آکادمی مطالعات ایرانی لندن(LAIS)
شیخ صفی الدین اردبیلی از جمله چهره های معروف عرفان اسلامی و ایرانی است. او را می توان چهره ای شناخته شده و تاثیر گذار در عرصه سیاست و اجتماع و فرهنگ دانست. اما صفی الدین اردبیلی از جمله عرفای ایرانی است که کمتر به وجوه معرفتی و معنویتی او پرداخته شده و میتوان گفت چهره ای مغفول در عرصه عرفان پژوهی ایرانی است. در همایشی که اخیرا در کتابخانه ملی و به مناسبت هفتصدمین سالگرد رحلت صفی الدین اردبیلی برگزار شد سعی گردید تا تحقیق و پژوهشی جدید و بازخوانی از اندیشه های وی گردد. آنچه که در پی می آید گزارشی از این همایش است.
***
نخستین همایش شیخ صفی الدین اردبیلی صبح روز ۱۶ دی ماه با سخنرانی کوتاه رئیس، سازمان اسنادو کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، دکتر اسحاق صلاحی، آغاز شد. وی با اشاره به این نکته که هدف ما از این همایش پاسداری از تفکر اصیل شیعه است اشاره ای به زندگی شیخ صفی الدین اردبیلی کرد و گفت: این عارف در ۶۵۰ هجری قمری در روستا به دنیا آمد و بتعبیر مقام معظم رهبری(مدظله العالی) ایشان عارف مجاهدات ۷۰۰ تا ۷۳۵ هجری قمری در میدان مبارزه در ایران بود. وی افزود: در عرصه تاریخ ابهاماتی است که از برکات این جلسه این است که با نقد و نظرات پژوهشگران با میراث کهن آشنا می شویم و نقاط تاریک روشن می شود. وی با اشاره به نقش شیخ صفی الدین اردبیلی در عصری که اندیشه سیاسی و مکتب دینی پاسخ گو نبود گفت: وی تفکری را که در گوشه عزلت داشت، در حکومت وارد می کند و حکومت شیعی پشتوانه حکومت می شود. دکتر صلاحی ادامه داد: تعبیر رهبر معظم انقلاب از شیخ صفی الدین اردبیلی در این خصوص که وی یک عالم، یک عارف، یک مفسر و یک محدث بود، این است که وی نه به چله نشینی صرف و ذکر که سیره عملی است، پرداخت و نه عرفان نظری را جستجو کرد، بلکه هر دو را جمع کرد. وی ادامه داد: پاسخ این سوال که چگونه عرفان مدرن خود را از حکومت و سیاست جدا می داند، در حالی که شیخ صفی الدین اردبیلی، هم حکومت کرد و هم معنویت و اندیشه دینی را به همراه داشت، نزد دانشگاهیان و پژوهشگران است و باید آن ها پاسخ دهند. دکتر صلاحی در پایان گفت: طریقت بدون شریعت راه به جایی نمی برد و شریعت چراغ های ما در کور راه ها هستند.
در ادامه این همایش دکتر غلامرضا اعوانی رئیس انجمن بین المللی فلسفه اسلامی، به ایراد سخن پرداخت. وی برگزاری چنین همایشی را هر چند قدری دیرهنگام، ولی مهم توصیف کرد و افزود: در زمینه احیاء فرهنگ تشیع کسی مانند شیخ صفی الدین اردبیلی تأثیر خود را برجای نگذاشت و ما در زمانه حاضر نیازمند شناخت مسیر حرکت وی هستیم. رئیس انجمن بین المللی فلسفه اسلامی در ادامه با طرح سوألی در زمینه چرایی عظمت شیخ صفی الدین اظهار داشت: شیخ صفی الدین و خاندان صفویه وعده های خداوند را به ظهور رساندند و آنچه که رسول خدا (ص) بر آن تأکید کرده بود که همانا محبت اهل بیت بود، احیاء کردند. در جایی که پیامبر فرمودند که من اجری از شما نمی خواهم جز محبت اهل بیت را. دکتر اعوانی در ادامه در معرفی خدمات شیخ صفی الدین اردبیلی و خاندان صفویه اظهار داشت: این خاندان و سلسله صفویه چند اقدام مهم صورت دادند که احیاء مذهب جعفری و شیعه اثنی عشری، جمع بین ولایت و عرفان، توجه به علوم مختلف و احیاء علوم و فنون که تأکید شده در دین اسلام است، از جمله مهمترین آنهاست. دکتر اعوانی در پایان بر اهمیت داشتن ایرانیان در کلام پیامبر تأکید کرد و بیان داشت: پیامبر بارها فرمودند که سلمان از اهل بین من است وقتی که می بینیم ما از فرزندان سلمان هستیم به این جمله می بالیم و در جایی دیگر حدیث معروف “علم اگر در ثریا باشد مردانی از ایران به آن دست می یابند” بیان کردند که نشانگر اهمیت این سرزمین و مردمان آن و نقش بسیار مهمشان در ادوار آینده است.
