مقدمه مرحوم خوانساری بر کتاب عرفانی «ایقاظ النائمین» ملاصدرا، نوشتاری مختصر اما جامع است و یک چشم‌انداز عمومی و کامل از فلسفه و حکمت اسلامی را در اختیار اهل تحقیق قرار می‌دهد. به گزارش خبرنگار آکادمی مطالعات ایرانی لندن (LAIS) دکتر غلامعلی حداد عادل، رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی و رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در مراسم بزرگداشت استاد فقید محمد خوانساری و رونمایی از کتاب «خوانساری‌نامه» در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد، اقدام این پژوهشگاه در برپایی آیین بزرگداشت برای آن مرحوم را تجدید عهدی با آن استاد فقید ارزیابی کرد و اقدام احمد کتابی را در گردآوری مقالات آن استاد فقید ستود. وی اقدام به گردآوری آثار و مقالات مرحوم خوانساری را در فاصله‌ای نه‌چندان دور از وفات وی، بسیار ارزشمند دانست و افزود: اگر این کار به تأخیر می‌افتاد، بسا که در سال‌های بعد کسی به یاد نمی‌آورد که چنین مجموعه‌ای از چنین استادی به یادگار مانده است و دسترسی اهل تحقیق بدان دشوار و یا حتی ناممکن می‌شد. حدادعادل در ادامه به بیان خاطراتی از کلاس درس و فضائل مرحوم خوانساری پرداخت و اظهار کرد: وی نمونه‌ای از تحصیل‌کرده‌های جدید بود که ریشه در مدارس قدیم داشت و عمق دقت و آشنایی با معارف اسلامی و ادبیات فارسی و عربی را از مدارس قدیم و روش‌مندی و انضباط را از مدارس جدید گرفته و آن دو ویژگی را در سطحی عالی با هم تلفیق کرده بود. حداد عادل در بیان برخی از خصوصیات مرحوم خوانساری اظهار کرد: وی شخصی دقیق‌النظر بوده و اهل سطحی‌نگری و پرگویی نبود. لحظه‌لحظه کلاس درس او بسیار مفید و آموزنده تألیفات او متقن و انضباط علمی او فوق‌العاده بود و مقالات وی بهترین شاهد بر این مدعا هستند. رئیس بنیاد دانشنامه جهان اسلام ضمن ستایش روحیه معلمی مرحوم خوانساری و دقت او در کار علمی افزود: او انصافاً نمونه شخصیت نمونه بود و تألیف، ترجمه، نقد کتاب و شرح حال‌های ایشان همگی متین، مستند و معتبر است. وی یا کاری را قبول نمی‌کرد و در صورت قبول به بهترین وجه ممکن آن را انجام می‌داد. رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی ادامه داد: مرحوم خوانساری از نظر اخلاقی صاحب فضائل و از لحاظ دینی یک مسلمان شیعه تمام‌عیار بود و در عین داشتن غیرت دینی، هیچ تظاهری(نه از لحاظ علمی و نه لحاظ دینداری) در کارش مشاهده نمی‌شد. حدادعادل خوش قلمی و تسلط بر ادبیات فارسی و عربی را از دیگر خصوصیات بارز مرحوم خوانساری برشمرد و خاطر نشان کرد: انس دائمی با آثار مهم ادب فارسی باعث شده بود که بسیار شیوا بنویسد و ماده و صورت مقالات او نمونه‌ای قابل استفاده برای محققان و دانشجویان است. این استاد فقید مردی متواضع، کم‌سخن، کم‌گله و صبور بود و به قول حافظ هیچ نشانی از«گران‌جانی» در وجود او نبود. ئیس بنیاد دانشنامه جهان اسلام تصریح کرد: تصحیح کتاب عرفانی «ایقاظ النائمین» ملاصدرا به همراه مقدمه مفصلی از مرحوم خوانساری آخرین اثر ایشان است و در آن در نوشتاری مختصر اما جامع، یک چشم‌انداز عمومی و کامل از فلسفه و حکمت اسلامی را در اختیار دانشجویان و اهل تحقیق قرار داده و حقیقتاً استادانه از عهده این کار برآمده است.
