منوچهر دین پرست

آکادمی مطالعات ایرانی لندن (LAIS)

درآمد: ایمانوئل کانت(۱۷۲۴-۱۸۰۴) از بزرگترین بنیانگذاران فلسفه اخلاق در جهان مدرن است. شاید صورت بندی تکلیف گرایانه او با رویکردهای سودانگارانه یا لذت خواهانه متفاوت باشد، اما اساس اخلاق کانت یعنی کرامت انسانی و ارزش بی چون و چرای انسان به مثابه انسان، مورد تایید همه فیلسوفان مدرن است و به یک معنا میزان مدرن بودن یک نظریه را با آن می سنجند. با خانم دکتر شهین اعوانی درباره فلسفه اخلاق و سهم کانت در احیای دوباره و تبیین مفهوم کرامت انسانی گفت و گویی کردیم که از نظر می گذرد:

***

در بحث از اخلاق در وهله اول حسن و قبح اعمال به ذهن خطور می کند. اما وقتی فیلسوفان از اخلاق صحبت می کنند، امری فراتر مد نظر است. نگاه یک فیلسوف به اخلاق چگونه است؟

فلسفه از دو قسمت نظری و عملی تشکیل شده است، در مبحث اخلاق هم بحث از عمل هست و هم فرااخلاق(metaethics) . اما فیلسوف در معنای عام به  جهان اطرافش نظر دارد و دنیای هست را تبیین می کند و می خواهد دنیایی که باید باشد را چه از وجه نظری و چه از وجه عملی بسازد. در حوزه نظری مباحث انتزاعی مطرح می شوند، ولی در اخلاق هیچگاه صرف مباحث نظری مد نظر نیست. وقتی فیلسوفی به اخلاق می پردازد تنها به صرف حسن و قبح، شرع و عقل محدود نمی شود، این ها دغدغه فکری او هست اما به اینها ختم نمی شود. فیلسوف می کوشد ببیند که اصلا مبانی اخلاق را بر چه اساسی می توان طرح کرد و کجا عملی تر می توان به آن پرداخت. وقتی در اساطیر اولیه به اخلاق پرداخته می شود، خوب بالذاته خوب است، همچنین است در مورد شر. به اصطلاح فیلسوفان ما حسن و قبح ذاتی است. یعنی در ذات خود یک امر اخلاقی بدی یا خوبی نهفته است و ما این را به شکل عارضی به آن نسبت نمی دهیم.

 اخلاق مشروعیت خود را از کجا می گیرد؟

 وقتی می گوییم مشروعیت ذهن سریع سر وقت پایگاه دینی می رود. اخلاق در حقیقت هم دینی و هم ورای دینی است. یعنی  جامعه دلیل بر اخلاقی بودن و بنابراین جوامعی هستند که اصلا دینی نیستند اما به اصولی اخلاقی پایبندند و بالعکس، یعنی بسیاری از جوامع دینی اصول اخلاقی را به صورت علمی می دانند اما در حوزه عمل خیلی پایبند آن ها نیستند.

 اما دین می تواند مقوم باشد.

 مسلما در مورد کسی که باور دینی داشته باشد و نه قبول صرف، و باور کند که اصول دینی در اخلاق تاثیر دارد اینچنین است.

 می توان گفت اخلاق مقوله ای کاملا انسانی است.

 بله، در فلسفه گفته اند که انسان حیوان ناطق است. اما امروز می گویند که انسان حیوانی است که به اصول اخلاقی پایبند است و در نتیجه در دوره جدید تعریف انسان با اخلاق صورت می گیرد.

 گستره اخلاق تا کجاست؟

 تا آنچه که دایره ذهن گسترش پیدا می کند، اخلاق نیز ادامه پیدا می کند. اصلا نمی شود از محدودیت سخن گفت. همچنین دیگری اخلاق می تواند فرد، خانواده، شهروندان و یا حتی جامعه جهانی باشد. پس تا جایی که این دیگری من گسترش می یابد، حوزه اخلاق نیز گسترش می یابد.