حفظ تمامیت ارضی در دوران صفویه
سردار سرلشگر یحیی رحیم صفوی، دستیار و مشاور عالی نظامی مقام معظم رهبری، در این سخنرانی که در قالب یک پژوهش علمی با عنوان “تحلیل تطبیقی دو رخداد فرهنگی ایران و تأثیر آن بر ساخت قدرت سیاسی و ساخت تمدن نوین ایرانی و اسلامی” ارائه شد، بیان داشت: مطالعه تاریخ به ما می گوید که اندیشه عارفان واصل به اهل بیت (ع) به دلیل توفیقات الهی، از گستره شعاع و بردی بی نظیر برخوردار بوده و منشاء بروز و ظهور قدرت سیاسی و فرهنگی و تمدن سازی مهمی در طول تاریخ ایران بوده است و از این جهت حضرت امام خمینی (ره) و شیخ صفی الدین اردبیلی به عنوان دو عارف نامی، دارای این شاخصه بوده اند. دستیار و مشاور عالی نظامی مقام معظم رهبری در ادامه سخنان خود تصریح کرد: بروز و ظهور شیخ صفی الدین اردبیلی، با بروز و ظهور حکومت شیعی و تشکیل حکومت جمهوری اسلامی ایران به رهبری حضرت امام خمینی (ره)، قابلیت تطبیق دارد و این انطباق نکات مهمی را برای ما بازگو می کند. وی ادامه داد: از جمله موارد مشابه در دو دوره صفویه و انقلاب اسلامی ایران، ایجاد حکومتی یکپارچه، دارای وحدت ملی و از نظر ایدئولوژی، بر اساس فرامین و دستورات اهل بیت (ع) و ولایت علوی، است. همچنین شکل گیری و ساخت هسته هویتی، که به تولید مدنیت و تمدن سازی نوین ایرانی و اسلامی منتج شد و فضاهای عمرانی و معماری را توسعه بخشید و باعث تبلور هنر ایرانی شد نیز از جمله پیامدهای دیگر این دو حکومت بود. از سوی دیگر توسعه فرهنگ ژئوپلتیک و به اصطلاح توسعه نرم افزاری مکتب تشیع از منطقه خاورمیانه به شمال آفریقا و تا هند و چین، از جمله دستاوردهای مهم دو حکومت شیعی صفویه و جمهوری اسلامی ایران است. دکتر صفوی در ادامه با پر اهمیت خواندن مسئله حفظ تمامیت ارضی توسط صفویه و جمهوری اسلامی ایران، تأکید کرد: در زمان صفویان، این دولت در سه جبهه با توسعه طلبی عثمانی ها، یورش ازبک ها که تا بارگاه امام رضا (ع)، هجوم آوردند و حمله پرتغالی ها، در جنوب ایران، مواجه شدند و از پس همه هجوم ها برآمدند و در واقع، نظیر آنچه که در دفاع مقدس ۸ ساله رخ داد، در آن زمان هم رخ داد و این مسئله از نظر ژئوپلتیکی اهمیت بسیاری دارد. سرلشگر دکتر رحیم صفوی در پایان یادآوری کرد که تحول در علوم انسانی یکی از مهمترین شاخه های دو عصر یاد شده است که آثار و سلوک شیخ صفی الدین اردبیلی در این میان نقش وِزه ای ایفا کرده است.
