منوچهر دین پرست
آکادمی مطالعات ایرانی لندن (LAIS)
مجموعه تفسیر قرآنی که با عنوان “روشنگری دینی” توسط آیت الله دکتر سید مصطفی محقق داماد تا کنون سه مجلد از آن منتشر شده به زودی نیز جلد چهارم آن پس از مطالعات و ویرایشهای نهایی در اختیار علاقمندان قرار خواهد گرفت. آیت الله محقق داماد در جلد چهارم بنا دارد تا تفسیری نوین و با نگرشی علمی از سوره مبارکه حجرات را منتشر کند.
آیت الله دکتر محقق داماد در گفت و گوی اختصاصی درباره این اثر گفت : من در طی سالهای گذشته و در سه مجلد پیشین روشنگری دینی هر مجلد را در بیست گفتار مجزا به بحث و بررسی درباره سوره شریفه فرقان پرداختم. هدف من این بوده که این کار شباهت ساختاری با سایر تفاسیر متعارف داشته باشد. زبان تازه، برداشتهای نو، طرح مسائل روزآمد و رفع و پاسخگویی به پاره‌ای شبهات، از ویژگی‌های این اثر سه جلدی بوده است. فهرستهای چندگانه پایان هر جلد، امکان استفاده کاربردی‌تر خواننده را فراهم می‌آورد. اما در طی این مدت دریافتم که این نگرش و تفسیر می تواند مخاطبان و علاقمندان بسیاری را به حوزه تفسیر قرآنی جذب کند. لذا با چنین رهیافتی به تفسیر برخی از سوره های دیگر از جمله سوره مبارکه حجرات نیز روی آوردم.
این استاد حوزه علمیه و دانشگاه در ادامه افزود: من این تفاسیر را در جلسات ماهیانه تفسیر قرآن که دنباله جلساتی است که در سالهای دهه ۱۳۵۰ به درخواست عده ازدوستان ازمحضر مرحوم استاد شهید مطهری اغاز شد ادامه دادم. گاهی که ایشان به جهتی معذور بودند توسطاینجانب انجام می شد. پس از شهادت استاد قرارشدکه این جلسات ادامه یابد. قبلا جلسات در منزل دوستان در گردش بود ولی خداوند توفیق داد که از سال ۱۳۷۳ همه جلسات را در دفتر شخصی خودم، (مرکز نشر علوم اسلامی) تشکیل دهم . اولین سوره مورد انتخاب اینجانب سوره مبارکه فرقان بود.همان مباحثی که به تدریج در روزنامه اطلاعات منتشر وسپس تحت عنوان روشنگری دینی (دوجلد) وفاجعه جهل مقدس (یک جلد) توسط انتشارات اطلاعات چاپ ومنتشر شد وبرخی از مجلدات تا کنون به کرات تجدید طبع شده است. پس از سوره فرقان سوره های کهف ، فتح ، محمد(ص) ارائه شده واخیرا سوره حجرات رو به پایان است . با توجه به اوضاع زمان ترجیح میدهم که تنظیم تفسیر سوره حجرات را بردیگر مباحث مقدم دارم .
دکتر محقق داماد که تا کنون آثار متعددی در فلسفه ، فقه ،اصول ،حقوق و اخلاق منتشر کرده با اشاره به این نکته که نوع تفسیری که من ارائه کرده ام مقتضای زمان حاضر است و کمتر بر اساس شیوه متداول تفاسیر که در طول تاریخ از سوی بزرگان اسلامی ارائه شده قدم برداشته ام گفت: من در مقدمه نخستین مجلد روشنگری دینی این واقعیت را متذکر شده ام که اینجانب بر این مباحث عنوان تفسیر قرآن ننهاده و مایل نیستم درکنار آثار مستطاب وگرانقدر اساتیدم این مجموعه را به همان عنوان معرفی کنم . اجمالا مطالبی است که به مناسبت آیات ومقتضای حال زمان ارائه بیان گردیده است.
آیت الله دکتر محقق داماد همچنین با تاکید بر این نکته که مهمترین دغدغه من در طی سالهای اخیر مباحث اخلاقی درحوزه مختلف دینی، قرآنی و علمی بوده اظهار داشت: من سوره مبارکه حجرات را بر این اساس انتخاب کردم و به نظر اینجانب برغم آن که مطالب مختلف دراین سوره آمده، تمامی سوره مبارکه حامل یک پیام کلی است. آن پیام عبارت است از اصرار بر عقلانیت دینی و پرهیز ازهرگونه افراط گرائی است. دراین سوره مبارکه بسیاری از بی اخلاقی ها وکردارهای زشت را مورد نکوهش قرارداده شده ولی جالب این است که راز بی اخلاقی ها ومنشأ و ریشه های آنها را کج اندیشی دینی معرفی فرموده است. به دیگرسخن از نظر قرآن مجید روح دین اخلاق است، دقیقا همانکه پیامبر اکرم (ص) انگیزه وهدف بعثت خویش را تکمیل مکارم آن اعلام داشته است وخردمندان و بقول قرآن مجید «اولی الالباب » که با معرفت به دین میرسند ودینداری خردمندانه را خط مشی زندگی خویش قرارمی دهند هرگز دین را مغایر با اخلاق تفسیر نمی کنند و متقابلا نا بخردان که از رهگذر تعقل ومعرفت به دین نرسیده بلکه جاهلانه دیندار شده اند گاهی مهمترین جنایات را به بهانه دینداری مهمترین جنایات را مرتکب می شوند. جالب است که اینگونه افراد کردارهای زشت وفاسد خودرا با پوشش دینی صلاح ودرست می پنداشتند. مفسدینی بودند که خودرااز بی شعوری مصلح میدانستند.قرآن در سوره بقره در خصوص این افراد می فرماید: “چون به آنان گفته شود که در زمین فساد مکنید، مىگویند: ما مصلحانیم. آگاه باشید که اینان خود تبهکارانند و لی آگاهی وشعور ندارند.
