آکادمی مطالعات ایرانی لندن(LAIS)
نشست معرفی دانشنامه “دانشگستر” با حضور کامران فانی، محسن خلیجی، محمدعلی سادات، ناصر فکوهی و نورالله مرادی در فروشگاه مرکزی شهرکتاب برگزار شد.
کلید واژگان: دانش گستر، دانشنامه، فانی، فکوهی، کتابهای مرجع.
***
در ابتدای نشست، محسن خلیجی رئیس شورای علمی دانشنامه دانشگستر در سخنانی گفت: در این دانشنامه ۵۶ رشته تخصصی مدنظر قرار گرفته و همه معلومات و اطلاعات درباره این رشته‌ها و بزرگان هر حوزه آمده است.
وی با اشاره به مزایای این دانشنامه از لحاظ علمی و اقتصادی گفت: این دایره‌المعارف عمومی به مخاطب کمک می‌کند تا تمام اطلاعاتی را که درباره ایران، اسلام و کشورهای خارجی نیاز دارد، به دست بیاورد. می‌توان گفت با داشتن این دانشنامه، مجموع اطلاعات عمومی را در اختیار دارید.
کتابهای مرجع پاسخگوی نیازهای بشرند
مدئیر موسسه دانشگستر ادامه داد: دانشنامه ۱۸ جلدی دانشگستر حدود ۶۰ هزار مدخل دارد و در ۵۲ هزار صفحه تدوین شده است. در دو سالی که از انتشار این مجموعه ۱۸ جلدی می‌گذرد حدود ۳۵۰۰ نسخه فروخته شده است.
در ادامه نشست، نورالله مرادی از ویراستاران دانشنامه، با اشاره به پاسخگویی دایره‌المعارف‌ها به کنجکاوی‌ها و پرسشهای انسان گفت: پرسش سرآغاز گسترش دانش و فرهنگ بشری است و کتابهای مرجع برای پاسخ گفتن به سوالات تدوین می‌شوند.
وی همچنین در تعریف دانشنامه گفت: دانشنامه، یک کتاب یک یا چند جلدی و مجموعه‌ای از مقالات کوتاه یا بلند همراه با تصویر، نمایه و… است. البته امروزه بواسطه فناوری‌های جدید، اطلاعات دانشنامه‌ای روی لوح‌های فشرده و اینترنت نیز قرار می‌گیرد.
مرادی درباره پیشینه دانشنامه‌نویسی گفت: تاریخچه دانشنامه‌ها در غرب به یونان باستان می‌رسد. در ایران نیز می‌توانیم وندیداد را نوعی دانشنامه به حساب آوریم که متعلق به عصر ساسانی بود. در یونان باستان، مجموعه آثار یک فیلسوف را که در آن درباره موضوعات مختلف بحث کرده باشد، دایره‌المعارف می‌گفتند؛ از جمله به آثار افلاطون و ارسطو. در زبان فارسی نیز اولین بار واژه دانشنامه توسط ابن سینا به کار گرفته شد و منظور او از دایره‌المعارف (دایره دانش) به معنی مجموعه اطلاعات درباره علوم مختلف بود.
دهه ۴۰ دهه رونق دانشنامه‌ها در ایران بود
وی با تاکید بر اینکه دانشنامه‌نویسی به معنای امروزی از عصر روشنگری آغاز شد گفت: اولین دانشنامه جدید در ایران در سال ۱۳۱۷ توسط سعید نفیسی نوشته شد که به دلیل بروز جنگ جهانی دوم، بیش از یک جلد از آن منتشر نشد. در دهه ۱۳۲۰ مرحوم تقی‌زاده به سراغ دانشنامه‌نویسی رفت و تلاش او به سرانجامی منتهی نشد اما در همان دهه لغت‌نامه دهخدا منتشر شد که با حدود ۸۰ هزار اعلامی که دارد، می‌تواند نوعی دایره‌المعارف به حساب بیاید. اما دهه ۱۳۳۰ از این لحاظ اهمیت دارد که دانشنامه – به معنی علمی و مدرنش – برای اولین بار در ایران از سوی غلامحسین مصاحب تدوین شد. این دانشنامه براساس دانشنامه‌های غربی تهیه شد ولی کاملا ایرانیزه و روشمند بود و زحمات بسیاری برای آن کشیده شد.
نورالله مرادی دانشنامه مرحوم مصاحب را الگویی برای دانشنامه‌نویسی در ایران دانست و افزود: دهه ۴۰ دهه رونق دانشنامه‌ها در ایران بود و این کار پس از انقلاب نیز گسترش یافت و به حوزه‌های تخصصی و حتی فوق تخصصی وارد شد که علوم را به صورت جزئی‌تر مورد توجه قرار می‌دادند.
