همایش بررسی اندیشه های فلسفی و عرفانی امام خمینی (ره) در مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران با حضور دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، آیت الله سید حسن مصطفوی و آیت الله محقق داماد برگزار شد. به گزارش آکادمی مطالعات ایرانی لندن، دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی طی سخنانی در همایش «بررسی اندیشه های فلسفی و عرفانی امام خمینی(ره)» به تشریح وجوه علمی و عرفانی امام خمینی(ره) پرداخت و گفت: امام خمینی(ره) مرد جامعی بود به ویژه در چهار رشته فقه، اصول، فلسفه و عرفان. وی افزود: بنده ۱۱ سال افتخار شاگردی درس خارج فقه و اصول امام(ره) را داشتم و در آن زمان به خاطر فضایی که در حوزه حاکم بود، ایشان جز فقه و اصول چیز دیگری تدریس نمی کردند نه خصوصی و نه عمومی، و حتی اگر یک سؤال فلسفی و یا عرفانی از ایشان پرسیده می شد ابداً پاسخ نمی دادند. این کتب عرفانی و فلسفی که از ایشان به جای مانده در واقع مربوط به دوران جوانی امام است که به دلایل سیاسی اجتماعی در آن دوره که افتخار شاگردی ایشان را داشتم بحث عرفان و فلسفه را کنار گذاشته بودند.
این استاد فلسفه تصریح کرد: در زمانی که ما به دنبال مباحث عرفانی و فلسفی امام بودیم حدود ۴۵ سال پیش حتی یک برگ از کتابهای ایشان وجود نداشت و من برای به دست آوردن کتاب «سر الصلاه یا معراج السالکین و صلاه العارفین» امام خیلی تلاش کردم و نهایتاً توانستم کپی آن را در خانه یک مرد تاجر عارف مسلکی به مدت چند ساعت مطالعه کنم.
دکتر ابراهیمی دینانی به بیان خاطراتی از کلاسهای درس امام خمینی(ره) پرداخت و گفت: رسم امام این بود که یک روز به شروع تعطیلات حوزه درس مختصری می گفتند و بیشتر به نصیحت طلاب می پرداختند. ایشان در یکی از این جلسات مطلبی فرمودند که هم فقهی و هم پیرامون فقهی است و مترقی ترین حرفی است که یک فقیه در عالم می گوید.
وی افزود: امام در این جلسه در مورد تقلید صحبت کردند. خب طبیعی است که یک مجتهد نباید تقلید کند. امام فرمودند طلبه ای که معانی روایات و قرآن را می فهمند نباید تقلید کند بلکه باید زحمت بکشد و خود حکم خدا را بفهمد و فرمودند طلبه ای که مراحلی را طی کرده حق ندارد دیگر تقلید کند. من هم به تبعیت از حرف ایشان دیگر از آن زمان تا کنون از کسی تقلید نکردم. این کار امام طلبه را به روش اجتهاد وادار می کند. پس آن طلبه ای که دروسی را فراگرفته باید خود مسائلش را استنباط کند. البته همه مجتهدین هم در یک درجه اجتهاد نیستند و سلسله مراتب دارند.
وی با تأکید بر بیان قوی امام خمینی(ره) تصریح کرد: امام وقتی انقلاب شد کم کم بیانشان آرام تر شد اما در تدریس با حماسه و با بلاغت و جذاب سخن می گفتند. من درس غنا را با ایشان خواندم.
این استاد فلسفه با اشاره به تعطیلی پخش تفسیر سوره حمد امام خمینی(ره) از تلویزیون تأکید کرد: با اینکه امام دارای قدرت سیاسی و انقلابی بودند اما کسانی نامه ها نوشتند و جلوی پخش تفسیر عرفانی فلسفی سوره حمد امام را گرفتند.
دکتر ابراهیمی دینانی در ادامه با تشریح اسرار نماز با توجه به کتاب سر الصلاه حضرت امام(ره) تأکید کرد: با اینکه کتابهای عرفانی امام چاپ شده اما امام در این کتاب حرفهایی می زند که من جرأت بیان آن را ندارم. کسانی که خود را پیرو خط امام می دانید و مخالف عرفان هستید بروید همین کتاب را بخوانید!
آیت الله سیدحسن سادات مصطفوی استاد حوزه و دانشگاه نیز به تبیین کاربرد فلسفه اسلامی پرداخت و گفت: علم به ماهو علم شاید مطلوب باشد اما عمده در هر علمی هدفی است که دنبال می کند و کاربرد هر علمی را باید از هدف آن علم گرفت. وی با بیان اینکه ما در فلسفه اسلامی می خواهیم حقایق عالمی که در مسیری که به سوی خدا دارد را بررسی کنیم، به تفاوت فلسفه اسلامی و غرب اشاره کرد و افزود: فلسفه اسلامی با فلسفه غرب دو مقوله است لذا اهدافش نیز متفاوت است. کسانی که با فلسفه اسلامی مبارزه می کنند در واقع با عقاید دینی و فهم دقیق آموزه های دینی مبارزه می کنند. این استاد برجسته فلسفه اسلامی تصریح کرد: در زمان ما شبهات زیادی درباره خدا، صفات خدا، دین، معاد و… است که برای روشن شدن این مسائل چاره ای جز فلسفه خواندن نداریم.