مرحوم خوانساری استادی بافضیلت و خردمند بود
دکتر رضا داوری اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران و استاد بازنشسته دانشگاه تهران در مراسم بزرگداشت استاد مرحوم محمد خوانساری به بیان برخی از ویژگی‌های بارز علمی و اخلاقی آن استاد فقید پرداخت. وی اظهار کرد: سالی که به دانشگاه تهران رفتیم، استاد خوانساری متصدی آزمایشگاه روانشناسی بود و مرحوم فاضل تونی منطق و الهیات تدریس می‌کرد تا این‌که پس از شدت یافتن بیماری استاد، تدریس درس منطق به مرحوم خوانساری محول شد. رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی افزود: استاد فقید خوانساری با اختلاف سنی ۱۳ـ۱۴ ساله به ما درس می‌دادند و در آن زمان توقع نبود که اختلاف بین استاد و شاگرد تا این حد باشد؛ با این حال ایشان جوان بود و ادبیات شیوا، تسلط به مطلب و حافظه خوب، استادی ایشان را موجه می‌کرد و ما نیز این مطلب را پذیرفته و بسیار خوشحال بودیم که از محضر ایشان بهره‌مند هستیم. استاد بازنشسته دانشگاه تهران با بیان این‌که کتاب منطق صوری اولین بار زمانی که وی شاگرد استاد خوانساری بوده، تقریر شده است، اظهار کرد: ایشان حسن بیان و تلاوت لسان داشتند و استادی ممتاز، ادیبی خوش‌ذوق، خوش‌محضر و خوش‌‌مجلس بود. وی مرحوم خوانساری را مردی حقیقتاً اخلاقی ـ در قول و فعل ـ خواند و تصریح کرد: هیچ‌گاه سخن یا عملی غیراخلاقی از ایشان مشاهده نکردم. ایشان مردی بافضیلت و خردمند بود و در زندگی خود هیچ‌گاه رفتاری نکرد که کارش به ضرورت و اضطرار برسد. او همواره آزاد زیست و تحصیل، رفتار و معاشرتش به انتخاب خود بود و در زندگی خود کاری را به اکراه انجام نداد. رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران عنوان کرد: از جمله ویژگی‌های شخصی مرحوم خوانساری آن بود که تقریباً تمام عمر تنها زیست، بی آنکه این تنهایی منجر به انزوا و افسردگی وی شود. او مردی نجیب، خوش‌روحیه و با صبر و حوصله بود و هیچ‌گاه مشاهده نشد که از زمانه و روزگار شکایت کند. داوری در پایان با اشاره به این روایت که اگر چهل مؤمن به نیکی کسی شهادت دهند، آمرزیده است، اظهار کرد: استاد فقید خوانساری کسی بود که هر که با او مواجهه داشت، شهادت به نیکی او داده و «انا لانعلم منه الا خیراً» گفته است.
منطق صوری استاد خوانساری تأثیر عمیقی بر رشته‌های علمی داشته است
حمیدرضا آیت‌اللهی، رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در آییین بزرگداشت استاد خوانساری وی را فردی تأثیرگذار در صحنه علم و دانش کشور معرفی و اظهار کرد: جای ایشان در پهنه علم و دانش کشور خالی است و فقدان وی مصداق حقیقی «اذا مات العالم ثلم فی الاسلام ثلمه لایسدها شیء» است. رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی افزود: ایشان با وجود آنکه به ظاهر تألیفات کمی از خود به یادگار گذاشته، اما شخصی حقیقتاً تأثیرگذار است و کتاب منطق صوری او تاثیر بسیار عمیقی بر رشته‌های علمی کشور داشته است. وی ضمن تقدیر از احمد کتابی به سبب جمع‌آوری آثار و مقالات مرحوم خوانساری در کتاب «خوانساری‌نامه» گفت: اگرچه استاد خوانساری در میان ما نیست، اما ایشان به جهت مقالات و آثار علمی خود، به مصداق «العلماء باقون مابقی الدهر» در فکر و اندیشه ما باقی خواهد ماند. در بخش دیگری از این مراسم محسن جهانگیری، استاد فلسفه دانشگاه تهران و از همکاران دیرین مرحوم خوانساری نیز در سخنانی در بیان هدف خود از شرکت در آیین بزرگداشت این استاد فقید اظهار کرد: غرض از حضور در این مراسم، ادای حق دوستی و همکاری در حد میسور نسبت به مرحوم خوانساری است. وی با تأکید بر تأثیر فراوان مرحوم خوانساری بر فرهنگ زمان خود گفت: سابقه آشنایی من با مرحوم خوانساری به ۳۵ سال پیش می‌رسد و من پیش از آن نام ایشان را شنیده و کتاب‌های او از جمله منطق صوری و کتاب عربی(برای سال ششم ادبی آن زمان) را تدریس کرده بودم. استاد فلسفه دانشگاه تهران مرحوم خوانساری را فردی عاقل، حکیم، دیندار و میهن‌دوست خواند و گفت: او هیچ‌گاه از وضع زمان و اهل زمانه شکایتی نکرد و انسان در صحبت و محضر او مشکلات شخصی خود را فراموش و احساس آرامش و اطمینان می‌کرد. جهانگیری با بیان این‌که مرحوم خوانساری در زمینه معلمی و تعلیم و تربیت بسیار موفق بود، اظهار کرد: خوشبختانه در دین اسلام به هیچ مقامی به اندازه معلمی احترام گذاشته نشده و حتی خداوند با استناد به آیات شریفه‌ای چون «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ؛ اوست آن کس که در میان بىسوادان فرستادهاى از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد»(جمعه/۲) پیامبر(ص) خود را معلم معرفی کرده است. وی درباره بزرگداشت علم و عالم از منظر اسلام خاطرنشان کرد: روزی پیامبر(ص) هنگام ورود به مسجد با دو گروه مواجه شد؛ عده‌ای دعا می‌خواندند و عده‌ای دیگر مشغول تعلیم و تدریس بودند. ایشان کار اهل تدریس و تدرس را تأیید کرد و در جلسه اهل درس نشست و با فرمودن «انی بعثت معلماً»، عمل اهل علم و درس را ارزشمندتر از کار اهل دعا برشمرد.