تجلی معنویت شیعه از خاندان اهل بیت است
دکتر سید سلمان صفوی رئیس مرکز مطالعات و تحقیقات شیخ صفی الدین اردبیلی و دبیر علمی “نخستین همایش بین المللی شیخ صفی الدین اردبیلی” به ارائه گزارشی از این همایش پرداخت. وی در بخشی دیگر از سخنان خود با اشاره به هدف این همایش آن را پیوند نسل قدیم و جدید پژوهشگران عرفان و تصوف اسلامی معرفی کرد و افزود: آشنایی نسل جدید با میراث افتخار اسلامی و تعالیم هدایت بخش مکتب ثقلین از اهداف این همایش است. صفوی با اشاره به تحلیل دیدگاه مقام معظم رهبری درباره شیخ صفی الدین اردبیلی، بیان داشت: به تعبیر مقام معظم رهبری دوران صفویه دوران طلایی ایران بعد از اسلام است. بحث شیخ صفی الدین بحث دالارشاد است و کار صوفی گری نیست، بحث معنویت دین و معنویت شیعه و خاندان اهل بیت است.
دکتر بلخاری استاد داتشگاه تهران از دیگر سخنرانان این همایش بود. دکتر بلخاری با اشاره به این نکته که امیدوارم این همایش طلیعه ای باشد برای شیخ صفی الدین اردبیلی پژوهشی با این نظر که چگونه او توانست عرفان را از فردیت خارج کند و به عرصه جمعیت و دولت صفوی برساند گفت : حقیقت عرفان خزیدن در پستوها و خانقاه ها و تصوف خانه ها نیست، بلکه حقیقت عرفان آن است که فرد خود را فانی کند تا جمعیتی به رستگاری رسند که جنبش و نهضت صفویه این گونه بود. بلخاری با اشاره به فقدان نگره تحلیل تاریخی به تحولات در ایران گفت: ار جمله مسائل تمدن ایران اسلامی این است که در عین فربهی و بلند پروازی و ژرفایی عمق، فاقد نگره تحلیل تاریخی است و چرایی های زیادی در تاریخ فلسفه و علم وجود دارد. اگر تمدنی دانش های خود را در قلمرو فلسفه تاریخی و تحلیل به تعمق و ارزیابی ننشیند، لاجرم رکود دستاوردهای آن است. وی ادامه داد: رکودی که ۲۰۰ تا ۳۰۰ سال در ایران وجود داشت، بر فلسفه ملاصدرا و شرح و حاشیه نویسی برآن گذشت تا ظهور فلسفه دیگر. می توانیم متناسب با این همایش از عرصه عرفان یک گزارش گونه با این نگره تحلیلی ارائه دهیم. این استاد دانشگاه تهران حکومت صفویه را اولین حکومت پس از ایران باستان دانست که تمدن اسلامی و ایرانی را با هم تجمیع کرد و افزود: شیخ صفی الدین از دل تصوفی که جمعیت گریز است، یک جمعیت را ساماندهی کرد. بلخاری در بخش دیگری از سخنان خود به ویژگی های شیخ صفی الدین در زندگی و تعالیمش اشاره کرد و افزود: وی حکومت را مبنای صلاح جامعه معرفی می کند و از دل عرفان جمعی، حکومت شیعی و سیاسی قدرتمند تاسیس می شود. وی با اشاره به شباهت بین نهضت شیخ صفی الدین اردبیلی و نهضت امام خمینی (ره) ادامه داد: صفویه اولین دولتی است که تمرکز در ایران را به وجود آورد و با نگاهی به نهضت امام خمینی پی می بریم که عرفان حضرت امام نیز از ایشان جدانشدنی نبود و توانست حکومتی شیعی مقتدری را در عصر حاضر به سرانجام برساند. وی جمع عرفان و سیاستی که در تمدن های دیگر شایعه است، در این تمدن اصل قرار داد. دکتر بلخاری در پایان گفت: عرفان جریانات اجتماعی ایران را تلطیف کرد و از دلش صفویه بیرون آمد که البته پایانش به مانند آغاز شفاف و روشن نبود.