دکتر مصطفی محقق داماد در ادامه با تاکید بر این نکته که در همین لحظاتی که برای شما صحبت می‌کنم، عده‌ی زیادی به نام خدا، خون می‌ریزند و به نام خدا آدم می‌کشند گفت: با قطع نظر ازآنکه دست پشت پرده این جریانات، دست‌های آلوده‌ی سیاست‌مداران و قدرت‌طلبان است، تأسف‌بارتر آن است که مباشرین، به نام دین و بر اساس اعتقاد دینی چنین کارهایی را انجام می‌دهند. جهل دینی آنها را به این مسیر کشانده است. درد بی‌درمان این است که عقاید کج‌اندیشانه دینی، آنها را به اینجا کشنده است. به نظر من فاجعه اصلی مغز شسته شده مباشرین است نه دست جنایتکاران سیاسی پشت پرده !! زیرا سیاست وقدرت خلق وخوی خودرا خودرا دارد اکنون چه باید کرد؟ خدای امن و سلام و آشتی و عشق و دوستی، مایه‌ی جهل و خونریزی و عداوت شده است. هر جاهل مسیحی (ع) به نام مسیح و هر جاهل مسلمان با نام محمد (ص) آدم می‌کشد. مساله روز ما همین مساله است .
وی افزود: در خصوص روابط اسلام ومسیحت وا قعیت این است که دیگر دوران احتجاج پایان‌یافته است. احتجاج غلبه پیرو یک دین بر پیرو دین دیگراست .دیگر امروز چنین امری مطرح نیست .الان دوران گفت‌وگوست. یعنی فهمیدن ودرک یکدیگراست و نه پیروزی بر دیگری. بهره گیر ی از تجربیات یکدیگراست ونه بی ارزش ساختن افکار یکدیگر .بیایید تا با همفکری واستفاده از تجربیات دوطرف طرحی نو برای معرفی دین ارایه دهیم تا دین دستاویزی برای آدم‌کشی نشود .بجای آنکه از دین خشونت نتیجه بگیریم کاری کنیم که آموزه های دینی ابزاری برای صلح، آرامش ودوستی گردد. پیشنهاد اینجانب این است که برای دینداری یعنی پذیرفتن یک دین – هردینی که میخواهد باشد- چند اصل عقلانی را به عنوان پیش فرض قراردهیم . درراس آن اصول اصل کرامت انسانی است . به دیگر سخن قبل از ورود در دین بپذیریم که ما انسان هستیم وسپس می خواهیم دیندار شویم و انسانیت محترم است و کرامت ذاتی انسان است. اگر این اصل را بپذیریم احترام به حقوق انسانی خط قرمز ما خواهد شد ، دیگری را خواهیم پذیرفت وهرگز به حریم کرامت او به هیچ انگیزه ای تجاوز نخواهیم کرد. بنابر چنین نگرشی و مقتضیات دنیای ما است که من به تفسیر قرآن روی آوردم و سعی کردم ذهن به خصوص جوانان را به سوی عقلانیت دینی و دوری از تعصب و جهل و اخلاق مداری سوق دهم.
آیت الله دکتر سید مصطفی محقق داماد هم اکنون استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی و رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم ایران است. او در سال ۱۳۴۸ش درجه «اجتهاد» را کسب کرد. عمده دوره علوم عقلی و حکمت اسلامی را نزدعلامه طباطبائی، استاد مرتضی مطهری و فقه و اصول تحلیلی را نزد آیات عظام، آملی لاریجانی و آیت الله گلپایگانی و دایی اش مرتضی حائری یزدی اعلی الله مقامهم آموخت. وی مطالعه و تحصیل در رشته حقوق را پی گرفت سپس برای اخذ درجه دکترا در سال ۱۹۸۸، در بخش حقوق بین الملل به دانشگاه فرانسوی زبان لوون جدید بلژیک وارد شد و در سال ۱۹۹۵ موفق به اخذ PhD درحقوق بین الملل شد. دکتر محقق داماد در آخرین اثرش در مطالعات علوم قرآنی نیز در بخش تفسیر قرآن که ۱۷ مقاله برگزیده از عالمان معتبر اسلامی است و توسط دکتر سیدحسین نصر و به زبان انگلیسی به زودی منتشر خواهد شد؛ مقاله ای درباره نقش قرآن در تاسیس مکاتب کلامی و فلسفی منتشر خواهد کرد.