 یکی از مقوله های جدید در حوزه اخلاق نسبت آن با مقوله کرامت انسانی است.به نظر کرامت انسانی دستاورد دوران مدرن است. در دوران پیشامدرن انسان به مثابه مخلوق خدا بوده است، اما در دوران جدید، نگاه جدیدی به انسان شد. عقیده شما در این مورد چیست؟

انسان در مراحل اولیه یعنی در دوران یونان ، دین زرتشت ، آیین بودا، ادیان باستان و دوران اساطیری منیت نداشت. انسان خودش نبود. انسان او بود و هیچ گاه تعریفی از خودش ارائه نمی داد. اما بعد از قرون وسطا انسان کم کم جایگاه خود را در طبیعت یافت و در کنار طبیعت خودش را تعریف کرد. بدین صورت «من»ی پدید آمد و با پیدایش این من، دیگری پدید آمد و ارتباط این دو مسئله شد و نحوه این ارتباط را «او» تعیین نمی کرد، خودم تعیین می کردم. در دوران جدید و به خصوص در فلسفه معاصر و از قرن ۱۸ به بعد، ما با انسانی که منیت یافته روبرو هستیم. انسانی که در طبیعت موجود است. انسان نه به معنای خلیفه الله و مخلوق، بلکه هستی او در کنار هستی های دیگر در طبیعت طرح شد و بنابراین رابطه من با دیگری مهم می شود و «او» اهمیتش را در این رابطه دوطرفه از دست می دهد. وقتی این طور شود، اخلاق در سطح فردی و اجتماعی مطرح می شود و آن خلیفه اللهی به صورت کرامت انسانی مطرح می شود. انسان دیگر فقط مخلوق و بنده صرف خدا نیست، بلکه هستی در کنار دیگر هستی هاست که خودش رابطه اش را با آنها معنی می کند و با هم نوع خودش در ارتباط است. از این جا احترام به دیگران، کرامت انسان و مبانیی که به عنوان حداقل باید رعایت شود، مطرح می شود و این همان چیزی است که از قرن ۱۸ به بعد مطرح می شود.

 یعنی کرامت انسانی مبنای اخلاق مدرن است؟

 بله، می توان از کانت مثال زد. او می گوید همه چیز قیمت دارد، تنها انسان است که ارزش(dignity) دارد، این ارزش انسانی چیزی نیست که به او داده شده باشد یا کسب کند، بلکه این ارزش چیزی است که انسان خودش دارد و فقط فراموش می کند.

 تاثیر این نگاه فلسفی به مقوله کرامت انسانی، بر اخلاق در جهان مدرن چگونه خواهد بود؟

البته کرامت را سیسرو هم طرح کرده بود و بعد فراموش شد. این کانت بود که دوباره آن را طرح کرد. آنچه را که ما درباره کرامت فلسفی می دانیم، باعث تحولی شده است که دنیای مدرن را ساخته است. در اکثر قوانین کشورها(به عنوان نخستین اصل) یکی از بندها این است که کرامت انسانی باید رعایت شود. وقتی از کرامت انسانی سخن می گوییم، از حیثیت سخن می رود که باید حفظ شود. منظور چیست؟ آیا آبروی اجتماعی مد نظر است؟ خیر. کانت مثالی می زند در مورد قیمت داشتن همه اشیا غیر از انسان و ارزش داشتن انسان. او می گوید، اشیا به دلیل سودشان قیمت دارند، اما انسان چنین نیست. انسان چه سوددهی داشته باشد چه نداشته باشد، باید ارزشمند باشد. پس انسان را باید به عنوان انسان در نظر گرفت. انسان هیچ گاه وسیله نیست که از بهره دهی اش تعیین قیمت شود، بلکه انسان بالذات انسان است و کرامت دارد.

 برخی پژوهشگران معاصر معتقدند که مفهوم کرامت انسانی برآمده از مفهوم وجدان مسیحی است و کرامت انسانی به ما هو انسانی صورت تقدس زدوده این امر است. آیا چنین است؟

 اگر بگوییم که سکولاریسم سبب شده که کرامت انسان مطرح شود، می شود گفت که این دو به هم ربط دارند، اما نمی شود گفت که سکولارشدن دین سبب شد که کرامت انسان مطرح شود.

