این کتاب است. مولف در جلد دوم تحت عنوان امام صادق و شاگردان و راویان احادیث به کارنامه علمی شاگردان بزرگ امام صادق که دارای تالیفات بودند می پردازد. وی در این عرصه ۱۲۴ تن از اصحاب حدیث امام را معرفی کرده است. وی در جلد سوم کتاب به معرفی دو شخصیت مهم یعنی مومن طاق و هشام بن الحکم می پردازد و در این تحقیق با طرح جنجالی که پیرامون شخصیت هشام صورت گرفته و تهمت هایی که به وی زده شده ، تحلیلی از موقعیت برخی از اصحاب خاص امام ارائه می کند. مولف در جلد چهارم این اثر به معضل غالیان اشاره می کند و مشکلاتی را که ایشان مطرح کردند، به بحث می گذارد، همچنین در این مجلد دیدگاه حنبلیان در مورد امام صادق(ع) مورد بحث قرار می گیرد.
وی در جلد پنجم پس از بیان مقدمه ای درباب فقه اسلامی و گستره اختلافات میان مذاهب چهارگانه و منازعاتی که میان خود مذاهب چهارگانه اهل سنت وجود داشته است، به باب طهارت و سپس صلات پرداخته و بسیاری از فروعات را با بررسی ادله آن به تفصیل گذاشته است.
در جلد ششم نیز ادامه باب صلات را بحث از افعال صلات پی می گیرد. نگاه مولف در این بخش این است که با ارائه شواهد و ادله متقن نشان دهد که بر خلاف آنچه دشمنان شیعه و برخی از غافلان می پندارند، بسیاری از آرایی که شیعه بدان معتقد است موافق برخی از مذاهب اهل سنت است و یا دست کم روایات معتبری در جوامع اهل سنت بر وفق آن وجود دارد.
جلد هفتم به دیدگاه امام صادق در مورد تفاسیر صوفیانه می پردازد و در جلد پایانی نیز بار دیگر به طور مفصل به زندگی امام صادق و رخدادهای زمان حیات ایشان اشاره می کند. در این مجلد همچنین ضمن معرفی مذهب مالکی و مذهب شافعی دیدگاه های این دو مذهب را درباره آن امام مورد بررسی قرار می دهد و در پایان به فرزندان و نوادگان امام صادق می پردازد.