این همایش پس از سخنرانی های مراسم افتتاحیه با اجرای موسیقی و صدای حسام الدین سراج که با اشعاری از شاعران ایرانی همراه بود به پایان رسید و در بخش دوم این همایش و در پانل های تخصصی پژوهشگران به ارائه مقالات خود در زمینه های مختلف وجوه فکری، معرفتی و معنوی صفی الدین اردبیلی به ارائه مقاله و دیدگاه خود پرداختند.
در سایه سار معنویت
اما در اختتامیه “نخستین همایش بین المللی شیخ صفی الدین اردبیلی”، سردار سرلشگر یحیی رحیم صفوی، دکتر شهرام پازوکی، دکتر اسحق صلاحی، دکتر حسن بلخاری و دکتر سلمان صفوی حضور داشتند و به بررسی نتایج همایش مذکور پرداختند. در این جمع بندی که به صورت میزگرد عصر دوشنبه ۱۶ دی ماه برگزار شد، دکتر اسحق صلاحی رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ضمن تشکر از همراهی استادان و پژوهشگران این حوزه بیان داشت: امیدواریم در سال های آتی این همایش در جوار بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی برگزار شود و سازمان اسناد و کتابخانه ملی نیز از هم اکنون اعلام آمادگی می کند تا در همایش آتی نیز همراه دوستان برگزارکننده باشد. در ادامه این جمع بندی دکتر یحیی رحیم صفوی بیان داشت: برگزاری چنین همایش هایی کمک می کند تا ما بهتر با تاریخ و گذشته خود آشنا شویم و از آن برای راه آینده درس بگیریم. دکتر صفوی افزود: در طول تاریخ اگر یک سرزمین برخی مؤلفه های مهم را مانند داشتن ایدئولوژی منسجم، قدرت جذب توده های میلیونی، اقتدار مبتنی بر عدالت، داشتن فلسفه حماسی و فداکاری در حفظ ارزش های خود، قدرت ساخت نهادهای اجتماعی و تمدن و در نهایت وجود عارفان بالله، حکیم، مردم دار که بتوانند مسیر را هدایت کنند، داشته باشد، موفق خواهد شد و ایران از این حیث دارای پشتوانه های خوبی است. دکتر شهرام پازوکی، عضو انجمن حکمت و فلسفه ایران نیز با تشریح ارتباط تصوف و تشیع بیان داشت، ما در تاریخ ایران علاوه بر تأثیر شیخ صفی الدین اردبیلی، افراد دیگری نیز نظیر شیخ علاءالدین سمنانی و شاه نعمت الله ولی را نیز داریم که در عرفان ما تأثیرگذار بودند و نباید نادیده انگاشته شوند. در ادامه دکتر بلخاری با بیان اینکه تأثیر عرفایی مانند شیخ علاءالدین سمنانی و شاه نعمت الله ولی منتج به حکومت نشد، بیان داشت: تفاوت شیخ صفی الدین اردبیلی و سایرین در این است که افکار وی منتج به تشکیل یک حکومت منسجم شد ولی دیگران نتوانستند این تأثیر را بگذارند. از طرفی ما نمی بایست میان دین و عرفان و ریشه های آن تفاوت قائل شویم، بلکه باید عرفان را بخشی از دین بدانیم. در نهایت نیز دکتر سلمان صفوی، دبیر علمی این همایش با تشکر از سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و دکتر اسحق صلاحی، رئیس این سازمان ابراز امیدواری کرد تا دوره های آتی این همایش نیز با همین شکوه برگزار شود. خاطرنشان می شود در پایان این همایش بین المللی، برگزیدگان جوایز خود را دریافت داشتند که در این میان آقایان دکتر حسن بلخاری، دکتر حسن یوسفی، محمد زینالی و خانم هستی السادات صفوی به عنوان برگزیده انتخاب شدند. همچنین مراسم اختتامیه در پایان با اجرای موسیقی عرفانی عبدالحسین مختاباد پایان یافت.