آیت الله مصطفوی با اشاره به اندیشه های فلسفی امام خمینی(ره) تصریح کرد: امام خمینی مفاهیم دینی را با فلسفه تشریح کرد. خاصیت عرفان و فلسفه اسلامی به گونه ای است که روح را چنان وسیع می کند و انقطاعی از خلق به سوی خدا ایجاد می کند که در بیان نمی گنجد. وی با اشاره به شرح دعای کمیل و دعای سحر از امام خمینی(ره) یادآور شد: امام فلسفه را با قرآن، دعا و اصل ولایت پیوند می زند.
وی با اشاره به اختلاف علما و حکما در مورد اینکه آیا قبل از آفرینش هستی، خدا خلقت داشته است؟ گفت: امام با استفاده از دعای کمیل استدلال می کند که فیض خدا قدیمی و دائمی است. امام همچنین فلسفه را با اصل ولایت پیوند می زند و تأکید می کند که تمام عقاید دینی، ملکات اخلاقی نیز مثل هیولا می ماند که تمام فعلیتشان به ولایت است. ماده و هیولا بدون ولایت در آخرت نیز فعلیت ندارد. اگر کسی ولایت ندارد در آخرت هم حیات ندارد.
آیت الله مصطفوی با بیان اینکه فلسفه اسلامی آمیختگی تنگاتنگی با دین اسلام دارد؛ تأکید کرد: امام در فلسفه به ملاصدرا و میرداماد بسیار عنایت داشت. امام فلسفه را در درک حقایق دینی و هم حقایق دینی را در اثبات مسائل فلسفی به کار می گیرد.
وی با اشاره به اندیشه های عرفانی حضرت امام(ره) تصریح کرد: امام دو جهت عرفانی دارد یکی عرفان نظری و دیگر عرفان عملی. عارفی که عرفان عملی دارد شاید به جایی برسد اما نمی تواند استدلال کند اما چون امام خوب فلسفه را خوانده بود و استادی برجسته چون آیت الله شاه آبادی داشت در درجه اعلای عرفان نظری قرار دارد. آنچه عرفا رسیدند امام در درجه عالی برهان می آورد.
آیت الله مصطفوی در پایان با اشاره به اینکه امام در شرح دعای سحر دنیایی از معارف را بیان می کند، گفت: کسی تا فلسفه نخواند، عرفان نظری نمی فهمد. شاید در عرفان عملی به توفیقاتی برسد اما عرفان نظری به فراگیری فلسفه بستگی دارد.
آیت الله سید مصطفی محقق داماد، در نشست «بررسی اندیشه های فلسفی و عرفانی امام خمینی(ره)» به تبیین اهداف دین در اصول فقه پرداخت و گفت: یکی از افرادی که در دوره معاصر به مسئله اهداف دین در علم اصول پرداخت، امام خمینی (ره) است.
وی افزود: ما یک دانشی در بستر تاریخ اسلام داریم به نام «اصول فقه» که در نسبت سنجی با آنچه که در غرب به نام «فلسفه حقوق» یا «فلسفه حقوقی» وجود دارد، به نظرم «عموم و خصوص من وجه» است. بسیاری از مباحث ابداعی در علم اصول است که در فلسفه غرب مطرح نشده است و نیز مسائلی در فلسفه حقوق معاصر وجود دارد که می توان در اصول آن را مطرح کرد.
عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران یادآور شد: یکی از مباحثی که در اصول فقه مطرح می شود این است که دین اهدافی دارد. برخلاف اشاعره، معتزله معتقدند- شیعه نیز پیرو این تفکر است- که کلیه احکام اسلامی تابع مصالح و مفاسد واقع است و هر حکم شرعی مصلحتی دارد.
وی با اشاره به سیر پیدایش «کتب الحیل» تصریح کرد: در قرون اولیه تاریخ اسلام بحث «علم الحیل» مطرح شد. برای روشن شدن معنی علم الحیل مثالی می زنم؛ خداوند روزه را واجب کرده است اما از طرفی در قرآن می فرماید اگر کسی مسافر و یا مریض و … بود روزه نگیرد. برخی می گویند خب قبل از ظهر چهار فرسخ از شهر خارج می شویم و غذا می خوریم بدون اینکه کار حرامی انجام داده باشیم.
آیت الله محقق داماد افزود: تا اینجا مشکلی نیست اما ناگهان در مکتبهای عقلانی رساله هایی پیدا شد به نام رساله الحیل، راههای چاره برای دور زدن قوانین شرعی. این مسئله یک معضلی را در جهان اسلام ایجاد کرد به این معنی که اگر بخواهیم حیله را مشروع بدانیم پس اهداف دین چه می شود. در قرن ۸ فردی به نام ابواسحاق شاطبی که فقیهی اندلسی است کتاب «الموافقات» را نوشته و «مقاصد الشریعه» را مطرح کرد.
وی یادآور شد: یکی از افرادی که در دوره معاصر به مسئله اهداف دین پرداخت حضرت امام(ره) است.امام در کتاب البیع با تبیین آیه حرمت ربا تأکید می کند که هدف احکام دینی ظلم نکردن، عدالت، مهربانی و… است. ایشان معتقد است که ربا از مصادیق ظلم است. خداوند با حرام خواندن ربا مصداق ظلم را برای ما بیان کرده است.
آیت الله محقق داماد گفت: امام با استناد به آیه حرمت ربا تأکید می کند که هدف دین این است که ظلم اتفاق نیفتد و معیار برای ما در احکام شرعی اهداف دین است. ما باید به اهداف دین برسیم تا ظلم در جامعه نباشد. هدف دین رحم، عدالت، مهربانی و… است. احکام، اهداف دین هستند و اصل عدالت، اصل مهربانی، اصل یسر و… اصول پیش فقهی دین است و فلسفه شریعت در قضیه ربا «عدالت» است.