 آیا امکان آن هست که از دل الهیات اسلامی نیز چنین مفاهیمی اخذ شود؟

 مسلما، ولقد کرمنا یعنی این که خدا این کرامت را به ما داده است، در اسلام این مسئله بسیار قوی تر از الهیات مسیحی طرح شده است. کانت جمله بسیار معروفی دارد که می گوید من را دو چیز متعجب می کند، یکی ستاره های بالای سرم و دیگری وجدان درونم. از این وجدان درون بعدا به اخلاق و به آگاهی درون می رسد. اما در فرهنگ اسلام، آن کرامتی که طرح کرده شده است، جدای از این نیست. یعنی همان قدر که کرامت انسان می گوییم، خلافه اللهی در آن است. هنوز به آن مرحله نرسیده ایم که بگوییم، کرامت انسانی از خلافه اللهی جدا نیست. کرامت همراه دین است و عطیه ای الهی است که خداوند به انسان بخشیده است. این همان مفهوم حق الناس است. حق الله را خدا می توانسته به ما ندهد، ولی ارتباط من نسبت به همنوع حق الناس است.

آیا از فیلسوفان اسلامی کسی به کرامت انسانی توجه کرده است؟

 در فلسفه اسلامی به فلسفه اخلاق کمتر توجه شده است، زیرا اخلاق با دین ما عجین است و نمی تواند جداگانه طرح شود. بنابراین کرامت انسانی به معنایی که در غرب مطرح است در فلسفه اسلامی دیده نمی شود.

 حکم مطلق کانت در نقد عقل عملی در یکی از سه تقریر خود چنین است:«چنان رفتار کن که در رفتار تو انسان به مثابه انسان هدف باشد نه وسیله» تا چه حد می توان این سخن را به عنوان یکی از بنیادهای اومانیسم غربی ارزیابی کرد؟

البته وقتی کانت را در این حوزه بررسی می کنیم، نباید به اومانیسم ختم کنیم. کانت حرف بدی نزده است. حرف اصلی کانت این است که ما در رفتارمان مبنای ارزش های اخلاقی چیست؟ در دین خداترسی است، ما با خدا معامله می کنیم و هیچگاه عاشقانه با او مواجه نمی شویم. در حوزه اجتماع هم از قانون می ترسیم و وقتی ترس از زور قانون نباشد همه قوانین را زیر پا می گذاریم. در حوزه فردی هم چنین است. خودمان وقتی فکر می کنیم به آن عمل نمی کنیم. کانت می گوید ای انسان اگر تو کرامت داری و برای خودت صاحب ارزش هستی، ببین چگونه می توانی به تکلیف خودت عمل کنی. اگر خودت را قاعده مند کردی، در آن صورت به ارزش خودت پی بردی. تکلیف به معنای وظیفه نیست و وظیفه خیلی پایین تر است. می گوید آنچنان کن که اگر دیگری این کار را کرد ناراحتی تو را باعث نشود. به تعبیر امام علی(ع) کاری که بر خودت نمی پسندی بر دیگران نیز نپسند. کانت همین قاعده را فلسفی کرده است، ضمن آن که از آن فراتر می رود و می گوید، چنان رفتار کن که رفتارت خودش بتواند یک قانون کلی باشد. البته این مسئله با نقدهای فراوانی مواجه شده است.

یکی از مقولات مهم طرح شده توسط کانت آزادی است که از لوازم عمل به حکم مطلق اخلاقی است. این دو یعنی کرامت انسانی و آزادی چه نسبتی با یکدیگر دارند؟

آزادی مثل همان کرامت است. آزادی در کانت به همین است که من آزادم خودم خودم را مکلف کنم و دیگری چنین نکند. یعنی در عین جبر آزادم. انسان آزاد کانت، انسانی همراه کرامت است. پس انسان در رابطه با دیگر انسان ها نیز باید حداقل شان انسان ها را رعایت کند.

 جایگاه اخلاق در مباحث امروز چگونه است؟

تا آنجا که من اطلاع دارم، امروز بیش از آن که مباحث نظری مطرح باشد، مباحث اخلاقی مد نظر است و در بطن مسائل نظری هم ملاحظات اخلاقی مورد توجه است و اخلاق هم نه به معنای اخلاق کتابی و انتزاعی، بلکه آموزش اخلاقی از کودکی تا کهنسالی ادامه دارد. بحث کرامت انسان، امروز در پارلمان اروپا به عنوان بحث روز مطرح می شود. استاد بنده در آلمان نماینده اخلاق در پارلمان اروپاست در حالی که متاسفانه در دانشگاه های ما کمتر به اخلاق توجه می شود و هنوز ما کرسی اخلاق نداریم و متاسفانه کارهایی هم که صورت گرفته به صورت ترجمه است.