آکادمی مطالعات ایرانی لندن(LAIS)
کتاب “صفی الدین اردبیلی؛ چهره اصیل تصوف آذربایجان” تالیف دکتر صمد موحد است که از سوی انتشارات طرح نو در ۴۴۶ صفحه منتشر شده است.
کتاب حاضر مجموعه بررسی هایی است درباره زندگانی و حالات و سخنان و تعلیمات شیخ صفی الدین که بر اساس تحقیق و جستجو در صفوه الصفای ابن بزاز فراهم شده است. صفوه الصفا کتابی است در “مناقب” شیخ صفی الدین، نوشته درویش توکلی بن اسماعیل مشهور به ابن بزاز. ابن بزاز که از مریدان و تربیت شدگان صدرالدین موسی، پسر و جانشین صفی، بود کتاب خود را در سالهای ۷۵۸ و ۷۵۹ هجری با استفاده از روایتهای صدرالدین و دیگر نزدیکان شیخ، در یک مقدمه و دوازده باب نوشته است. این کتاب از یک سو سرچشمه همه آگاهیهای ما درباره نیای خاندان صفوی است و مطالب آن، با کاهشها و افزایشهایی ، عیناً در منابع دیگر تکرار شده است، و از سوی دیگر بیانگر اوضاع اجتماعی و سیاسی آذربایجان در قرن هشتم بوده و سرشار از روایاتی گرانبها در باب باورها و اعتقادات و آداب و رسوم و معیشت و حرفه های رایج در میان توده مردم است که در دیگر کتابها نظیرش را کمتر می توان یافت.
کتاب “صفی الدین اردبیلی؛ چهره اصیل تصوف آذربایجان” در چهار بخش و یک پیوست تنظیم شده است: بخش اول روایت کوتاهی است درباره پیشینه تصوف آذربایجان که برای آشنایی اجمالی با اوضاع فرهنگی و سابقه صوفیگری در محیط زندگانی شیخ صفی ضروری می نماید. ماخذ اصلی در این بخش کتاب روضات الجنان، تالیف حافظ حسین کربلایی است که برای شناخت تصوف آذربایجان ـ مخصوصا ناحیه تبریز، منبعی گرانقدر است و سرشار از اطلاعات دست اول. البته در تکمیل روایات این کتاب، از مطالب پراکنده دیگری نیز که در تذکره ها و کتب صوفیه آمدهٰٔ استفاده شده است.
بخش دوم و سوم بررسی هایی است درباره جنبه های گوناگون زندگانی، شخصیت، حالات و سخنان و ویژگیهای طریقه شیخ. در این بخشها خوانندگان با “مقامات” شیخ صفی الدین اردبیلی، یکی از درخشان ترین و مردمی ترین چهره های تصوف آذربایجان، آشنا می شوند و روایتی صافی شده از کتاب صفوه الصفا ـ که قدیم ترین و معتبر ترین منبع ” احوال و اقوال” و آموزه های شیخ است ـ فراهم آمده است.
بخش چهارم گزیده ای از “کلمات و تحقیقات” شیخ صفی است که توضیحات و تعلیقاتی را نیز به همراه دارد. سرانجام در قسمت “پیوست”، فرهنگی مختصر از نوادر واژه ها و ترکیبها و اصطلاحات به کار رفته در متن صفوه الصفا را ـ که نشانگر و یژگی های زبان فارسی رایج در میان اهل قلم و درس خوانده های آذربایجان آن روزگار است ـ فراهم آمده بدین امید که شاید اهل تحقیق و علاقه مندان به مباحث زبان و ادب پارسی را به کار آید.
در پایان باید تاکید داشت، شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از واپسین پیرانی است که میراث تصوف بالنده و کارساز و قابل فهم و لطیف ایران را کما بیش در گفتار و کردار خود جلوه گر ساخته اند. تصوفی پویا و مثبت و اجتماعی، مبتنی بر ذوق و حال و بینش و صدق و صفا که ریشه در واقعیتهای ملموس زندگی آدمی دارد و هنوز به کژراهه عرفان نظری و خیال پردازیهای معرفت نما و باریک اندیشی های معما گونه و بی ثمر کشیده نشده، اما متاسفانه در سراشیب عوام زدگی و بیهودگی و ابتذال افتاده است.