این ویراستار در ادامه به تقسیم‌بندی دانشنامه‌ها به عمومی – تخصصی و یا مفصل – مختصر پرداخت و گفت: دایره‌المعارف تک‌جلدی دانشگستر از مجموعه ۱۸ جلدی آن استخراج شده و با خط‌مشی‌ای مشخص، بسیاری از مدخل‌ها را کنار گذاشت و برخی را نیز تلخیص کرد. امیدواریم در آینده نزدیک این دانشنامه روی اینترنت قرار بگیرد و امکان اصلاح آن به دست مخاطبان فراهم بیاید.
کتابهای مرجع، دماسنج فرهنگی جامعه هستند
سخنران بعدی برنامه، کامران فانی از گردآورندگان اصلی دانشنامه دانشگستر بود. وی ابتدا از ناصر فکوهی به عنوان یکی از نادر افراد فعال در حوزه انسان‌شناسی نام برد و گفت: یکی از دایره‌المعارف‌هایی که در ایران با استقبال روبرو شده، دایره‌المعارف دموکراسی است که در دوره اصلاحات منتشر شد. این دایره‌المعارف با توجه به دوره‌ای که در آن قرار داشتیم، پاسخگوی نیازهای جامعه‌ای بود که به سمت پرسشگری می‌رفت و می‌خواست با مساله دموکراسی، سیر تاریخی آن و ارتباطش با حوزه‌های علم و دین و اخلاق و… آشنا شود. این دایره‌المعارف به قدری مورد اقبال قرار گرفت که می‌توان گفت برخورد با آن بیشتر به مثابه یک کتاب بود تا یک اثر مرجع.
این کتاب‌شناس در ادامه افزود: زمانی بود که ناشران برای انتشار کتابهای مرجع و مرجع‌شناسی با رودربایستی کار می‌کردند و معتقد بودند که این آثار مخاطب ندارد اما گسترش این کتاب‌ها و اقبال مخاطبان نشان داد که جامعه پرسشهای زیادی دارد و به دنبال پاسخ‌های کهنه هم نمی‌گردد. چنین جامعه‌ای زنده و پویاست. جامعه‌ای که پرسش نداشته باشد، جامعه‌ای بسته و راکد است و به دنبال پیشرفت نیست. به نظر من کتابهای مرجع، دماسنج فرهنگی جامعه و مشخص‌کننده آن هستند که جامعه تا چه میزان در پی دانستن است.
کامران فانی تاکید کرد: البته امروزه بیشتر به دنبال این هستیم که کدام منبع می‌تواند پاسخ درستی به ما بدهد. درواقع اینکه پاسخ را از چه کسی و از چه منبعی می‌گیریم هم مهم است.
اولین دانشنامه فارسی، ۲۰۰ سال بعد از دانشنامه بریتانیکا منتشر شد
این ویراستار با تشریح تاریخچه دانشنامه‌نویسی در ایران و جهان گفت: اولین دایره‌المعارف فارسی در سال ۱۳۴۵ توسط غلامحسین مصاحب منتشر شد و این یعنی ۲۰۰ سال بعد از انتشار دانشنامه بریتانیکا. نیاز به دایره‌المعارف در ایران همواره وجود داشته ولی پاسخگویی خوبی از سوی آن‌ها صورت نمی‌گرفته است. پس از انقلاب دایره‌المعارف‌نویسی به یک مد تبدیل شد؛ تا جایی که در حال حاضر حدود ۳۰ مرکز در حال نوشتن دایره‌المعارف در موضوعات مختلف هستند.
این محقق ادبی با اشاره به نسخه‌های اینترنتی دانشنامه‌ها گفت: من شخصا با کامپیو‌تر آشنایی ندارم و نمی‌توانم آن را جایگزین رسانه کاغذی کنم. رابطه انسان با کتاب رابطه‌ای گرم است که دلیلش ارتباط با کاغذ به عنوان یک گیاه – یک موجود زنده – است. رابطه انسان با کتاب را رابطه با موجود زنده می‌دانم حال آنکه رابطه با رسانه‌های مجازی، رابطه با سیلیسیوم است.
وی در بخش دیگری از سخنانش گفت: مشکل اصلی ما این است که متن و مطلب نداریم و در وهله بعد باید تصمیم بگیریم که مطالب را به صورت کاغذی منتشر کنیم یا اینترنتی. اکنون چطور می‌توانیم به ویکی‌پدیای فارسی اعتماد کنیم؟ البته ویکی‌پدیای انگلیسی بسیار شگفت‌انگیز است ولی نسخه فارسی آن هنوز قابل اطمینان نیست.
کامران فانی با بیان اینکه تولید دانشنامه دانشگستر ده سال به طول انجامیده و حدود ۳۰۰ نفر با آن همکاری داشته‌اند گفت: یکی از امتیازات دانشنامه دانشگستر این است که به آدم‌های زنده هم پرداخته است؛ در حالی که اغلب کتب مرجع فارسی معتقدند که فقط باید به مشاهیر مرده پرداخت. در دانشنامه دانشگستر به حدود سه هزار نفر افراد زنده در حوزه‌های علمی، سیاسی، هنری و… پرداخته شده و می‌توانم بگویم که این اتفاقی نادر در کتب مرجع ما به شمار می‌رود.
در ادامه برنامه، محمدعلی سادات از دیگر تدوین‌کنندگان و ناظران اصلی این پروژه گفت: از فردای روزی که دانشنامه ۱۸ جلدی در سال ۸۹ منتشر شد، مشغول اصلاحات، ویرایش، به‌روزسازی، تهیه آمار و اطلاع از تغییرات لازم و… بوده‌ایم تا در چاپ‌های بعدی بتوانیم به روز و بی‌غلط عمل کنیم.
وی افزود: هیچ دایره‌المعارفی کامل به دنیا نیامده و اغلب دانشنامه‌های بزرگ هم بار‌ها اصلاح و تجدیدنظر شده‌اند. کار دیگری که در موسسه دانشنامه دانشگستر دنبال می‌کنیم، تلاش برای قرار دادن کامل آن روی سایت است تا در امکان رجوع به آن را در فضای مجازی فراهم کنیم.
نظام دانشگاهی ما ضد تفکر دایره‌المعارفی است
آخرین مهمان برنامه، ناصر فکوهی انسان‌شناس و استاد دانشگاه بود که در سخنانی انتقادی علیه نظام آموزش عالی کشور گفت: گرایشی که در دانشگاه‌های ما بطور عمومی وجود دارد، ضد تفکر دایره المعارفی است. این تفکر، دایره‌المعارف را به نام تخصص، تحقیر می‌کند. درواقع وقتی در دانشگاه از دانش و دایره‌المعارف صحبت می‌کنیم، مستحق مجازات و تنبیه هستیم.
وی اضافه کرد: من ۴۵۰ مدخل را در این دانشنامه ترجمه کرده‌ام اما اگر بخواهم آن را در رزومه خود قرار دهم، در دانشگاه برای من گران تمام می‌شود. مقالات مطبوعاتی ما نیز در رزومه دانشگاهی ما به حساب نمی‌آید و اساسا تحقیر می‌شود؛ چرا که آن را دون شان خود می‌دانند. یکی از دلایل آن این است که دانشگاهیان اصولا نه رفرنس می‌دهند و نه کسی را ترغیب به آن می‌کنند.
فکوهی تصریح کرد: در همه جای دنیا وقتی که می‌خواهند یک پژوهش جدی را شروع کنند، ابتدا به دایره‌المعارف رجوع می‌کنند و بعد به سراغ موضوع می‌روند. در ایران با نگاهی از بالا مواجهیم و امیدوارم بتوانیم این تفکر ضد دایره‌المعارف را تغییر دهیم.
این استاد دانشگاه در ادامه گفت: اغلب دانشگاهیان ناتوانی خود را از برقراری ارتباط با سیستم اجتماعی و مطبوعات نشان داده‌اند؛ آن‌ها یا سواد لازم را برای این ارتباط ندارند و یا توانایی‌اش را؛ و چون توانایی‌اش را ندارند، می‌گویند که این کار در سطح ما نیست و ما باید فقط در همایش‌ها و سمینار‌ها مقاله ارائه کنیم. این یک بلاهت دانشگاهی است که متاسفانه من نیز به این سیستم تعلق دارم و باید بتوانیم آن را عوض کنیم.
فکوهی در همین باره اضافه کرد: در فرانسه، هر سال سه یا چهار جلد دایره‌المعارف منتشر می‌شود که با هر کدام از آن‌ها حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ متخصص همکاری می‌کنند. آن متخصصان اصلا ابایی ندارند که در روزنامه‌ها مطلب بنویسند. همچنین به دلیل این کار از سوی نظام دانشگاه مجازات نمی‌شوند. باید بپذیریم که رشد علمی با ترویج دانش در پایه اتفاق می‌افتد و سیستم دانشگاه هم باید دموکراتیزه باشد تا از دل آن افرادی بیرون بیایند که تبدیل به نخبگان جامعه شوند. ما داریم دانشگاه را از بالا رشد می‌دهیم بدون اینکه در پایین چیزی وجود داشته باشد و با این وضع پیشرفتی حاصل نمی‌شود.
در این روز دایره‌المعارف تک‌جلدی دانشگستر که خلاصه و گزیده‌ای از دانشنامه ۱۸ جلدی دانشگستر است به مخاطبان معرفی شد. این کتاب در قطع رحلی، در ۱۲۳۴ صفحه و شمارگان شش هزار نسخه منتشر شده است. این دانشنامه از ۱۵ مهر در تمام شعبه‌های شهرکتاب در تهران و شهرستان‌ها توزیع شده و با ده درصد تخفیف به فروش می‌رسد.